- ءسىز «ماڭگىلىك ساۋلەدە» شىعار­ماشىلىق ادامىن ءۇش توپقا ءبولدىڭىز: كەمتالانتتار، تالانتتار، ۇلى تالانت­تار. ۇلى تالانت دەگەنىڭىزدى قۇبىلىس، ءتىپتى گەني ماعىناسىندا تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار. وسى ۇلى تالانت تا­بيعاتىنداعى تاكاپپارلىق پەن قا­تىگەز­دىك، ونىڭ سالدارى: ونىڭ تاعدىرىنداعى ازاپ پەن قورلانۋ شى­­­عار­­­ما­شىلىعىندا قانشالىقتى كورىنىس تابادى، تابۋى كەرەك؟
- توعىزىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى مەنىڭ قولىما سەرۆانتەستىڭ «دون كيحوتى» ءتۇستى. رومانداعى بىرىنەن-ءبىرى اسىپ تۇسەتىن دون كيحوت پەن ونىڭ كومەكشىسى سان­چو پانسانىڭ باسىنان كەشكەن وقي­عالاردىڭ قىزىقتىرعانى سونشا­ما، كىرپىشتىڭ قالىڭدىعىنداي كىتاپ­تى ءبىر دەمدە، قالاي تەز وقىپ تاستا­عانىمدى دا بايقاماي قالدىم. «دون كيحوتتى» وقىپ شىققان سوڭ بالالىق قيالىم بۇل روماندى ادەمى ءومىر ءسۇر­گەن، تاعدىردان ەش تەپەرىش كورمەگەن ادام جازعان شىعار دەگەن ويدىڭ مۇنارىنا باتىردى. كەيىن ەسەيە كەلە سەرۆانتەستىڭ ومىرىمەن تانىسقانىم­دا، تۇتقىنعا دا ءتۇسىپ، ءبىر قولىنان ايىرىلسا دا مويىماي، زىنداندا وتىرىپ تا عاجايىپ شىعارماسىن جاز­عان ۇلى جازۋشىنىڭ قايسار رۋ­حى­نىڭ الدىندا باسىمدى ءيدىم.

- ءسىز «ماڭگىلىك ساۋلەدە» شىعار­ماشىلىق ادامىن ءۇش توپقا ءبولدىڭىز: كەمتالانتتار، تالانتتار، ۇلى تالانت­تار. ۇلى تالانت دەگەنىڭىزدى قۇبىلىس، ءتىپتى گەني ماعىناسىندا تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار. وسى ۇلى تالانت تا­بيعاتىنداعى تاكاپپارلىق پەن قا­تىگەز­دىك، ونىڭ سالدارى: ونىڭ تاعدىرىنداعى ازاپ پەن قورلانۋ شى­­­عار­­­ما­شىلىعىندا قانشالىقتى كورىنىس تابادى، تابۋى كەرەك؟
- توعىزىنشى سىنىپتا وقىپ جۇرگەنىمدە ءبىر كۇنى مەنىڭ قولىما سەرۆانتەستىڭ «دون كيحوتى» ءتۇستى. رومانداعى بىرىنەن-ءبىرى اسىپ تۇسەتىن دون كيحوت پەن ونىڭ كومەكشىسى سان­چو پانسانىڭ باسىنان كەشكەن وقي­عالاردىڭ قىزىقتىرعانى سونشا­ما، كىرپىشتىڭ قالىڭدىعىنداي كىتاپ­تى ءبىر دەمدە، قالاي تەز وقىپ تاستا­عانىمدى دا بايقاماي قالدىم. «دون كيحوتتى» وقىپ شىققان سوڭ بالالىق قيالىم بۇل روماندى ادەمى ءومىر ءسۇر­گەن، تاعدىردان ەش تەپەرىش كورمەگەن ادام جازعان شىعار دەگەن ويدىڭ مۇنارىنا باتىردى. كەيىن ەسەيە كەلە سەرۆانتەستىڭ ومىرىمەن تانىسقانىم­دا، تۇتقىنعا دا ءتۇسىپ، ءبىر قولىنان ايىرىلسا دا مويىماي، زىنداندا وتىرىپ تا عاجايىپ شىعارماسىن جاز­عان ۇلى جازۋشىنىڭ قايسار رۋ­حى­نىڭ الدىندا باسىمدى ءيدىم.
