وتكەن تاريح قىزىق. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. دەسەك تە، ءجۇرىپ وتكەن جولعا قاراۋدىڭ دا ءجونى بار. ويتكەنى وتكەندى سىزىپ تاستاي المايسىڭ. سانادان دا... بىراق الەمدىك گەوساياساتتىڭ اراسالماعىن تارازىلاپ وتىرعان كسرو-داي الىپ مەملەكەتتىڭ 70 جىل عانا ءومىر ءسۇرىپ بارىپ، تاريح قويناۋىنا كەتۋى كىمدى دە بولسا تولعاندىرماي قويمايدى. جارايدى، يمپەريالىق مەملەكەتتىڭ قۇردىمعا كەتۋى جاڭا مەملەكەتتەردىڭ تاۋەل­سىزدىك الۋىنا جول اشتى. بىراق...
ءبارىبىر وتكەن قوعامنىڭ تولىق اشىل­ماعان ساياساتىنا ۇڭىلە بەرگىمىز كەلەدى. ونىڭ سەبەبى بار. ويتكەنى كسرو-داي الىپ مەملەكەتتە اشىقتىق پەن جاريالىلىق بولعان جوق. بۇگىن عوي، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا قادام باسقان تۇستا ءبىز بارلىعىنان دا حاباردارمىز. ينتەرنەتتىك بايلانىس كۇشەيدى، اقپارات كوز الدىڭىزدا تۇر. ينتەرنەتتى قوس تا، كەرەگىڭدى الا بەر. ال بۇرىن...
تاسس-تىڭ عانا مالىمەتىن اقيقات دەپ ۇعاتىن ۇلتتىق سانا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عانا جاڭعىردى. بۇگىن ءبىز وباما مەن مەدۆەدەۆتىڭ، پۋتين مەن ساركوزيدىڭ، مەركەل مەن بەرلۋسكونيدىڭ قانشا ايلىق الىپ، قانشاسىن جاراتاتىنىن بىلەمىز. وعان تاڭدانبايمىز دا. ال كسرو كوسەم­دەرىنىڭ قانشا ايلىق الاتىنىن بىلمەي كەلدىك، بىلمەي دە وستىك. بۇگىن ءبارى قىزىق. ويتكەنى وتكەن قوعام - تاسباۋىر، وتكەن ءداۋىر - قۇپيا. سونىمەن...

وتكەن تاريح قىزىق. ونى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. دەسەك تە، ءجۇرىپ وتكەن جولعا قاراۋدىڭ دا ءجونى بار. ويتكەنى وتكەندى سىزىپ تاستاي المايسىڭ. سانادان دا... بىراق الەمدىك گەوساياساتتىڭ اراسالماعىن تارازىلاپ وتىرعان كسرو-داي الىپ مەملەكەتتىڭ 70 جىل عانا ءومىر ءسۇرىپ بارىپ، تاريح قويناۋىنا كەتۋى كىمدى دە بولسا تولعاندىرماي قويمايدى. جارايدى، يمپەريالىق مەملەكەتتىڭ قۇردىمعا كەتۋى جاڭا مەملەكەتتەردىڭ تاۋەل­سىزدىك الۋىنا جول اشتى. بىراق...
ءبارىبىر وتكەن قوعامنىڭ تولىق اشىل­ماعان ساياساتىنا ۇڭىلە بەرگىمىز كەلەدى. ونىڭ سەبەبى بار. ويتكەنى كسرو-داي الىپ مەملەكەتتە اشىقتىق پەن جاريالىلىق بولعان جوق. بۇگىن عوي، دەموكراتيالىق قۇندىلىقتارعا قادام باسقان تۇستا ءبىز بارلىعىنان دا حاباردارمىز. ينتەرنەتتىك بايلانىس كۇشەيدى، اقپارات كوز الدىڭىزدا تۇر. ينتەرنەتتى قوس تا، كەرەگىڭدى الا بەر. ال بۇرىن...
