نويابر كەنجەعاراەۆ. ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىنىڭ جاريالانۋى تاريحىنان
وتارشىلدىقتىڭ قاندى شەڭگەلىنە ءتۇسىپ، ەلدىگى شايقالۋدىڭ ۇستىندە تۇرعان قازاق قاۋىمىنا تىرشىلىكتىڭ وتىن سەپكەن، «سۋعا كەتىپ بارا جاتقان» حالىقتىڭ قولىنا ىلىككەن تال بولعان، تىنىسى تارىلعاندا كوكىرەك سارايىن اشقان جۇپار اۋا ىسپەتتى، قازاق جۇراعاتىن جويىلۋدان امان ساقتاپ قالىپ، اياققا تۇرۋىنا، ەس جيىپ، باس كوتەرۋىنە تولىق اسەر ەتكەن باعا جەتپەس دۇنيە ول - حاكىم ابايدىڭ شىعارمالارى.
يا، يا فيلوسوفيالىق، تاريحي، ساياسي ەڭبەكتەر ەمەس، ابايدىڭ قۋاتتى پوەزياسى مەن عاقليالارى. سوندىقتان دا اباي شىعارمالارىنىڭ جيناقتالىپ، جۇيەلەنىپ، باسپاعا ۇسىنىلىپ، جاريالانىپ شىعۋى قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ وركەندەۋىنە عانا ەمەس، قازاق ەلىنىڭ ەلدىگىنە، مەملەكەتتىگىنە قادام باستىرعان، قالىپتاستىرعان ەلەۋلى قۇبىلىس بولدى.
ارينە، اقىننىڭ العاشقى جيناعىنىڭ جاريايالانۋىنىڭ باس-قاسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ سىندى الاش كوسەمىنىڭ، ابايدىڭ ءوز بالالارى مەن جاقىن تۋىستارىنىڭ جۇرگەندىگى اقيقات، ونىڭ ىشىندە كاكىتاي ىسقاقۇلىنىڭ ارداقتى ەسىمى الدىمەن اۋىزعا تۇسەتىندىگى بەلگىلى. وتكەن جىلى جيناقتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي رەسپۋبليكا كولەمىندە ءتۇرلى ءىس-شارالاردىڭ وتكىزىلگەنى كوپشىلىك قاۋىمعا ايان. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز وسى جيناقتىڭ جاريالانۋى تاريحىنا بايلانىستى ء الى دە اشىق ايتىلماي كەلە جاتقان فاكتورلار تۇرعىسىندا بولماق.
كورنەكتى ابايتانۋشى عالىم ا.نۇرقاتوۆ ءوزىنىڭ «ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرى» ەڭبەگىندە تۇڭعىش جيناقتىڭ جاريالانۋىنا بايلانىستى كاكىتايدىڭ
وتارشىلدىقتىڭ قاندى شەڭگەلىنە ءتۇسىپ، ەلدىگى شايقالۋدىڭ ۇستىندە تۇرعان قازاق قاۋىمىنا تىرشىلىكتىڭ وتىن سەپكەن، «سۋعا كەتىپ بارا جاتقان» حالىقتىڭ قولىنا ىلىككەن تال بولعان، تىنىسى تارىلعاندا كوكىرەك سارايىن اشقان جۇپار اۋا ىسپەتتى، قازاق جۇراعاتىن جويىلۋدان امان ساقتاپ قالىپ، اياققا تۇرۋىنا، ەس جيىپ، باس كوتەرۋىنە تولىق اسەر ەتكەن باعا جەتپەس دۇنيە ول - حاكىم ابايدىڭ شىعارمالارى.
يا، يا فيلوسوفيالىق، تاريحي، ساياسي ەڭبەكتەر ەمەس، ابايدىڭ قۋاتتى پوەزياسى مەن عاقليالارى. سوندىقتان دا اباي شىعارمالارىنىڭ جيناقتالىپ، جۇيەلەنىپ، باسپاعا ۇسىنىلىپ، جاريالانىپ شىعۋى قازاق مادەنيەتى مەن ادەبيەتىنىڭ وركەندەۋىنە عانا ەمەس، قازاق ەلىنىڭ ەلدىگىنە، مەملەكەتتىگىنە قادام باستىرعان، قالىپتاستىرعان ەلەۋلى قۇبىلىس بولدى.
