قازاق مەكتەبىن كوبەيتۋگە نە كەدەرگى؟
بۇل ماسەلە «ايقىن» گازەتى ۇيىمداستىرعان باسقوسۋدا جان-جاقتى ءسوز بولدى
تاۋەلسىزدىك العان 20 جىل ىشىندە قازاقستانداعى قازاق حالقىنىڭ سانى 67 پايىزدان استى. بىراق رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، ەلىمىزدەگى جالپى مەكتەپتەردىڭ جارتىسىنا جۋىعى عانا مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ 85,6 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە ورنالاسقان. ءتىپتى ءالى كۇنگە دەيىن بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى اشىلماعان قالالار دا كەزدەسەدى. قازاق مەكتەبىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى «ايقىن» گازەتى ۇيىمداستىرعان بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلدە تالقىلاندى.
بۇل ماسەلە «ايقىن» گازەتى ۇيىمداستىرعان باسقوسۋدا جان-جاقتى ءسوز بولدى
تاۋەلسىزدىك العان 20 جىل ىشىندە قازاقستانداعى قازاق حالقىنىڭ سانى 67 پايىزدان استى. بىراق رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا، ەلىمىزدەگى جالپى مەكتەپتەردىڭ جارتىسىنا جۋىعى عانا مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم بەرەدى. ونىڭ ۇستىنە، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ 85,6 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە ورنالاسقان. ءتىپتى ءالى كۇنگە دەيىن بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى اشىلماعان قالالار دا كەزدەسەدى. قازاق مەكتەبىنىڭ قازىرگى جاي-كۇيى «ايقىن» گازەتى ۇيىمداستىرعان بۇگىنگى دوڭگەلەك ۇستەلدە تالقىلاندى.
«ايقىن»:
تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىمەن تۇسپا-تۇس كەلگەن جاڭا وقۋ جىلىنىڭ قارساڭىندا تەمىرتاۋدا ۇلكەن داۋ-داماي تۇتاندى. ستاتيستيكاعا جۇگىنسەك، ونداعى 31 مەكتەپتىڭ 2-ەۋى عانا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرىپ كەلگەن. جاڭا وقۋ جىلىندا اكىم شەشىمىمەن قولعا الىنعان قوسىمشا ەكى قازاق مەكتەبىن اشۋ باستاماسى قوعامدا نەلىكتەن سونشاما دۇربەلەڭ تۋعىزدى؟ جالپى، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى بۇگىنگى كۇننىڭ قاجەتتىلىگىنە ساي كەلە مە؟
عاريفوللا ەسىم، سەنات دەپۋتاتى: - ورىس ازاماتتارىنىڭ كوشەگە پلاكات كوتەرىپ، قارسى شىعۋى ولاردىڭ كىناسى ەمەس دەپ ويلايمىن. بۇل سول جەردە جۇمىس ىستەيتىن اتقارۋشى بيلىكتىڭ، زيالى قاۋىمنىڭ، مەملەكەتتىك يدەولوگياعا قاتىسى بار ازاماتتاردىڭ دارمەنسىزدىگىنەن تۋىنداپ وتىر. ەگەر قولدارىنا پلاكات الىپ شىققان ازاماتتارعا جاعدايدى دۇرىستاپ تۇسىندىرسە، مۇنداي ماسەلە شىعار ما ەدى؟! قازاق مەكتەبى دەگەنىمىز - تەك قازاق ءتىلىنىڭ عانا ەمەس، بۇل ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قازاق ەلىنىڭ تاعدىرىمەن بايلانىستى ۇلكەن ماسەلە. بۇل جاس ۇرپاقتىڭ ەرتەڭىنە جول اشادى.
ورازكۇل اسانعازى، استانا قالاسى تىلدەردى دامىتۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى:
- مەنىڭ ويىمشا، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى قازاق ءتىلىن دامىتۋعا، قولدانىسقا ەنگىزۋگە وسى جيىرما جىل ىشىندە ەشقانداي جۇمىس ىستەگەن جوق. قازىر ون جىلعا باعدارلاما جاساپ جاتىر، وزدەرىنىڭ سوڭعى بەكىتكەن ءبىلىم باعدارلاماسىندا دا ءتىل دەگەن تاراۋ بار. بىراق ول تاراۋ تەك قاعاز جۇزىندە قالىپ وتىرعانداي. مەن دەپۋتات مىرزالاردان ءوتىنىپ سۇرار ەدىم، ون جىل ىشىندە وسىلار قازاق ءتىلىن دامىتۋعا قانداي ءىس-شارالار اتقارعان ەكەن؟! توبەمدە قۇداي تۇر. مەنىڭ ءتىل باسقارماسىندا جۇرگەنىمە التى جىل بولدى. وكىنىشكە قاراي، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بىردە-ءبىر جينالىسىن قازاقشا وتكىزگەن ەمەس. ماسەلەن، كۇنى كەشە استانا قالاسىندا تامىز كەڭەسى ءوتتى. استانا قالاسىنىڭ اكىمى ءوز ءسوزىنىڭ تەڭ جارتىسىن قازاقشا، تەڭ جارتىسىن ورىسشا ايتتى. سويلەگەن بەس ادامنىڭ ىشىندەگى وزگە ۇلتتىڭ ءۇش وكىلى جارتىلاي قازاقشا سويلەدى. ال ءبىلىم جانە عىلىم ۆيتسە-ءمينيسترى ءبىر اۋىز ءسوز قازاقشا سويلەگەن جوق. 1600 مۇعالىمنىڭ الدىندا قازاقشا «سالەمەتسىز بە» دەپ ايتۋعا ارلانعانى ما بۇل؟! بۇل ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قازاق تىلىنە دەگەن كوزقاراسى ەمەس پە؟!
