ينتەرنەت-كونفەرەنتسيا: مامبەت قويگەلديەۆ (باسى)
كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى مامبەت قۇلجايبايۇلى وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردىڭ العاشى لەگىنە جاۋاپ بەرىپ وتىر. تاريحشى وقىرمانمەن سۇحباتى بارىسىندا: «يا، راس، بىزگە بۇگىن مەملەكەتشىلدىك، وتانشىلدىق، حالىقشىلدىق ۇستانىمىنداعى بيلىك قاجەت» دەي كەلىپ، الاش زيالىلارى مەن بۇگىنگى قازاق زيالىلارىن تاريحي دەرەك ارقىلى سالىستىرىپ، وي ءتۇيۋدى وقىرمانعا قالدىرادى.
«اباي-اقپارات»
اسسالاۋماعالەيكۋم، قۇرمەتتى سۇحباتقا شىققان باۋىرىم!
سەنىمەن انا ءتىلىمىز - قازاق تىلىندە ۇلت تاريحى، ونىڭ الاش قوزعالىسى سياقتى تاقىرىبى بويىنشا پىكىر الىسۋ مەن ءۇشىن بىرىنشىدەن، وتە جوعارى مارتەبە، ەكىنشىدەن، ۇلكەن ءلاززات اكەلەتىن ءىس. ماعان جولداعان ساۋالدارىڭىز ءۇشىن ۇلكەن راحمەت! ەندى سۇحبات تاقىرىبىنا كوشەيىك.
الاش يدەياسىن قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولادى؟ - دەيدى اسقارالى باۋىرىم.
مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، الاش يدەياسىنىڭ ىسكە اسقانىن قالايتىن ءاربىر ازامات ونى وزىنەن باستاعانى ءجون.
كونفەرەنتسيامىزدىڭ كەزەكتى قوناعى مامبەت قۇلجايبايۇلى وقىرماندار تاراپىنان كەلىپ تۇسكەن ساۋالداردىڭ العاشى لەگىنە جاۋاپ بەرىپ وتىر. تاريحشى وقىرمانمەن سۇحباتى بارىسىندا: «يا، راس، بىزگە بۇگىن مەملەكەتشىلدىك، وتانشىلدىق، حالىقشىلدىق ۇستانىمىنداعى بيلىك قاجەت» دەي كەلىپ، الاش زيالىلارى مەن بۇگىنگى قازاق زيالىلارىن تاريحي دەرەك ارقىلى سالىستىرىپ، وي ءتۇيۋدى وقىرمانعا قالدىرادى.
«اباي-اقپارات»
اسسالاۋماعالەيكۋم، قۇرمەتتى سۇحباتقا شىققان باۋىرىم!
سەنىمەن انا ءتىلىمىز - قازاق تىلىندە ۇلت تاريحى، ونىڭ الاش قوزعالىسى سياقتى تاقىرىبى بويىنشا پىكىر الىسۋ مەن ءۇشىن بىرىنشىدەن، وتە جوعارى مارتەبە، ەكىنشىدەن، ۇلكەن ءلاززات اكەلەتىن ءىس. ماعان جولداعان ساۋالدارىڭىز ءۇشىن ۇلكەن راحمەت! ەندى سۇحبات تاقىرىبىنا كوشەيىك.
الاش يدەياسىن قالاي جۇزەگە اسىرۋعا بولادى؟ - دەيدى اسقارالى باۋىرىم.
مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، الاش يدەياسىنىڭ ىسكە اسقانىن قالايتىن ءاربىر ازامات ونى وزىنەن باستاعانى ءجون.
ستۋدەنت بولساق، جاقسى دا ساپالى ءبىلىم الۋعا، جۇمىسشى بولساق، سۇرانىسقا لايىق ءونىم وندىرۋگە، قىزمەتكەر بولساق، جۇكتەلگەن مىندەتتى تازا دا ۋاقتىلى اتقارۋعا ۇمتىلىپ، ءبارىمىز دە مەملەكەتىمىزدىڭ ىرگەتاسىن نىعايتا تۇسۋگە، ونىڭ حالىقشىل ۇستانىمدا بولۋىنا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسقانىمىز ءجون. بۇل، ارينە، بىرەۋلەرگە تىم ەسكى دە قيالي تۇسىنىك بولىپ كورىنۋى ابدەن مۇمكىن. ال شىندىعىندا، بۇگىنگى دامىعان ەلدەردىڭ ءبارى دە وسى جولدان وتكەن. سىرتتاي قاراپايىم بولىپ كورىنگەنىمەن، بۇل جولدان ابىرويمەن ءوتۋ جەڭىلگە تۇسپەي تۇر. بۇل - بىرىنشىدەن.