سەرۆانتەستىڭ دون كيحوتى سول ۋاقىتتاعى ادەبيەتتەگى قاپتاپ كەتكەن رىتسارلىق روماندارعا ساتيرا رەتىندە جازىلعان تۋىندى بولاتىن. بىراق بىرتە-بىرتە بۇل رومان اۆتوردىڭ ىق­تيارىنسىز ادام تابيعاتىن تەرەڭ زەر­دەلەگەن پسيحولوگيالىق شىعار­ماعا اينالىپ شىعا كەلدى. مۇنى ايتىپ وتىرعان سەبەبىم، تالانت تا­بيعاتىنداعى تاكاپپارلىق سەرۆان­تەس­تىڭ شىعارماشىلىق تابيعاتىنا ءتان بولعانىمەن، كەدەيشىلىكتىڭ دە، تاعدىردىڭ دا تاۋقىمەتىن كوپ تارت­قان ۇلى جازۋشى جەكە باسىنداعى ازاپتى، بەلشەسىنەن كەشكەن قاسىرەتتى جىرلاۋدى قوش كورمەدى.
كەرىسىنشە، ماتەريالدىق مۇق­تاجدىققا اسا ءزارۋ بولماعان تولستوي مەن ابايدىڭ ۇلى تۋىندىلارىن وقي وتىرىپ، ولاردىڭ قۇسالىققا شال­دىق­قان ومىرىندەگى بۇكىل ازاپ پەن قور­لانۋدى شاراينادان كورگەندەي اسەر الاسىڭ.
تولستوي ءتىپتى زايىرلى قوعامنىڭ ورتاسىندا جۇرگەننەن قينالدى; ءدۇ­نيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن اعىلىپ جات­قان زەرىكتىرەتىن قوناقتاردان; سۋ­قانى سۇيمەيتىن امەريكالىقتار مەن كورسەقىزارلاردىڭ كەلىپ-كەتۋىنەن; ماجبۇرلىكتەن وتباسىندا الىپ ءجۇرۋ­گە تۋرا كەلگەن سالتاناتتى ومىردەن دە ازاپ شەكتى. وعان بارعانداردىڭ اي­تۋىنا قاراعاندا، ول تىم جۇپىنى ءسان-سالتاناتتى قاناعات تۇتقان، ءۇيىن­دە ارزانقول جيھاز، تەمىر كەرەۋەت، قا­بىرعالارى جالاڭاش قۇيتتاي ءبول­مەسىندە قاراپايىم ورىندىقتارى عانا بولعان. الايدا مۇنداي جايلى­لىقتىڭ ءوزى ونى قامىقتىرىپ - ۇنەمى ار-ازابىن تارتقىزدى. «مەركيۋر دە فرانستا» جارىق كورگەن ءبىر اڭگىمە­سىندە ول جانى كۇيىپ، ءۇيىنىڭ ءسان-سال­تاناتىن جان-جاعىنداعى قايىرشى­لىقپەن سالىستىرادى.
ءبىز ىلعي دا دۇنيەگە كەلەتىن ۇلى اقىنداردىڭ قاسىرەتكە بەلشەسىنەن باتىپ، ازاپ شەگىپ، جارىق دۇنيەدەن جاقسىلىق كورە الماي ءوتۋىنىڭ سەبەبىن ءومىردىڭ زاڭدىلىعىمەن تۇسىندىرۋگە تىرىسامىز. شىندىعىندا مۇنىڭ باسقا دا سەبەپتەرى بار.
ۇلى اقىنداردىڭ مىنا ءبىز سياق­تى قاراپايىم پەندەلەردەن ءبىر ۇلكەن ايىرماشىلىعى تابيعات تا، تىرشىلىك تە ولاردان تىس جەردە ەمەس، ىشىندە ءومىر سۇرەدى. تابيعاتتىڭ دۇلەي داۋىل­دارى ولاردىڭ كەۋدەسىندە سوعىپ، ۇسكىرىك ايازدارى جۇرەگىن توڭدىرىپ، اپتاپ ىستىقتارى جانىن كۇيدىرىپ جاتادى. حالىقتىڭ قابىرعاسىنا بات­قان ادىلەتسىزدىكتەر، قايعى-قا­سىرەت­تەر، ولاردىڭ جۇرەگىن جارالاي­دى. سوندىقتان دا ۇلى تالانتتىڭ تاع­دىرىنداعى ازاپتى حالىقتىڭ باسىنداعى قايعى-قاسىرەتتەن ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. حالىق باقىتتى بولماعان جەردە، اقىن دا باقىتتى بولا المايدى. حالىقتىڭ رۋحىنا كى­سەن سالىنسا، اقىننىڭ جانى ازات­تىقتى اڭساپ قينالادى.