تاسس-تىڭ عانا مالىمەتىن اقيقات دەپ ۇعاتىن ۇلتتىق سانا تاۋەلسىزدىكتەن كەيىن عانا جاڭعىردى. بۇگىن ءبىز وباما مەن مەدۆەدەۆتىڭ، پۋتين مەن ساركوزيدىڭ، مەركەل مەن بەرلۋسكونيدىڭ قانشا ايلىق الىپ، قانشاسىن جاراتاتىنىن بىلەمىز. وعان تاڭدانبايمىز دا. ال كسرو كوسەم­دەرىنىڭ قانشا ايلىق الاتىنىن بىلمەي كەلدىك، بىلمەي دە وستىك. بۇگىن ءبارى قىزىق. ويتكەنى وتكەن قوعام - تاسباۋىر، وتكەن ءداۋىر - قۇپيا. سونىمەن...
ال ومىرگە سوتسياليستىك قۇندىلىقتاردى الىپ كەلىپ، كوممۋنيستىك جاڭا قوعام ورناتۋعا تالپىنعان پرولەتاريات كوسەمى قانشا جالاقى الدى؟ بۇل بۇگىن دە قىزىق. كسرو قوعامىندا جوعارى دەڭگەيدەگى شە­نەۋنىكتەردىڭ جەكە ءومىرى مەملەكەتتىك قۇپيا رەتىندە ساقتالىپ كەلدى. «كرەمل بۋحگال­تەرياسى» لەنين، ستالين، برەجنەۆ، چەر­نەنكو، اندروپوۆتاردىڭ جالاقى جونىندەگى ۆەدومستۆوسىنىڭ سىرىن اشقان جوق. بۇگىن عوي، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە جانە سالىققا قاتىستى زاڭدىلىقتارعا سايكەس كەز كەلگەن شەنەۋنىك تابىس دەكلاراتسياسىن جاريالايدى. دەسەك تە، كسرو كوسەمدەرىنىڭ ايلىق تابىسى قانشا بولدى؟
جالپى سوتسياليستىك جۇيەگە جول سالۋشى، الەمدىك توڭكەرىستىڭ كوسەمى لەنيننىڭ وتكەن عاسىردىڭ باسىندا قول قويىپ كەتكەن نۇسقاۋى كسرو-دا 1979 جىلعا دەيىن ورىن­دالىپ كەلدى دەپ قورىتىندى جاساۋعا بو­لادى. اتاپ ايتار بولساق، مەملەكەتتىك قىز­مەتتە جۇرگەن جوعارى شەنەۋنىكتەرگە كولدەنەڭ تابىسپەن اينالىسۋعا تىيىم سالىندى، ءتىپتى قالاماقى الۋعا دا رۇقسات ەتىلمەدى. سونىمەن، پرولەتاريات كوسەمىنىڭ ايلىعى 500 سوم شاماسىندا بولدى دەيدى دەرەككوز. «بۇل جالاقى لەنيننىڭ ءومىر ءسۇ­رۋىنە تولىق جەتتى» دەيدى كونە تاريحتى قوز­­عاعان مۇراعات. الايدا لەنين حالىقتىڭ سول كەزدەگى حال-جاعدايىن تولىققاندى تۇسىنە وتىرىپ، جالاقىسىن ارتتىرۋدان بىرنەشە رەت باس تارتتى دەگەن دەرەك بار. ايتسە دە، بيلىكتەگى بۇل قاراپايىمدىلىق بيلىك باسىنا جەز مۇرت ستالين كەلگەننەن كەيىن ونداعان جىل وتكەن سوڭ بارىپ بۇزىلعانعا ۇقسايدى. اتاپ ايتار بولساق، باس حاتشى ستالين جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات كەزەڭىنەن باستاپ 1935 جىلعا دەيىن 225 سوم جالاقى الىپ، ايىنا 6 سوم 75 تيىندىق پارتيالىق جار­ناسىن تولەپ كەلگەن كورىنەدى. ارينە، بۇل ۋاقىت كەڭەستىك كەزەڭنىڭ ەڭ اۋىر جىلداردى باستان كەشىپ، اشارشىلىق ورناپ، ەلدە «ۇلكەن تەرروردىڭ» باستاۋ الار تۇسى ەكەن­دىگىن ەسكەرسەك، بۇل ايلىقتى تومەن دەۋگە كەلمەس. كرەملدىڭ جاڭا قوجايىنىنىڭ العاش رەت ايلىق تا­بىسى 1935 جىلى كۇرت كوتەرىلگەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. بۇل بۇل ما، كەڭەستىڭ ىشكى، ياعني «حالىق جاۋلارىنا» كۇرەستى كۇشەيتكەن ستالين كەلەر 1936 جىل­دىڭ اقپانىندا جالاقىسىن 1200 سومعا