ارينە، اقىننىڭ العاشقى جيناعىنىڭ جاريايالانۋىنىڭ باس-قاسىندا ءاليحان بوكەيحانوۆ سىندى الاش كوسەمىنىڭ، ابايدىڭ ءوز بالالارى مەن جاقىن تۋىستارىنىڭ جۇرگەندىگى اقيقات، ونىڭ ىشىندە كاكىتاي ىسقاقۇلىنىڭ ارداقتى ەسىمى الدىمەن اۋىزعا تۇسەتىندىگى بەلگىلى. وتكەن جىلى جيناقتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي رەسپۋبليكا كولەمىندە ءتۇرلى ءىس-شارالاردىڭ وتكىزىلگەنى كوپشىلىك قاۋىمعا ايان. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز وسى جيناقتىڭ جاريالانۋى تاريحىنا بايلانىستى ء الى دە اشىق ايتىلماي كەلە جاتقان فاكتورلار تۇرعىسىندا بولماق.
كورنەكتى ابايتانۋشى عالىم ا.نۇرقاتوۆ ءوزىنىڭ «ابايدىڭ اقىندىق ءداستۇرى» ەڭبەگىندە تۇڭعىش جيناقتىڭ جاريالانۋىنا بايلانىستى كاكىتايدىڭ
ۇلى ءارحام ىسقاقوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە 1959 جىلدىڭ 27 ناۋرىزىندا جاريالانعان «اكەم تۋرالى ەستەلىكتەن» اتتى ماقالاسىنا سۇيەنە وتىرىپ، مىناداي مالىمەتتەردى كەلتىرەدى: «1906 جىلى جاز شىعىپ، كيىز ءۇي تىككەندە كاكىتاي قوس تۇرعىزىپ، مۇرسەيىت موللانى شاقىرىپ الدى دا: - سەن مىنا ءبىز جيناعان اباي ولەڭدەرىن رەتتەپ جاز، - دەپ وڭاشا قوسقا وتىرعىزدى. مۇرسەيىت اسىقپايتىن، ارابشا سۇلۋ جازاتىن ادام ەدى. ءبىر اي شاماسىندا كوشىرىمدى ازىرلەپ الىپ، كاكىتاي سەمەيگە ءجۇرىپ كەتتى. جول شىعىنىنا ەكى سەمىز ات، ەكى سەمىز تۇيەسىن اكەتكەن-ءدى. مالىن سەمەيدە اقشالاپ الىپ، ومبى قالاسىنا كەتتىم دەپ حات جازدى». وسىندا اقىن ولەڭدەرىنىڭ جۇيەلەپ كوشىرۋ ءىسىن 1906 جىلى جاز ايىندا باستالعاندىعى جونىندە اقپارات بەرىلگەن. الايدا سانالى عۇمىرىن ابايتانۋ ماسەلەلەرىنە، اباي مۇراسىنىڭ تولىقتاي يگەرىلۋىنە ارناعان عالىم ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ كاكىتاي ىسقاقۇلى تۋرالى جازىلعان ماقالاسىندا ءارحام ەستەلىگىنە سۇيەنە وتىرىپ، 1905 جىلدىڭ جاز ايىندا مۇرسەيىتكە قولجازبانى كوشىرتۋ ءىسىنىڭ باستالعاندىعىن ايتىپ وتەدى. عىلىمي حرونولوگيالىق دالدىك ءۇشىن ابايدىڭ تۇڭعىش جيناعىن جاريالاۋعا دايىندىق ءىسى 1905 جىلدىڭ جاز ايىندا باستالعان دەگەن تۇجىرىم ورنىققانى دۇرىس كورىنەدى. سەبەبى، اقىن جيناعىن شىعارۋشىلاردىڭ ءبىرى ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ كاكىتاي تۋرالى ماقالاسىنا سۇيەنەتىن بولساق، كاكىتايمەن 1900 جىلدان بەرى تانىستىعى، اباي قايتىس بولعاننان كەيىن 1904 جىلى مارقۇمنىڭ بالالارىنا ولەڭىن كىتاپ ەتىپ باستىرۋ جونىندە ۇسىنىس جاساعانى، 1905 جىلدىڭ شىلدەنىڭ اياعىندا كاكىتايدىڭ ابايدىڭ قولجازباسىن الىپ، ومبىعا كەلگەندىگىن باياندالادى (مۇحامەدحانوۆ ق. اباي كىتابىن العاشقى شىعارعان يلياس بوراگانسكي. الماتى، 2009.).