- ادەبيەتتە «ارىڭدى جاسىڭنان ساقتا!» ءپرينتسيپى بار. اردى ساقتاۋ نەدەن باستالادى؟ جالپى، ار دەگەنىمىز قازىرگى قوعامنىڭ گۋمانيزمى جانە مورالىمەن قانشالىقتى سايكەسەدى؟
- كەشەگى نەمەسە بۇگىنگى قوعام دەگەن ۇعىمداردى ءوز باسىم قابىلداي المايمىن. حح عاسىر­دىڭ باسىنداعى قوعام بۇگىنگىدەن اناعۇرلىم سۇمپايى، ءارى زىميان ەدى. بىراق ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۋار پەرزەنت­تەرى احمەت، ءمىرجا­قىپ، ءاليحان، ماع­جاندار ار-ۇياتىن ساتقاننىڭ ورنىنا، اتىلىپ كەتكەندى قوش كوردى ەمەس پە؟! نەگە ءبىز سولاردان ۇلگى الۋدىڭ ورنىنا، ءبارىن قوعامعا جاۋىپ، ار-ۇياتىمىزدىڭ الدىندا وتىرىك اقتالعىمىز كەلەدى؟ نەگە ءبىز ار-ۇياتىن ساتقان جازۋشى­نىڭ ۇرلىق جاساعان، ايەل زورلاعان، ءتىپتى ادام ولتىرگەن قىلمىسكەردەن دە اۋىر كۇناعا باتاتىنىن ءتۇسىن­بەي­مىز.
دۇنيەدە ءسوز قىلمىسىنىڭ قو­عامعا تيگىزەتىن زاردابى سوعىستان دا جامان. مىنە، سوندىقتان ار-ۇياتىن ساتقان جازۋشىنى «مەن مۇنداي ارەكەتكە بالا-شاعامنىڭ قامى ءۇشىن باردىم» دەگەن سوزدەرى دە اقتاپ الا المايدى. مۇنداي ولشەممەن باۋكەس­پە ۇرىنى دا، ادام ولتىرگەن قىلمىس­كەردى دە مورالدىق تۇرعىدان اقتاپ الۋعا بولادى. سەبەبى ولاردىڭ كوبىسى دە وتباسىنا ناپاقا تاۋىپ بەرۋ ءۇشىن اۋىر قىلمىسقا بارادى ەمەس پە؟
ءسوز قىلمىسى ارقىلى ءبىز ميل­ليون­داعان ادامداردى قوعامنان جيىركەندىرىپ، جۇرەكتەرىندەگى ىزگىلىك­تىڭ شىراعىن سوندىرەمىز، جاس ۇرپاقتى اداستىرىپ، كەلەشەككە قيانات جا­ساي­مىز. ەگەر ءبىز شىن ماعىناسىنداعى وركەنيەتكە قول جەتكىزگەن مەملەكەت­تەر سياقتى رۋحاني كاتارسيستىڭ، ياعني تازارۋدىڭ سۇزگىسىنەن وتكىمىز كەلسە، ەلىمىزدەگى رەسمي بيلىك- جاعىم­پاز­دانىپ، وزدەرىن وتىرىك ماقتاعان زيا­لىلاردى قولپاشتاعانىن دوعارىپ، ار-ۇياتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، اششى شىن­دىقتى ايتقان ازاماتتارعا حا­لىق جاۋى سياقتى قارايتىن كوزقارا­سىنان ايىرىلۋى قاجەت. بيلىكتەگىلەر ەگەر ادەبيەت رۋحىن جوعالتسا- ۇلت­تىڭ ولەتىنىن ءتۇسىنۋى كەرەك.
ءبىر ءدىني كىتاپتان ءسوز قىلمىسىن جاساعان ادامنىڭ توزاقتىڭ ەڭ اۋىر قاباتىنا باراتىنى تۋرالى وقىعا­نىم بار. مىنە، سوندىقتان قولىنا قالام ۇستاعان كەز كەلگەن مۇسىلمان بالاسى، ەڭ بولماعاندا و دۇنيەدە توزاقتىڭ وتىنا كۇيىپ كەتپەۋى ءۇشىن، وزگەلەر تۇگىل ءوزى دە سەنبەيتىن كەزەكتى وتىرىگىن جازارىنىڭ الدىندا «مەن وسى وتىرىكتى ايتۋ ارقىلى قۇدايدىڭ الدىندا كۇناعا باتىپ جاتقان جوق­پىن با؟» دەگەندى مىقتاپ ءبىر ويلانىپ السا ارتىق بولماس ەدى.