كوبەيتتى، ونىڭ بۇل كەزەڭدە پارتيالىق جار­ناسى 36 سوم قۇراعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. نەگىزىنەن، بۇل قارجىعا شالقىپ ءومىر سۇرۋگە بولاتىن ەدى: ويتكەنى سول كەزەڭدە كسرو وندىرىسىندەگى ورتاشا ايلىق جالاقى كوسەم­دىكىنەن 5 ەسە تومەن بولدى. ال سوعىستىڭ اياقتالار تۇسىندا «حالىقتار كوسەمى» ايى­نا 2000 سوم جالاقى الدى. ۇلى جەڭىستەن كەيىن 1947 جىلى ءستاليننىڭ ەل الدىنداعى ەڭ­بە­گى ەس­كە­رىلىپ، ونىڭ تابىسى 10 مىڭ سومعا جەتتى. الايدا كسرو-نىڭ مەملەكەتتىك شەنەۋ­نىكتەرى الاتىن ەڭ جوعارى تابىستى نيكيتا حرۋششەۆ بيلىك باسىنا كەلگەننەن كەيىن بىردەن تومەندەتتى دەۋگە بولادى. ول 1949 جىلى ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى رەتىندە 800 سوم العانى بەلگىلى. ال ورتالىق كوميتەتتىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىنە كەلگەن كەزدە دە ول وسى كولەمدەگى جالاقىنى قاناعات تۇتتى. ول بيلىكتە بولعان جىلدارى بىردە-ءبىر رەت سىياقى الماعان كورىنەدى. وتستاۆكاعا كەتكەننەن سوڭ 2 ايدان سوڭ، 1965 جىلدىڭ قاڭتارىنا دەيىن 800 سوم كولەمىن­دە ايلىق الىپ تۇرعان. تەك سودان كەيىن بارىپ وعان 500 سوم كولەمىندە وداقتىق دارەجەدەگى زەينەتاقى تاعايىندالعان ەكەن. حرۋششەۆ ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن وسى كولەمدە زەي­نەتاقى الىپ كەلگەن جالعىز كرەمل قو­جايىنى بولىپ تابىلادى.
لەونيد يليچ برەجنەۆ حرۋششەۆتىڭ جالاقىعا قاتىستى ۇستانىمىن جويعان جوق، ول دا 9 جىل بويى ايىنا 800 سوم ايلىق الىپ كەلدى. تەك 1973 جىلدان كەيىن عانا ونىڭ ماتەريالدىق يگىلىگى ارتتى، 1973 جى­لى وعان «حالىقتار اراسىنداعى بەيبىت­شىلىكتى نىعايتقانى ءۇشىن» حالىقارالىق لەنيندىك سىيلىق بەرىلدى. ءسويتىپ، ونىڭ جالاقىسى 25 مىڭ سومعا كۇرت ارتتى. ول ول ما، 1970 جىلداردىڭ اياعىنا قاراي كەڭەس ادەبيەتىنە جاڭا ەسىم كەلىپ قوسىلدى. «ما­لايا زەمليا»، «تسەلينا» جانە «ۆوزروجدەنيە» كىتاپتارى ءۇشىن لەونيد يليچ برەجنەۆ كوڭىل تولاتىن قالاماقى الىپ تۇردى. برەجنەۆتىڭ ءال-اۋقاتى 1979 جىلدان باستاپ «جاقسارا» باستاعانىن ايتا كەتۋ كەرەك. 1979 جىلدىڭ شىلدەسىندە 21132 سومنىڭ، 1980 جىل­دىڭ مامىر ايىندا 17780 سومنىڭ، وسى جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا 30150 سومنىڭ پارتيالىق جارناسىن تولەگەن. ماسكەۋدە وليمپيادا باستالعان 1980 جىلى باس حاتشىنىڭ جەكە تابىسى 78349 سومدى قۇراعان، ال 1981 جىلى 121728 سومعا جەتكەن كورىنەدى. «كسرو-نى باسقارعان 20 جىلعا جۋىق ۋاقىت ىشىندە برەجنەۆتىڭ قارجىسى جار­تى ميلليون سومعا جەتتى» دەيدى ورىس باس­پا­-ءسوزى. ارينە، مۇنىڭ بارلىعى دا - برەج­نەۆ­تىڭ ءارتۇرلى تۋىندىلار مەن سىياقى­لاردان تۇسكەن تابىسى. ال 1979 جىلى باس حاتشىنىڭ جالاقىسى 1582 سوم بولعانىن ايتا كەتۋ كەرەك.