ءارحام ىسقاقوۆتىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە 1959 جىلى جاريالانعان ەستەلىگى سول كەزدەگى ساياسي يدەولوگياعا بايلانىستى رەداكتسيالانعانى ايقىن كورىنەدى. «جىلىمىقتىڭ» لەبى بولعانىمەن، توتاريتارلىق جۇيە مەحانيزمى قارقىندى جۇمىس ىستەپ تۇرعان زامان، الاش كوسەمدەرىنىڭ اقتالماعان كەزەڭى بولعاندىقتان، ءا.بوكەيحانوۆ تۇلعاسىنا بايلانىستى جايتتەر تۇگەلىمەن وزگەرىسكە ۇشىراپ بەرىلگەن.
حوش، سونىمەن ابايدىڭ قولجازبالارىن ادىتتەپ حاتقا ءتۇسىرىپ، ۇكىلى ۇمىتپەن ومبىعا اتتانعان كاكىتايدىڭ، سونداي-اق اباي جيناعىنىڭ جولى بولمايدى. جيناقتى باسپاعا ازىرلەپ، سوڭعى رەداكتسيالارىن جاساپ جۇرگەن ءا.بوكەيحانوۆ پاتشالىق جاندارمدارى تاراپىنان 1906 جىلدىڭ قاڭتار ايىنىڭ باسىندا تۇتقىندالادى. ءاليحاننىڭ تۇتقىندالۋىنا بايلانىستى جيناقتى باستىرۋ ءىسى ءبىراز كەشەۋىلدەيدى، كاكىتاي ءۇشىن دە جاڭا جوسپار جاساپ، قايتكەن كۇندە دە كىتاپتى باستىرۋدى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتى العا شىعادى. ءارى قاراي ءارحام كاكىتايۇلىنا ءسوز بەرسەك: «ودان كەيىن ومبىدا باستىرا المادىم، قازان قالاسىنا ءجۇرىپ كەتتىم دەپ تاعى دا حات جازدى. ءبىر جۇمادان سوڭ: - قازان قالاسىنداعى باسپاحانالاردىڭ باسۋعا ۋاقىتى بولمادى. سوندىقتان پەتەربۋرگ باسپاحانالارىمەن شارت جاساستىم. تەز 200 سوم اقشا سالىڭدار،- دەگەن تەلەگرامما كەلدى». وسى ارادا تالاي قۇپيانىڭ سىرى جاتىر. اباي ولەڭدەرىن قازان قالاسىنداعى باسپاحانالاردان باسۋعا نەگە مۇمكىندىك بولمادى؟ ءارحام كاكىتايۇلى بۇل كەدەرگىلەردىڭ سىرىن بىلسە دە، زۇلىم جۇيەنىڭ تەپكىسىنەن اشىپ ايتپاعان سىڭايلى. قازاق كىتابىنىڭ قيلى دا قاسىرەتتى تاريحىن زەرتتەگەن عالىمدار ش.ەلەۋكەنوۆ، ج.شالعىنباەۆالاردىڭ «قازاق كىتابىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە وتارشىلدىق جۇيەنىڭ، پاتشالىق رەسەيدىڭ ءوز بودانىنداعى تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ كىتاپ باستىرۋ ىسىنە بايلانىستى ۇستانعان ساياساتىنىڭ بەت پەردەسى سىپىرىلىپ، قاندى ءجۇزى ايقىن كورسەتىلگەن. ءحىح عاسىردىڭ سوڭعى شيرەگىندە مۇسىلمان، ءدىني ادەبيەتتىڭ كوپتەپ شىعۋىنان، «قازاندا، باسقا قالالاردا قازاق كىتاپتارىنىڭ كوپتەپ باسىلۋى، وعان قوسا شەتتەن مۇسىلماندىق ادەبيەتتىڭ ات-ءنوپىر ۇستەمەلەپ ءتۇسۋى - وسىنىڭ ءبارى قازاق قوعامىنا يسلامنىڭ، ول ارقىلى پانيسلاميزم، پانتيۋركيزم يدەيالارىنىڭ ىقپالىنىڭ كۇشەيە تۇسۋىنەن» قورقىپ، اتالمىش باعىتتاعى كىتاپتاردى قازاق دالاسىندا كەڭ تاراتپاۋدىڭ جولدارىن قاراستىرىپ، ءتۇرلى اككى دە زىميان امالدارعا بارادى. ولاردىڭ باسشىلىققا العان ناقتى ۇستانىمدارى مىناداي:
«1875-1880 جىلدارى ءباسپاسوز باسقارماسىن ۆ.گريگورەۆ باسقارعان كەزىندە دە: باسپا كىتاپ ەل اراسىنا كوپ تاراسا، كۇش الىپ كەتەدى. ەندەشە ونى وسى كۇشىنەن ايىرۋ كولەمىن قىسقارتىپ اۋىزدىقتاي بەرۋ كەرەك دەسكەن. سونى اككى چينوۆنيك سميرنوۆ بىلايشا جۇيەلەيدى:
1. قازاق باسىلىمدارى وقۋشىسىنا قىمباتقا تۇسەتىن بولسىن. ونىڭ باعاسىن ۋداي قىلۋدىڭ ءبار ايلاسى - تسەنزور شتەمپەلىن بۇلداۋ، ول ءۇشىن كوپ قاراجات ايىرىپ الۋ،-دەيدى.