بىزدىڭشە، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ الدىندا كارتا جاتۋى كەرەك: استانادا جالپى، قانشا مەكتەپ بار، قاي ورىس مەكتەبى قاشان ارالاس مەكتەپكە اينالادى، ال قازىرگى ارالاس مەكتەپ قاشان قازاق مەكتەبى بولادى؟! وسىلايشا، مينيسترلىك استانا قالالىق ءبىلىم باسقارماسىنان ەسەپ الىپ وتىرۋى كەرەك. ماسەلەن، كەزىندە ءال-فارابي اۋدانىندا سالىنعان №38 مەكتەپ اشىلار كەزدە 47 ادام قول قويىپ، سول كەزدەگى اكىم جاقسىبەكوۆكە ارىزىن جەتكىزگەن ەدى. وندا: «ءبىز، اتا-انالار بالالارىمىزدى قازاق مەكتەبىنە بەرگىمىز كەلمەيدى. ويتكەنى قازاق مەكتەبىندە ءبىلىم جوق. ءبىز الماتىدان كەلگەن «ۆىسشي ەشەلونبىز» دەگەن. سول تۇستا ءبىلىم باسقارماسىنىڭ باستىعى قۇرامىسوۆ دەگەن ازامات تاباندى تۇردە جاڭا ءبىلىم ورداسىنىڭ قازاق مەكتەبى بولىپ اشىلۋىنا تولىق جاعداي جاسادى. ياعني ەڭ باسىندا تاباندى تۇردە تۇسىندىرەتىن ازامات كەرەك! تەمىرتاۋدا دا سونداي جۇمىس قاجەت دەپ ويلايمىز.
ءتىپتى كۇنى كەشەگى جولداۋدا ەلباسى: «ەندى ون جىلدا مەكتەپكە باراتىن بالا قازاق ءتىلىن تولىق ءبىلسىن!» دەدى. بىراق وكىنىشكە قاراي، ودان كەيىن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنەن ءبىر پاراق ءسوز كەلگەن جوق. بۇل ماسەلەنىڭ تامىرى تەرەڭدە. بۇگىن كەيبىر بالالار كەڭەس ۇكىمەتىندە تەك ورىس تىلىندە ءبىلىم العان اتا-انالارىنىڭ ىقپالىمەن ورىس مەكتەپتەرىنە بارىپ جاتىر. ولاردىڭ اكەلەرى ۇلتتىق كومپانيالاردى باسقارىپ، مينيسترلىكتەر پەن پارلامەنتتە وتىر. ال ەلىمىزدە اشىلىپ جاتقان قازاق سىنىپتارى شەتەلدەن جانە ەلىمىزدىڭ وڭىرلەرىنەن كەلگەن قازاقتاردىڭ ەسەبىنەن اشىلىپ جاتقانى جاسىرىن ەمەس. ەگەر دە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى كارىم ماسىموۆكە قىزمەتتىك حات جازىپ، نەگە قازاق بالاسى قازاقشا بىلمەيدى دەگەن ماسەلەنى كوتەرسە، وندا قيمىل باستالار ەدى.
ەلباسىنىڭ: «قازاق ءتىلىن ۋاقىتىلى ناسيحاتتاۋ كەرەك» دەگەن ءسوزى بار. شىن مانىندە، بىزدە ناسيحات جەتىسپەيدى. مەنىڭشە، باق-تاردا ارنايى ايدارلار اشىپ، مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ناسيحاتتالۋىنا كوپ ءمان بەرۋ قاجەت.