1982 جىلدارى الىپ يمپەريانى باس­قارعانىمەن، بيلىكتە كوپ بولا الماعان يۋري اندروپوۆ ايىنا 1200 سوم اقشا الىپ تۇرعان. بىراق ول باس حاتشى بولىپ سايلان­عاننان كەيىن ول وسىدان 40 جىل بۇرىنعى ستالين داۋىردەگى 800 سومدىق ايلىققا قايتا ورالعان كورىنەدى. الايدا برەجنەۆ سەكىلدى ول دا قالاماقىدان كوپ تابىس تاپقان. 1984 جىلدىڭ قاڭتار ايىندا ونىڭ تابىسى 8815 سومعا جەتكەن كورىنەدى. بۇدان كەيىن بيلىككە كەلگەن چەرنەنكو دا ستا­ليندىك-اندروپوۆتىق داۋىردەگى 800 سومدىق ايلىقپەن كۇن كورگەنگە ۇقسايدى. الايدا ول دا برەجنەۆ سەكىلدى ءارتۇرلى پارتيالىق كونفەرەنتسيالاردا ءسوز سويلەپ، ونىڭ بايان­دامالارى ءجيى كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن. مىسالى، 1984 جىلدىڭ مامىر ايىندا ونىڭ جالاقىسىنا قالاماقىلىق ۇستەمە رەتىندە 1200 سوم، ماۋسىم ايىندا 1700 سوم قوسىلعان ەكەن.
ال كسرو-نى تاريح قويناۋىنا جىبەرگەن ميحايل گورباچەۆ 1990 جىلدارعا دەيىن ءوزىنىڭ ايلىق تابىسىن وزگەرتكەن جوق، 800 سوم كولەمىندە تابىس تاۋىپ كەلدى. تەك پرەزيدەنت بولعاننان كەيىن ول 3 مىڭ كو­لەمىندە ايلىق تابىسقا يە بولدى. الايدا بۇل گورباچەۆتىڭ جالاقىسى عانا. كوپ ءسوي­لەپ، باياندامالارىنىڭ ءبارىن كىتاپ ەتىپ باستىرعان گورباچەۆ تە قالاماقىعا قا­رىق بولدى. گورباچەۆتىڭ باسقارۋ داۋىرىندە ەل­-ءدىڭ ءال-اۋقاتى ناشار بولعانىمەن، پرە­زيدەنتتىڭ جاعدايى تومەن بولعان جوق. ول سوزۋارلىققا سالىنىپ، كسرو-نى كەلمەسكە جىبەردى. الىپ ەل يمپەريانى «قايتا قۇرا­مىن» دەپ قۇرتتى. وسى قادامىمەن تاريحتا قالدى.
...قۇپيالىلىقتىڭ بولعانى دا قۇندى شى­عار. بىراق بۇل وتكەندى كوكسەۋ ەمەس. اقي­قاتى، بيلىك پەن بۇقارانىڭ ءال-اۋقاتى­ندا الشاقتىق بولسا، سول قيىن...

بەرىك بەيسەنۇلى

http://www.aikyn.kz/index.php?option=com_content&task=view&id=9008&Itemid=2