- باسقاشا ايتقاندا، پوەزيا- ءاربىر پوەتيكالىق ءداۋىردىڭ كورگەن ءتۇسى، ال پروزا- ءوڭى سەكىلدى كورىنەدى. كوركەم سىن بولسا- ءوڭ مەن ءتۇستىڭ اراسىنداعى بەيمازا ءحالى. ەگەر وسىلاي ايتا الساق، ادەبي سىننىڭ ءبارى ۇنەمى شىنشىل بولا ما؟
- اقيقاتىندا ونەر - حالىقتىڭ جانى. ادەبيەت حالىقتىڭ جانىن ءتۇسىنۋدىڭ كىلتى. ءبىز بوتتيچەليدىڭ، رافاەلدىڭ، رۋبەنستىڭ، ۆەلاسكەستىڭ، رەمبراندتتىڭ، دەلاكرۋانىڭ، ايۆا­زوۆسكي­دىڭ، پيسسارونىڭ، مانەنىڭ، ۆاسنەتسوۆتىڭ، پول گوگەننىڭ، ۆين­سەنت ۆان گوگتىڭ... نەمەسە ءوزىمىزدىڭ قاستەەۆتىڭ كارتينالارىن تاماشالا­عانىمىزدا حالىقتىڭ جانىن كورگەن­دەي بولامىز. موتسارت، بەتحوۆەن، باح، ۆاگنەر، برامس، شۋبەرت، گەندەل، چاي­كوۆسكي، ۆەردي، گايدن، شۋمان، شوپەن، ليست، مەندەلسون، ءتات­تىمبەت پەن قۇرمانعازىنىڭ عاجايىپ مۋزىكاسىن تىڭداعانىمىزدا حالىق­تىڭ جانىن ەستىگەندەي اسەر الامىز. ال گومەر، ۆەرگيلي، گوراتسي، ورتا عاسىرداعى فيردوۋسي، ومار حايام، سەرۆانتەس، شەكسپير....ادەبيەتتىڭ ال­تىن داۋىرىندەگى ۆولتەر، گەتە، بەرنس، بايرون، پۋشكين، بالزاك، ماحامبەت پەن ابايدى، حح عاسىرداعى بۋنين، رەمارك، حەمينگۋەي، فولك­نەر، احماتوۆا، اكۋتاگاۆا، ماعجان مەن مۇقاڭدى (اۋەزوۆ) وقىعانى­مىزدا حالىقتىڭ جانىن تۇسىنگەندەي بولامىز.
الەمدىك ادەبيەتتىڭ ۇدەرىسىن جاقسى بىلمەگەندىكتەن، دۇرىسى تەرەڭ تۇسىنبەگەندىكتەن پوەزيا مەن پرو­زا­نى ادەبيەتتىڭ تورىنە شىعارىپ، سىندى وگەي شەشەدەن تۋعان بالاداي شەتتەتكىمىز كەلىپ تۇراتىن جامان ادەتتەن ارىلا الماي كەلەمىز. اقيقا­تىندا ناعىز سىنشى جازۋشىدان دا، اقىننان دا بيىكتەپ كەتىپ، شىعار­مالارىنداعى ولاردىڭ وزدەرى دە بايقاماعان قۇندىلىقتاردى اشادى. سىنشىعا قيىن. سىنشىنىڭ اقىن نەمەسە جازۋشى سياقتى سەزىمگە بە­رىلۋ­گە قاقىسى جوق. ونىڭ ءسوزىن جۇرت اقيقات دەپ قابىلدايدى. شىعار­ما­داعى كورگەن كەمشىلىگىن ايتۋ ءۇشىن دە ول اقىنعا نەمەسە جازۋشىعا قيانات جاساپ الماۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ، ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ شىن­دىقتى جەتكىزۋدىڭ فورماسىن ىزدەيدى. ءتىپتى عاجايىپ شىعارما تۋعىزعان ۇلى جازۋشىلاردىڭ وزدەرى سىن جاز­عاندا سەزىمگە بەرىلىپ، كوپ نارسەنىڭ استارىن پارىقتاي الماعان.