ەكىنشىدەن، الاش يدەياسى - ۇلتتىق، قازاق يدەياسى، ياعني، ۇلتتى جالپى ادامزات كوشىنەن قالدىرماۋ، ونىڭ ءومىرىن بۇگىنگى كۇردەلى سۇرانىستارعا بەيىمدەۋ. بۇرىن ءبىز يمپەريا قۇرامىندا ەدىك. ءتۇرلى قوعامدىق ماسەلەلەرىمىزدىڭ تىزگىنىنىڭ ۇشى سوناۋ الىستا بولاتىن. «قاپ، اتتەگەن-اي، ەندى قايتتىك» دەپ وكىنەتىنبىز، ىشتەي كىجىنەتىنبىز. ەندى بيلىك تەتىگى ءوزىمىزدىڭ قولىمىزدا. بيلىك جۇيەسىنىڭ ءبىز قالاعانداي باعىت جانە مازمۇندا جۇمىس جاساۋى قوعامنىڭ بەلسەندىلىگىنە، ونىڭ جالپى مادەني، ينتەللەكتۋالدىق دەنگەيىنە تاۋەلدىلىگى بايقالادى.
بىرەۋلەر ايتۋى مۇمكىن: «ەرتەگىڭدى قويا قوي، حالىققا ونداي بەلسەندىلىك تانىتۋعا مۇمكىندىك بەرىلگەن جوق» دەپ. يا، راس، بىزگە بۇگىن مەملەكەتشىلدىك، وتانشىلدىق، حالىقشىلدىق ۇستانىمىنداعى بيلىك قاجەت. ويتكەنى حالقىمىز كەڭەستىك كەزەڭدەگى جەتەكشىلدىك پسيحولوگيادان ارىلا الماي كەلەدى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ وسى كۇيىنە جاناشىرلىقپەن قاراپ، ونىڭ جاڭا ساپاعا وتۋىنە كومەكتەسە الاتىن، كاسىبي دەڭگەيى جوعارى باسقارۋ جۇيەسى قاجەت-اق.
ونداي جۇيە عايىپتان پايدا بولمايدى. رەۆوليۋتسيالىق ءادىس-قۇرالدار دا بۇل ماسەلەنى شەشە المايدى. مۇنداي مۇراتقا قوعاممەن ونى سىيلايتىن بيلىكتىڭ ءوزارا شىدامدى كوپ جىلدىق ماقساتتى ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىندە قول جەتكىزۋگە بولادى. الەمدىك سونىڭ ىشىندە باتىستىق ەلدەردىڭ تاجىريبەسى وسىنى كورسەتىپ وتىر.
وتاندىق ءبىلىم جۇيەسى كەيىنگە قالدىرماي بۇگىننەن، ءدال قازىرگىدەن باستاپ قوعام مەن بيلىكتى وسىنداي ورتاق ماقساتقا باستايتىن تۇلعالى ازاماتتاردى ونداپ، جۇزدەپ، مىڭداپ دايارلاۋعا مىندەتتى. ياعني، ءبىلىم جۇيەسى تازا تەحنوكراتتىق سيپاتتا ەمەس، بەلگىلى دارەجەدە، رۋحاني مازمۇندا بولعانى ءجون. رۋحاني مازمۇنسىز ماتەريالدىق ءوندىرىس قوعامدى تۇيىققا اپارىپ تىرەيدى. ونىڭ كەيبىر بەلگى، كورىنىستەرىن بايقاپتا، كورىپتە ءجۇرمىز. ياعني، تۇلعالى ازامات دەگەنىمىز ۇلتتىق كومپونەنتتى قوعامدىق ءوسىپ-وركەندەۋدىڭ قۇرامدى بولىگى رەتىندە مويىندايتىن بەلگىلى ءبىر كاسىپ يەسى.
اقوردا مەن الاشوردانى سالىستىرا قاراۋ جونىندە.