عاريفوللا ەسىم:
- شىنىندا دا، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بۇل ماسەلەدە ناقتى مونيتورينگ جاساپ وتىر دەپ ايتۋ قيىن. مىسالى، پاۆلودار قالاسىنداعى قازاقتار كوپ تۇراتىن اۋدانداعى اباي اتىنداعى №10 ليتسەي مەكتەبىندە بولدىم. سەبەبى بالالارىن قازاق مەكتەبىندە وقىتقىسى كەلگەن اتا-انالار ماعان دەپۋتات رەتىندە ءوتىنىش جاساعان ەدى. قازاق مەكتەبىندە ورىن جەتپەگەندىكتەن، اتا-انالار بالالارىن جەتەكتەپ، ورىس مەكتەبىنە اپارىپ جاتىر ەكەن. سول جەرلەردە شاعىن قازاق مەكتەپتەرىن اشۋعا بولادى عوي؟! بىراق ول ءۇشىن مونيتورينگ وتكىزىلىپ، ۇسىنىس جاسالماعان. بۇل بۇكىل رەسپۋبليكاعا ءتان دەپ ويلايمىن. قازاقتىلدى مەكتەپكە دەگەن نەمقۇرايدى كوزقاراس بەلەڭ الىپ تۇر.
جاراسباي سۇلەيمەنوۆ، ءماجىلىس دەپۋتاتى:
- مەن كەزىندە دەپۋتاتتىق ساۋال جولداپ، وقيتىن بالالار سانى ازايعان ورىس مەكتەپتەرىن وڭتايلاندىرۋ ءىسىن ۇسىنعان ەدىم. كەڭەس وداعى كەزىندە تولى بولعان مۇنداي مەكتەپتەردە بالا سانىنىڭ ازايۋىنا ءتۇرلى سەبەپتەر بار. ماسەلەن، كوشىپ كەتكەن باسقا ۇلت وكىلدەرى قانشاما؟! بىراق قازاق مەكتەبىن اشۋ ماسەلەسى شىقسا، كەي جەرلەردە «اتا-انالار قارسىلىق تانىتتى» دەپ ماسەلەنى كەرى تارتۋعا تىرىساتىندار جوق ەمەس. شىن مانىندە، بۇل اتقارۋشى بيلىكتىڭ دارمەنسىزدىگىمەن بايلانىستى. ماسەلەنى كورىپ، ءبىلىپ وتىرىپ، ونى شەشۋ جولدارىن تابا الماۋ - دارمەنسىزدىكتىڭ بەلگىسى. بۇل ەل بويىنشا قولعا الىناتىن جۇمىس. قازىر كوپتەگەن ورىس مەكتەپتەرى جارتىلاي تولى. نەلىكتەن وسىنداي مەكتەپتەردى بوساتىپ، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جۇيەسىن كەڭەيتۋگە قارسىلىق بىلدىرەدى؟ مەنىڭشە، جاڭا مەكتەپ سالعاننان گورى قولدا بار قوردى دۇرىس پايدالانعان ءجون ەمەس پە؟! سوندىقتان بۇل تاراپتا مينيسترلىك، اتقارۋشى بيلىك تاراپىنان بىرلەسە اتقاراتىن جۇمىس وتە كوپ. 
«ايقىن»:
كەڭەس وداعى تۇسىندا «قازاق مەكتەبىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى تومەن» دەگەن ۇران بولدى. قازىرگى تاڭدا قانشالىقتى بۇل اقپاراتتى شىنايى دەۋگە بولادى؟ شىنىمەن دە، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى تومەن بە، الدە مۇنىڭ ءبارى كەڭەستىك زاماننان قالعان ستەرەوتيپ پە؟
ورازكۇل اسانعازى:
- بۇل وتكەننەن قالعان ستەرەوتيپ قانا. قازاق مەكتەپتەرى وزدەرىنىڭ مىقتى ەكەنىن سوڭعى ون جىلدا دالەلدەدى. جالپى، استانا قالاسىندا ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستەن سۇرىنبەي وتەتىندەر، التىن بەلگى الاتىندار، گرانت يەگەرلەرىنىڭ سانى ورىس مەكتەپتەرىنەن گورى، قازاق مەكتەپتەرىندە الدەقايدا جوعارى. ەكىنشىدەن، قازاق مەكتەپتەرىندە تاربيە بەرۋ ءىسى الدا. جالپى، مەكتەپتەردە 14 سالا بويىنشا مونيتورينگ جاسالادى. مۇنداي مونيتورينگتەردە قازاق مەكتەپتەرى وق بويى وزىق كەلەدى.
عاريفوللا ەسىم:
قازاق مەكتەپتەرىندەگى ءبىلىم ساپاسى تومەن بە، جوعارى ما دەگەن ماسەلە بويىنشا بىرجاقتى پىكىر ايتۋ قيىن. ماسەلەن، جازدا لەبياجە اۋدانىنداعى قىزىل قوعام دەگەن فەرمادا بولدىم. سول فەرمانىڭ مەكتەبىندە ءبىر وقۋشى «التىن بەلگىمەن» بىتىرسە، التى وقۋشى مەملەكەتتىك گرانتقا يە بولىپتى. ياعني ءبىر جەردە ءبىلىم تومەن بولسا، ەكىنشى جەردە جوعارى بولۋى مۇمكىن. سوندىقتان ون-ون بەس جىلعى «قازاق مەكتەبىنىڭ ءبىلىمى تومەن» دەگەن ستەرەوتيپپەن قالۋعا بولمايدى.