- مىسالى.
- مىسالى، ۇلى تولستوي. ايتا­لىق، گراف تولستوي شىعارماشى­لىق­تارى ۇلى قۇرمەتكە لايىق يبسەن مەن بەتحوۆەنگە تيىسەدى. شەكسپير «سۋرەت­كەر بولعان جوق» دەگەندى ايتۋعا دەيىن باردى. ۇلى جازۋشىنىڭ «ونەر دەگە­نىمىز نە؟» دەگەن ەڭبەگىن وقىساڭىز، ونىڭ ونەر تۋرالى تۇسىنىگىنىڭ دە اسا تەرەڭ بولماعانىن اڭعاراسىز. سون­دىقتان دا ول پيۋۆيز دە شاۆاننا، مانە، بەكلين، شتۋكا، كلينگەرلەردى دەكادەنتتەردىڭ قاتارىندا ارالاس­تىرىپ ايتادى; ميكەلاندجەلونى جەك كورەدى، ادامنىڭ جانىن كور­سەتكىسى كەلگەن سۋرەتشىلەردى ايتا كە­لىپ رەمبراندت تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپايدى. تولستوي مۋزىكانى ءبىر ادام­داي جاقسى تۇسىنگەنىمەن، ونى مۇلدە بىلمەيدى. كەيدە تولستوي شالعا كۇلكىڭ كەلەدى. ريحارد شتراۋس پەن برامستى ءبىر قاتارعا قويىپ، ۇلى كومپوزيتور بەتحوۆەنگە شۇيلىگەدى، «زيگفريدتىڭ» ءبىر كورىنىسىن، ونىڭ ءوزىن كەشىگىپ كەلىپ كورىپ ۆاگنەر تۋرالى «مۇنداي قويىلىمدى شىعار­عان اۆتوردان ەشتەڭە كۇتپەسە دە بولادى، مۇنداي اۆتور نە جازسا دا جامان شىعادى» دەگەن سىڭايداعى پىكىردى ايتۋعا دەيىن باردى.
- مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
- باسقاسىن ءسوز قىلماعاندا تول­ستويدىڭ الەمدەگى ۇلىلاردىڭ ءبارى مويىنداعان شەكسپيرگە سونشاما شۇيلىگۋى راسىندا دا ادام تاڭعا­لارلىق جاعداي. تولستويدىڭ 28 توم­دىق بۇكىل جازعاندارى مەن شەكسپير­دىڭ درامالىق تۋىندىلارىن وقىپ شىققان سوڭ دا بۇل جۇمباقتىڭ سەبە­بىن تابا الماي مەنىڭ باسىم قاتتى. ءبىر كۇنى گوركيدىڭ ۇلى جازۋشى تۋرالى ەستەلىگىن وقىپ شىققانىمدا عانا ونىڭ سىرىن تۇسىنگەندەي بول­دىم.
تولستويدىڭ الەم مويىنداعان ۇلى شەكسپيردىڭ تاس-تالقانىن شى­عار­عان ماقالاسى جارىق كورگەن سوڭ گوركي مەن چەحوۆ كەزدەسىپ، ءوزارا سىرلاسادى.
- شالدىڭ سىنايتىن ادام تاپ­پاعانداي شەكسپيرگە شۇيلىككەنى نەسى؟ - دەيدى گوركي. سوندا ءبىراز ويلانىپ الىپ، چەحوۆ وعان بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدى:
- بىلەسىڭ، بە تولستويعا ءبىزدى ماقتاي سالۋ تۇككە دە تۇرمايدى. ءويت­كەنى ءبىز ونىڭ تالانتىنىڭ قاسىندا ەرگەجەيلىمىز. ونىڭ ونەردەگى ناعىز باسەكەلەسى - شەكسپير. ول - ۇلكەن. ول - ونىڭ جىنىنا تيەدى.