بۇل اركىمنىڭ ءوز شارۋاسى. مەن ولاردى تەك قارسى قويۋ تۇرعىسىنان قاراستىرۋ دۇرىس ەمەستىگىن ايتتىم.
كەلەسى ساۋال. سوتسياليزم-كاپيتاليزم جونىندە.
«يزم» دەگەندە ەرىكسىز رەۆوليۋتسيالىق وزگەرىستەر ەسكە تۇسەدى. ەشقانداي دا «يزمدەرسىز» ءوسىپ، وركەندەپ وتىرعان قوعامدار از ەمەس.
استانادان بىرەۋگە: ءوز بەسىگىن سىيلاماعان اپالارىمىزدى «جالماۋىز» دەسەڭىز دە، «مىستان» دەسەڭىز دە جاراسادى. تەگىندە حالقىمىز ەرتەگىلەردە مۇنداي كەيىپكەرلەردى بەكەردەن بەكەر سومداماعان-اۋ! بۇل رەتتە ۇلتتىق كينو ونەرىمىز كەنجە قالىپ قويعانى داۋسىز.
ورىس نەمەسە تاتار قىزىنا ۇيلەنگەن الاش زيالىلارى جونىندە.
جاپون حالقىنىڭ تاماشا ماقالى بار: «بۇرىنعىلاردىڭ جۇرگەن ىزىمەن جۇرمە، ال بىراق ولاردىڭ ىزدەگەنىن ىزدە» دەگەن. م.شوقاي وتانىن جوعالتپاۋ ءۇشىن شاراسىزدان باتىسقا باردى. وسى جولدا، كۇرەستە مەرت بولدى. ونىڭ وسى كۇرەسىندە سەنىمدى سەرىگى ادال جارى ورىس قىزى ءماريا گورينا-شوقاي بولعاندىعىن قايتىپ ۇمىتامىز.
ول داعى ءبىر قايتالانباس زامان عوي! ال مىنداي جايباراقات زاماندا ءوز ۇرپاعىنا يە بولا الماي وتىرعان زامانداسىمىزعا نە ايتۋعا بولادى؟
ارمىسىز ءىنىم! مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، رۋلىق - جۇزدىك سانا ۇلتتىق، مەملەكەتشىلدىك ساناعا وتىن بولا المايدى. ءبىز بۇگىن باسىمدىلىقتى سانالى تۇردە مەملەكەتشىلدىك ساناعا بەرگەنىمىز ءجون. جەرىمىزدى، ەلدىگىمىزدى ساقتاۋدىڭ باسقا جولى جوق.
1917 جىلدىڭ سوڭىندا بۇكىل رەسەيلىك قۇرىلتايعا قازاقتان وكىل سايلاۋ ناۋقانى باستالىپ كەتكەندە، الاش اتىنان وكىلدىككە تۇسكەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى كەنەتتەن قۇرىلتايعا دەپۋتات بولىپ سايلانۋدان باس تارتاتىندىعىن مالىمدەدى. شامامەن كەلتىرگەن ءۋاجى: «دەپۋتاتتىققا ءتۇسىپ جاتقانداردىڭ باسىم بولىگى ارعىندار ەكەن دەگەن كۇڭكىل ءسوز شىقتى. مەن ارعىن ءۇشىن عانا ەمەس، قازاق ەلى ءۇشىن دەپ «قازاق» سياقتى گازەت شىعارۋعا، باسقا دا قام-قارەكەتكە اتسالىسىپ جۇرگەن جانمىن. مەنى تەك ارعىنعا تەلۋ قورلاۋمەن تەڭ. سوندىقتان دا، دەپۋتاتتار ءبىر ارعىنعا كەم بولسىن دەپ كانديداتۋرامدى كەيىن قايتارىپ الامىن». مىنە بيىك ازاماتتىق ۇستانىمنىڭ ۇلگىسى. وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى زيالىلارىمىزدىڭ اراسىنان ءسىز ايتقانداي كوڭىل-كۇيدى بايقاعاندا «ياپىر-اي، ءبىر عاسىر ۋاقىت وتسە دە سول الاشتىق بۋىن العان رۋحاني بيىكتىككە جەتە الماعانىمىز با؟!» دەگەن وكىنىش كوڭىلدى تىرنايدى.
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