جاراسباي سۇلەيمەنوۆ:
- ەگەر شىندىقتىڭ بەتىن اشار بولساق، بۇگىندە قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاي-كۇيى ورىس مەكتەپتەرىمەن سالىستىرعاندا ءسال تومەن. ونىڭ كوپتەگەن وبەكتيۆتى سەبەپتەرى بار. مىسالى، كەڭەس زامانىندا ورىس مەكتەپتەرىنە بار جاعداي جاسالدى، ماتەريالدىق بازاسى جاقسى بولدى. بىلىكتى ماماندار كوبىرەك تارتىلدى. كەڭەس وداعىندا اشىلعان قازاق مەكتەپتەرى دە ارتتا قالىپ قالعان جوق. ولار دا كوش ىلگەرى كەلەدى. ال جاڭادان اشىلىپ جاتقان مەكتەپتەردىڭ دەڭگەيى قانداي؟ مەنىڭشە، ولاردىڭ قالىپتاسۋى، بىلىكتى كادرلارمەن جاساقتالۋى ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتىر. سوندىقتان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ۇلتتىق مۇددەنى ەسكەرىپ، قازاق مەكتەپتەرى تۋرالى ارنايى باعدارلاما قابىلداۋى كەرەك دەپ ۇسىنىس تاستار ەدىم. سول باعدارلاما بويىنشا جۇمىس ىستەپ، قازاق مەكتەپتەرىن قىسقا مەرزىم ىشىندە بيىك دەڭگەيلەرگە كوتەرۋ كەرەك. ماسەلە ساندا ەمەس، ءبىزدىڭ مەكتەپتەرگە ساپا كەرەك.
روزا باتتال، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ باس ساراپشىسى:
- «قازاق مەكتەبىنىڭ ءبىلىمى تومەن» دەگەن ۇعىم كەڭەس داۋىرىندە ادەيى قالىپتاستىرىلعان. قازىرگى قازاق زيالىلارىنىڭ بارلىعى قازاق مەكتەپتەرىنەن وتە جوعارى ءبىلىم الىپ شىقتى ەمەس پە؟! ال بۇگىنگى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، بيىل «التىن بەلگى» العان تۇلەكتەردىڭ 69,7 پايىزى قازاق مەكتەپتەرىن تامامداعان. حالىقارالىق وليمپيادالاردا جۇلدەلى ورىن العانداردىڭ 73 پايىزى - قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى. بيىلعى تەستىلەۋ ناتيجەسى بويىنشا ورتاشا بالل - 86,68 بالل. قازاق تىلىندە ءبىلىم العانداردىڭ ورتاشا بالى 87,02 بولسا، ورىس تىلىندە ءبىلىم العانداردىڭ ورتاشا بالى 85,99. مىنە، قازاق بالالارى الدا كەلەدى. بۇل كورسەتكىش جىل سايىن ءوسىپ وتىر.
«ايقىن». قازاق مەكتەپتەرىن دامىتۋ بويىنشا ەشتەڭە جاسالمادى دەگەن سىنعا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ وكىلدەرى نە ايتار ەكەن؟ تاۋەلسىزدىكتىڭ جيىرما جىلىندا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى كوبەيدى مە؟
روزا باتتال، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ باس ساراپشىسى:
- بىرىنشىدەن، جالپى مەكتەپتەردىڭ سانى قىسقارىپ كەتكەن. ەگەر 1990-1991 جىلى ەلىمىزدە 8146 مەكتەپ بولسا، وتكەن وقۋ جىلىندا 7516 مەكتەپ قالعان. بۇل جالپى بالا سانىنىڭ ازايۋى، شالعاي اۋىلدارداعى مەكتەپتەردىڭ بىرىكتىرىلۋىمەن بايلانىستىرىلادى. بىراق قازاق تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپ سانى جيىرما جىلدا ۇزدىكسىز ءوسىپ كەلەدى. مىسالى، بىلتىرعى جىلى جالپى 60 مەكتەپ قىسقارسا، قازاقتىلدى مەكتەپ سانى 10-عا كوبەيدى. سوندا 1990-1991 جىلعى وقۋ جىلىندا قازاق مەكتەپتەرى جالپى مەكتەپتەردىڭ 33,9 پايىزى بولسا، بۇگىنگى كۇنى ولار 50,8 پايىزىن قۇراپ وتىر. قازاق مەكتەپتەرى جالپى مەكتەپتەر سانىنىڭ جارتىسىنان اسىپ بارادى. ال ورىس تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتەر جىل سايىن جۇزدەپ جابىلىپ جاتىر. وعان ءبىرىنشى سەبەپ: ۇلتى ورىس بالالاردىڭ كوشىپ كەتۋىنە، دەموگرافيالىق جاعدايعا بايلانىستى بولسا كەرەك.