تولستويدىڭ ۇلى كومپوزيتورلار تۋرالى كوزقاراسىنا بايلانىستى ۇزاق جىلدار بويى ۇلى جازۋشى مۋ­زىكانى سۇيگەن جوق دەگەن سىڭايداعى پىكىر ايتىلىپ كەلەدى. شىندىعىندا، بۇل مۇلدە ولاي ەمەس. قايتا كەرىسىن­شە، مۋزىكانى قاتتى سۇيگەندىكتەن ول ونىڭ قۇدىرەتى مەنى بيلەپ اكەتەدى مە دەپ قورىقتى. «بالالىق شاقتا»، اسىرەسە «وتباسىلىق باقىتتا» ماحاب­بات كەزەڭى، ونىڭ كوكتەمىنىڭ دە، كۇ­زى­نىڭ دە بەتحوۆەن شىعارعان سوناتا­سى­نىڭ مۋزىكالىق شۋىنىڭ جايلاۋىندا جارقىراپ سالا بەرەتىنىن ەسىڭىزگە ءتۇسىرىپ كورىڭىزشى. سونىمەن قاتار نەحليۋدوۆ پەن قازا بولار الدىنداعى، تۇندەگى پەتيا روستوۆتىڭ جان الەمىندە ويناعان عاجايىپ سيمفونيانى ەسى­ڭىزگە الىڭىز. تولستويدىڭ مۋزىكا تۋرالى حابارى شامالى بولسا دا، ءومىرىنىڭ ءبىر مەزگىلدەرىندە قاتتى دەن قويىپ، وعان قىزىققان كەزدەرى دە بولدى. 1858 جىلى ول كەيىننەن ءماس­كەۋ كونسەرۆاتورياسىنىڭ قۇرىلۋىنا نەگىز بولعان مۋزىكالىق قوعام قۇر­دى.
تولستوي شىعارماشىلىعىن زەرت­تەگەن كاميل بەللەن «نەلىكتەن تول­س­توي الەمدەگى ەڭ ءمولدىر، مىنەزى تازا كومپوزيتور بەتحوۆەننىڭ مۋزىكاسىن ادامداردى ازعىنداتادى دەپ ايىپ­تايدى؟» دەپ سۇرايدى.
سەبەبى وعان بارىنەن دە قاتتى اسەر ەتكەن ونىڭ مۋزىكاسى بولدى. تولستوي بەتحوۆەندى ەرەكشە جاقسى كوردى جانە ونى ءسۇيۋى ەشقاشان توق­تاعان ەمەس. بالالىق شاعىنىڭ جەكە­ل­ە­گەن ەستەلىگى بەتحوۆەننىڭ «پاتەتي­كالىق سوناتاسىمەن» بايلانىستى جانە «ارىلۋدىڭ» اياعىندا نەحليۋدوۆ بەسىنشى سيمفونيانى تىڭداعاندا، ءوزىن-ءوزى اياپ، كوزىنىڭ جاسىن توقتاتا المايدى.
تولستوي بەتحوۆەندى نەگە جاز­عىرادى؟ ونىڭ كۇشتىلىگى ءۇشىن. بۇل جەردە ول گەتەمەن ىنتىماقتاس. دە-مينور سيمفونياسىنا قايران قالعان گەتە ءوزىنىڭ ەركىن بيلەپ العان ونى شىعارۋشىعا بۇكىل كارىن توگىپ قارسى شىققان-تۇعىن.
- سىنشى رەتىندە ايتىڭىزشى - ادەبيەت نە جوعالتتى، نە تاپتى؟
- ارتىق نەمەسە اسىلىق سويلەۋدى ۇناتپايتىن چەحوۆ ءبىر كۇنى بۋنينمەن اڭگىمەلەسكەندە:
- ەرتەڭ تولستوي ولگەن سوڭ ءبارىنىڭ دە كۇللى كوككە ۇشادى،- دەيدى.
- سوندا نە، ادەبيەتتىڭ دە مە؟ - دەپ تاڭعالادى بۋنين.
- ءيا، ادەبيەتتىڭ دە، - دەيدى چەحوۆ مۇڭايىپ.
چەحوۆتىڭ كورىپكەلدىگى ءدال كەلدى. ۇلى تولستوي دۇنيە سالعان سوڭ جەتى جىلدان كەيىن رەسەيدە توڭكەرىس بولدى. ادەبيەت - ۇلتتى ادامگەر­شىلىككە ءتار­بيەلەۋ ميسسياسىنان ايىرىلىپ، تازا يدەولوگيانىڭ قۇرا­لىنا اي­نالدى. رەسەيدە حح عا­سىردا پۋشكين، لەرمونتوۆ، گوگول، تولس­توي، دوستوەۆسكي، چە­حوۆ­قا پارا-پار ۇلى تۇلعانىڭ تۋ­ماۋىنىڭ سەبەبىنىڭ استارىن وسىدان ىزدەۋ كەرەك.