ەڭ ۇلكەن جاقسىلىق: قازاق بالالارىنىڭ كوپشىلىگى ءوزىنىڭ انا تىلىندە ءبىلىم الۋعا كۇرت بەت بۇرۋدا. بۇگىنگى كۇنى قازاق بالالارىنىڭ 85,3 پايىزى قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋدا. كەڭەس زامانىندا ولاردىڭ 60 پايىزى قازاق تىلىندە وقىعان. سوندا 14,7 پايىز بالا ءالى دە بولسا، ورىس مەكتەپتەرىندە ءبىلىم الۋدا. بۇلار - كوبىنەسە قالاداعى بالالار.
بىزدە قالاداعى قازاق مەكتەپتەرى جەلىسىنىڭ باياۋ ءوسىپ وتىرعانى الاڭداتادى. قازاق مەكتەپتەرىنىڭ سانى ارتىپ وتىر. بىراق ولاردىڭ 85,6 پايىزى اۋىلدىق جەرلەردە ورنالاسقان. مىسالى، قوستانايدا 36 مەكتەپ بولسا، سونىڭ جەتەۋى (19,4%) عانا، پاۆلودارداعى 40 مەكتەپتىڭ تورتەۋى (10%) عانا، پەتروپاۆلوۆسكىدە 40 مەكتەپتىڭ جەتەۋى عانا قازاق تىلىندە وقىتادى. تەمىرتاۋداعى 30 مەكتەپتىڭ تورتەۋى عانا قازاق تىلىندە، ليساكوۆسك، ريددەر، شاحتينسك قالالارىندا جالعىز عانا قازاقتىلدى مەكتەپ بار. قاراعاندى تۇبىندەگى ساران قالاسىندا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى جوق.
عاريفوللا ەسىم:
ال سوندا سىزدەر، مينيسترلىك نە ىستەپ وتىرسىزدار؟!
روزا باتتال:
مىنانداي جاعداي بار: ءبىر عانا تەمىرتاۋدى مىسالعا الايىق. وسىدان ەكى جىل بۇرىن «بالالار سىيماي وتىر» دەپ، جاڭادان سالىنعان عيمارات قازاقتىلدى مەكتەپكە بەرىلگەن. سوندا اتا-انالار قانداي شۋ شىعاردى؟! سونىڭ ىشىندە قازاق اتا-انالارى دا بار عوي. اقىرى ولار «قازاق مەكتەبى» دەگەن عيماراتتىڭ ماڭدايشاسىنداعى جازۋىن العىزىپ تاستاپ، ونى ارالاس مەكتەپكە اينالدىردى. سول قالادا قازاق مەكتەبىندە ورىن جەتىسپەگەندىكتەن، ەكى مەكتەپتى قازاق مەكتەبىنە اۋىستىرۋ جونىندە قالالىق اكىمدىك شەشىم شىعاردى. بىراق اتا-انالار وعان كونبەي، بارلىق جەرگە جازىپ، تىنىم بەرمەي جاتىر. تاياۋدا ءبىر حات كەلدى. سوندا اتا-انالار پارلامەنت دەپۋتاتى نەحوروشەۆتىڭ ءوزى: «بۇل مەكتەپتەر ءورىستىلدى بولۋى كەرەك!» دەپ ايتقانىن جازىپتى. وسىنداي دا كەدەرگىلەر بار. قالادا قازاق مەكتەبى اشىلادى دەسە، اتا-انالار كۇرت كوتەرىلەدى.
ەندى مينيسترلىككە كەلەتىن بولساق، زاڭ بويىنشا، وكىنىشكە قاراي، مەكتەپتى اشۋ، مەكتەپتى جابۋ، وعان باسشىنى تاعايىنداۋ، ونىڭ باسشىسىن ورنىنان الۋ، مەكتەپتىڭ ءتىلىن انىقتاۋ - جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ بيلىگىنە بەرىلىپ قويعان.
عاريفوللا ەسىم:
- توقتاي تۇرىڭىزشى. وسى قاتە ساياسات قايدان كىرىپ كەتكەن سىزدەرگە؟ سىزدەر جەرگىلىكتى ورگاندار دەگەندى قاتە ءتۇسىنىپ وتىرسىزدار. ولاردىڭ جۇمىسى دۇرىس، سىزدەرگە كومەكشى بولۋى كەرەك. مينيستر دەگەن - ۇكىمەتتىڭ مۇشەسى. مينيسترلىك دەگەن - ۇكىمەت. «ۇكىمەتتى تىڭدامايدى، ۇكىمەتتىڭ ءسوزى جۇرمەيدى» دەگەندى توقتاتۋ كەرەك! بۇل قاي ەلدىڭ ۇكىمەتى؟ ۇكىمەت مۇشەسىنىڭ ءسوزى جۇرمەيدى دەۋگە بولمايدى!
روزا باتتال:
- «ءبىلىم تۋرالى» زاڭنىڭ 3-بابىنىڭ 2-تارماعى بويىنشا مەكتەپتەردى اشۋ، جابۋ، وعان كادرلار قابىلداۋ، باسشىنى تاعايىنداۋ، بوساتۋ، سونىڭ بارلىعى جەرگىلىكتى اتقارۋشى بيلىك قۇزىرەتىندە. «ءبىلىم مينيسترلىگى بوس وتىر» دەۋگە بولمايدى. قازاق مەكتەپتەرى اشىلعان كەزدە شاعىمنىڭ بارلىعى وسىندا ءتۇسىپ، شەشىمىن شىعارۋدا دا ءبىلىم مينيسترلىگى ۇلكەن ءرول اتقارادى. بىراق بىزدە اتا-انا جەڭەدى عوي. وعان دەپۋتاتتار دا ارالاسادى. ارىزدا كورسەتىلگەندەي، دەپۋتات نەحوروشەۆ №17 مەكتەپتى ارالاس مەكتەپكە اينالدىرعان كەزدە دە سولارعا باسۋ ايتۋدىڭ ورنىنا، ولاردى قولداپ شىققان.
ارداق سادىقوۆا، ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى مەكتەپكە دەيىنگى جانە ورتا ءبىلىم دەپارتامەنتى ءبىلىمدى ۇيىمداستىرۋ-ادىستەمەلىك قامتاماسىز ەتۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى:
- 2005 جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك باعدارلاما جۇزەگە اسا باستادى. ءبىز سول باعدارلامانىڭ نەگىزىندە جۇمىس ىستەيمىز. بۇل باعدارلامادا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جەلىسىن كوبەيتۋ ماسەلەسى قويىلعان. ول جەردە بۇكىل اكىمدەرگە مىندەت جۇكتەلگەن. سوعان ساي، قازاق مەكتەپتەرى ۇزدىكسىز كوبەيىپ وتىر. ال ەسەپ نەگە سۇرالمادى دەيسىزدەر؟ نەگىزى، ەسەپ بەرىلىپ جاتىر.
جاراسباي سۇلەيمەنوۆ: - ءبىلىم مينيسترلىگى وكىلدەرىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق بالالارىنىڭ 85 پايىزى قازاق مەكتەپتەرىندە وقىپ جاتقانعا ۇقسايدى... مەن بۇعان سەنە الماي وتىرمىن. كۇنى كەشە ايماقتا بولعانىمدا، اۋىل مەكتەپتەرىن دە ارالادىم. باسقا وڭىرلەردى ايتا المايمىن، بىراق سولتۇستىك ايماقتا، تەرىسكەي اۋداندارداعى اۋىلداردا قازاق مەكتەپتەرىنىڭ جاعدايى مۇلدە ناشار. ءبىلىم مينيسترلىگى مۇنداي مەكتەپتەرگە نازار اۋدارماي وتىر. مىسالى، ءبىر اۋىلعا بارسام، وندا ەلۋ شاقتى بالا وقيدى ەكەن. بۇرىن ول ورتا مەكتەپ بولعان، قازىر نەگىزگى مەكتەپكە اينالعان. وكىنىشكە قاراي، نەگىزگى مەكتەپ دارەجەسىن دە ساقتاي المايتىن ءتۇرى بار. نەگىزگى پاندەردەن كىمدەر ساباق بەرىپ جاتىر دەسەك، ارنايى ماماندار جوق. شەت ءتىلى مۇلدەم وقىتىلمايدى. ال مۇنداي مەكتەپتەردىڭ بىزگە كەرەگى بار ما؟ اۋىلدى ساقتايمىز دەيمىز. ارينە، اۋىلدى ساقتاۋ كەرەك. بىراق مەنىڭشە، ەگەر دە ءبىز جاعدايدى تۇزەي الماساق، ونداي مەكتەپتەردى جابۋ كەرەك. ويتكەنى سول مەكتەپتى بىتىرگەن بالا ەرتەڭ باسقا وڭىرگە بارسا، ءوزىنىڭ قۇربىلارىمەن ءبىلىم جاعىنان باسەكەلەسە الماي، دالادا قالماي ما؟!