بىزدە دە ابايدان سوڭ ءبىر عاسىر­دىڭ شيرەگىندە ازاماتتىق پوزيتسياسى بيىك، وعان پارا-پار تۇلعانىڭ تۋماۋى ماقتانىش ەمەس - تراگەديا. دەگەن­مەن بىزدەگى ابايدان سوڭعى قازاق رۋحانياتىنىڭ باسىندا بولعان تراگەديانى ەسىڭە الساڭ - جۇرەگىڭ قان جىلايدى. اكەسىنىڭ قۇنى بارداي كەڭەس جەندەتتەرى قازاق زيالىلارىن قىناداي قىردى. جانە ولاردىڭ ءار­قايسىسى ادەبيەت تۇگىل، ءبىر ەلدىڭ پاتشاسى بولۋعا لايىق قانداي ازا­ماتتار ەدى دەسەڭشى! ەگەر اۋەزوۆ تە سول جىلدارى اتىلىپ كەتكەندە ادە­بيەتىمىزدىڭ كەلەشەگىنىڭ نە بولا­تى­نىن كوز الدىڭا ەلەستەتۋگە شوشيسىڭ. تاۋەلسىزدىك الساق تا، باسقا حالىقتىڭ الدىندا قۇلدىق ۇرعىمىز كەلىپ تۇراتىنىمىزدىڭ ۇلكەن سەبەبى دە وسىنداي ازاماتتاردىڭ جوقتىعىنان بولىپ جاتىر. حح عا­سىر­دا قازاقتان كوپ قىرىلعان، ارتىق ازاپ شەككەن حالىق جوق شىعار، ءسىرا. كورگەنىمىز زورلىق-زومبىلىق پەن تەپەرىش بول­عان سوڭ ۇلتتىق رۋحىمىز دا السىرەپ، ادەبيەتىمىز دە قوعامنىڭ شىنايى بەت-بەينەسىن كورسەتكەن ۇلى تۋىن­دىلار تۋعىزا المادى. ءجۇز­دەگەن مىڭ قازاقتار قولدان جاسالعان اشار­شى­لىقتان ءولدى. ميلليونداعان باۋىر­لا­رىمىز شەتەلگە قاشتى. قان­شاما زيالىلارىمىز جازىقسىز اتىل­دى. جازىقسىز سوتتالعاندارى قانشاما. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ ادە­بيەتىمىز ۇلتىمىزدىڭ باسىنداعى وسى تراگە­ديانى جازا المادى. (ورىس­تاردا باسىن ولىمگە تىگىپ بۇل تراگە­ديانى سۋرەتتەگەن جازۋشى بار. ول - الەكساندر سولجەنيتسىن.) ۇلتى­مىزعا جاسالعان اياۋسىز گەنوتسيد - قازاقتى قاتتى شوشىتىپ تاستادى. كەڭەس وكىمەتى قۇلاماي تاعى جيىرما جىل تۇرعاندا ورىسقا ءسىڭىپ، قۇرىپ كەتۋىمىز دە مۇمكىن ەدى. قۇدايعا شۇكىر، تاۋەلسىزدىك الدىق. بىراق سول جىلدارداعى ۇرەيدىڭ سالقىنى ءالى دە بويىمىزدان كەتە قويماعان سىڭايلى. سورلىلىعىمىز سونشاما، ءالى كۇنگە دەيىن اشارشىلىقتىڭ زاردابىنان قازاقتىڭ كەڭ دالاسىندا سۇيەگى شا­شىلىپ قالعان اتا-بابالارىمىزدىڭ، اتىلىپ كەتكەن الاشتىڭ اپتالداي ازاماتتارىنىڭ قۇنىن سۇراۋدان قورقامىز.
ەندى ەڭ بولماعاندا عاسىرىمىز­دىڭ باسىنداعى الاش ازاماتتارى كوتەرگەن ازاتتىق يدەياسىن ءولتىرىپ الماۋعا تىرىسۋىمىز كەرەك. ەگەر ولار مۇرات ەتكەن ازاتتىق يدەياسىن ءولتىرىپ الساق -ۇلت رەتىندە بىرتە-بىرتە جويىلىپ كەتۋىمىز دە مۇمكىن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

اڭگىمەلەسكەن
ەرلان ءجۇنىس

"ايقىن" گازەتى