روزا باتتال:
ءبىلىم مينيسترلىگىندە ەشقانداي جۇمىس جوق دەپ جالپىلاما ايتۋعا بولمايدى. بىزدە جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىس كوپ. ءبىز قاي مەكتەپ اپاتتى جاعدايدا تۇرعانىن، قاي مەكتەپتىڭ بەيىمدەلگەن عيماراتتا وتىرعانىن انىقتاپ، جاڭا مەكتەپتەر سالىنۋى ءۇشىن كۇرەسىپ، رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن اقشا ءبولىنۋىن سۇرايمىز. كەيدە ءبىز دە دەگەنىمىزگە جەتە بەرمەيمىز. ماسەلەن، اۋىلداعى كىشكەنتاي عانا مەكتەپتىڭ ديرەكتورىن الىپ تاستاي المايمىز. ويتكەنى بۇل زاڭ بويىنشا اكىمنىڭ قۇزىرەتىنە بەرىلىپ قويىلعان. كەيدە شىنىندا، مەكتەپتى تاجىريبەسى جوق، پەداگوگيكادان بىلىكتىلىگى تومەن ادامدار باسقارىپ جاتادى. سولار تانىستىقپەن جۇمىسسىز قالعان قۇداسىن، جەكجاتىن مەكتەپكە قىزمەتكە الادى.
قوستاناي، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان وبلىستارىنداعى قازاق مەكتەپتەرى جەلىسىنىڭ كەڭەيمەۋى - تىكەلەي اكىمدەر تاراپىنان جۇمىس جاسالىنباي وتىرعانىنىڭ كورىنىسى. جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنىڭ قازاق مەكتەبىنە جاناشىرلىعى جوقتىعىنىڭ ايعاعى. ەگەر قالادا قازاق مەكتەبى اشىلماسا، وندا بۇل - تىكەلەي اكىمگە بايلانىستى ماسەلە. تاعى ءبىر ايتارىم: قازاق مەكتەپتەرى قالالاردا ءالى جەتكىلىكسىز بولعانىمەن، قازاق سىنىپتارى كوپتەپ اشىلۋدا. ارالاس مەكتەپتەر بىرتە-بىرتە قازاق مەكتەپتەرىنە اينالدىرىلۋدا. جىل سايىن قازاق مەكتەبىندە وقىعىسى كەلەتىن باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ بالالارى كوبەيۋدە. وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ 30 403 بالاسى قازاق مەكتەپتەرىندە وقيدى.
عاريفوللا ەسىم:
- مينيسترلىك جۇمىس ىستەمەي جاتىر دەپ وتىرعان جوقپىز. تەك سوڭعى جىلدارى مىنانداي ءۇردىس قايتا بوي كوتەرە باستادى. ءبىر كەزدەرى اتا انالار بالالارىن جاپپاي قازاق مەكتەپتەرىنە بەرسە، ەندى ورىس مەكتەبىنە بەرۋ ءۇردىسى بايقالادى. نەلىكتەن ىقىلاس قايتادان ورىس مەكتەبىنە اۋىپ كەتتى؟
«ايقىن»: ونداي ءۇردىس بار ما؟ مۇنى ءبىلىم مينيسترلىگى وكىلدەرىنەن سۇرايىق.
روزا باتتال:
مۇنداي ءۇردىس بار دەۋگە بولمايدى. بىراق جەكەلەگەن فاكتىلەر بار. 1989 جىلى قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك مارتەبە بەرىلگەن كەزدە الماتىدا 11 سىنىپتا وقىپ جۇرگەن بالالارىن دا قازاق مەكتەبىنە اپارعاندار دا بولدى. ال قازىرگى سەبەپتەر قانداي؟ ءبىرىنشى ۇلكەن كەدەرگى - قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن اتا-انالاردىڭ دۇنيەتانىمىنا بايلانىستى. ورىس تىلىندە تاربيەلەنىپ، سول تىلدە ءبىلىم العانداردىڭ دۇنيەتانىمىندا ۇلكەن وزگەشەلىك بار. ولارعا قازاق مەكتەپتەرىندە ءبىلىم تومەن سياقتى كورىنەدى. ەكىنشىدەن، بۇل قازاق ءتىلىنىڭ ءوز مارتەبەسىنە تولىق يە بولا الماۋىمەن بايلانىستى. اتا-انالاردىڭ كوڭىلىندە كۇدىك پايدا بولدى.
عاريفوللا ەسىم:
بىرىنشىدەن، قاي مەكتەپتە ساپا بولسا، اتا-انا سونى تاڭدايدى. قازاق مەكتەبىندە ساپا بولىپ، ونىڭ كورسەتكىشتەرى جوعارى شىعىپ، سونىڭ تۇلەكتەرى وقۋعا ءتۇسىپ، گرانت الىپ جاتسا، نەگە سوعان بۇرىلماسقا؟! ەڭ الدىمەن، قازاق مەكتەبىنىڭ ءبىلىم ساپاسى مىقتى بولۋى ءتيىس. ەكىنشىدەن، بىزدە قازاق، ورىس، كارىس، ۇيعىر جانە تاعى باسقا مەكتەپتەر بار. ءبىز كەشەگى كۇننىڭ ماسەلەسىن قۋالاپ جۇرگەن جوقپىز با؟ ەگەر ەرتەڭگى كۇننىڭ بيىگىنەن قارايتىن بولساق، ءبىر مەملەكەتپىز، ءبىر ەلمىز، سول قازاق ەلىنىڭ ازاماتتارى بار. قازاق ءتىلى - ەتنوستارىنا قاراماستان، بۇكىل قازاق حالقى ازاماتتارىنىڭ ورتاق ءتىلى. بۇعان زاڭ جاعىنان ءبارى جاسالدى، يدەولوگيالىق تۇجىرىمداما بار. ەل بىرلىگى دوكتريناسىندا جازىلعان. ەندى وسى تۇرعىدان كەلسەك، ءبىر مەكتەپتىڭ ءتيپى بولۋى ءتيىس. ول قازاق ەلىنىڭ مەكتەبى بولۋى كەرەك. بالاباقشادان باستاپ ءتورت سىنىپ تەك قانا مەملەكەتتىك تىلدە وقىتىلۋى قاجەت. ءبىر ەلدە ءبىر مەكتەپتىڭ بولعانى ءجون. وعان دەيىن قازاق مەكتەبىنىڭ ساپاسىن كۇشەيتە بەرگەنىمىز ابزال.
ارداق سادىقوۆا: - ءار سالادا وتىرعان ازاماتتار بۇل ماسەلەدە اۋىزبىرشىلىكپەن جۇمىس ىستەۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. نەلىكتەن ءبىز بۇل جەرگىلىكتى اتقارۋ ورگاندارىنىڭ مىندەتى دەپ ايتىپ وتىرمىز، سەبەبى نەگىزگى بيلىك سولاردىڭ قولىندا بولىپ وتىر. اۋىزبىرشىلىگىمىز زور بولسا، قازاق مەكتەپتەرىنىڭ كوبەيۋىنە بىرىگە جۇمىس ىستەيمىز. ءار جەردە ءار ادام وزىنەن باستاۋى كەرەك. پارلامەنت قازاقشا سويلەپ، ءوزى دە جۇمىس جاساسا دەيمىز.
وكىنىشكە قاراي، تەمىرتاۋعا دەپۋتات اعامىز (نەحوروشەۆ اۆت.) بارىپ، ىرىتكى سالىپ كەتتى. ايتپەسە بۇل ماسەلە شىلدە ايىندا شەشىلىپ قويعان ەدى. ءبىز ونداعى ءار بالانى زەرتتەدىك، قاي بالا قاي مەكتەپكە باراتىنىن الدىن الا بىلدىك. نەگىزى، قازىر شەشىم قابىلداندى. اكىم شەشىمى كەرى قايتارىلعان جوق. ءتىپتى اتا-انالار سوتقا دەيىن باردى، بىراق سوتتا ولار جەڭىلىس تاپتى. اكىم شەشىمى قالدى. سوندىقتان ونداعى ەكى مەكتەپ تە قازاق تىلىندە بالا وقىتاتىن بولادى. بۇل ۇلكەن جۇمىس.
1. «بيىل «التىن بەلگى» العان تۇلەكتەردىڭ 69,7 پايىزى قازاق مەكتەپتەرىن تامامداعان. حالىقارالىق وليمپيادالاردا جۇلدەلى ورىن العانداردىڭ 73 پايىزى - قازاق مەكتەبىنىڭ وقۋشىلارى. بيىلعى تەستىلەۋ ناتيجەسى بويىنشا ورتاشا بالل - 86,68 بالل. قازاق تىلىندە ءبىلىم العانداردىڭ ورتاشا بالى 87,02 بولسا، ورىس تىلىندە ءبىلىم العانداردىڭ ورتاشا بالى 85,99. مىنە، قازاق بالالارى الدا كەلەدى».
2. 1990-1991 جىلعى وقۋ جىلىندا قازاق مەكتەپتەرى جالپى مەكتەپتەردىڭ 33,9 پايىزى بولسا، بۇگىنگى كۇنى ولار 50,8 پايىزىن قۇراپ وتىر. قازاق مەكتەپتەرى جالپى مەكتەپتەر سانىنىڭ جارتىسىنان اسىپ بارادى.
3. قوستانايدا 36 مەكتەپ بولسا، سونىڭ جەتەۋى (19,4%) عانا، پاۆلودارداعى 40 مەكتەپتىڭ تورتەۋى (10%) عانا، پەتروپاۆلوۆسكىدە 40 مەكتەپتىڭ جەتەۋى عانا قازاق تىلىندە وقىتادى. تەمىرتاۋداعى 30 مەكتەپتىڭ تورتەۋى عانا قازاق تىلىندە، ليساكوۆسك، ريددەر، شاحتينسك قالالارىندا جالعىز عانا قازاقتىلدى مەكتەپ بار. قاراعاندى تۇبىندەگى ساران قالاسىندا بىردە-ءبىر قازاق مەكتەبى جوق.
دوڭگەلەك ۇستەلدى ۇيىمداستىرعان
ايجان كوشكەنوۆا،
كامشات تاسبولات
http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=9694&Itemid=2