كىتاپ شىعارۋ - كوممەرتسيالىق ءىس. كىتاپ ساۋدا اينالىمىنا تۇسكەندىكتەن، ۇكىمەت ءتيىستى سالىعىن سالادى. سميرنوۆتىڭ ايتىپ تۇرعانى - كولدەنەڭ سالىق. سالىقتان بەلى قايىسسا، مۇسىلماندار كىتاپ شىعارا المايدى، قاراجاتى جەتىسپەيدى، دەپ تۇر».
بۇل پاتشالىق شەنەۋنىكتەرىنىڭ ۇستانعان ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرىنشى تارماعى عانا، بودانىنداعى تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىن، ونىڭ اڭگىمەمىزگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان قازاق حالقىن رۋحاني تۇنشىقتىرۋ، ساناسىن وياتپاۋ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزۋ سىندى سۇرقيا ماقساتتار جاتتى ولاردىڭ كوكەيىندە.
اباي جيناعىنىڭ قازان باسپالارىندا جارىق كورمەۋىنىڭ ءبىرىنشى سەبەبى وسى بولسا، ەكىنشى سەبەبى دە ساياسي تسەنزۋرا ساياساتى بولسا كەرەك. قازاندا شىعاتىن قازاق كىتاپتارىنا ارنايى ءجىتى باقىلاۋ قويىلعانى، كىتاپ شىقپاستان بۇرىن ارنايى وكىلەتتى ادامدار ءتىلماشتار ارقىلى كىتاپ مازمۇنىمەن مۇقيات تانىسىپ شىعاتىندىعى، پاتشالىقتىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا قايشى كەلەتىن يدەيالار بولسا، ول كىتاپتاردىڭ تۇبىرىمەن جويىلاتىندىعى جوسپارلى تۇردە ىسكە اسىرىلعان جانە بۇل ىستەرگە بايلانىستى تاريحي دەرەكتەر «قازاق كىتابىنىڭ تاريحى» اتتى ەڭبەكتە كوپتەپ كەزدەسەدى. قازانعا بارىپ تاۋى شاعىلعان كاكىتاي 1900 جىلعى «ءتارجىمان» گازەتىندە جاريالانعان ماقالا ارقىلى تانىس، پەتەربۋرگتاعى ي.بوراگانسكي باسپاحاناسىنا جول تارتادى. ابايتانۋشى ق.مۇحامەدحانوۆ ابايدىڭ «ءتارجىمان» گازەتىن وقىپ تۇرعاندىعى، سوندىقتان اقىننىڭ اينالاسى ي.بوراگانسكي باسپاحاناسى تۋرالى بىلگەندىكتەرىن ايتادى. ك.ىسقاقۇلىنىڭ دا سول كەزدەگى استانا پەتەربۋرگتەگى ونداعان باسقا باسپاحانالارعا ەمەس، ارنايى ي.بوراگانسكيدىڭ باسپاحاناسىنا جول تارتۋى كەزدەيسوق ءىس ەمەس.
ءارحام كاكىتايۇلىنىڭ «سوندىقتان پەتەربۋرگ باسپاحانالارىمەن شارت جاساستىم. تەز 200 سوم اقشا سالىڭدار،- دەگەن تەلەگرامما كەلدى»،- دەگەن سوزدەرىنىڭ استارىندا ۇلكەن تاريح جاتىر. جوعارىداعى ۇزىندىدە كەلتىرىلگەن بۇراتانا حالىقتاردىڭ كىتاپ باستىرۋ ىستەرىنىڭ قۇنىن شارىقتاتىپ، باعاسىن اسقاقتاتىپ، ءتۇرلى سالىقتاردى، تولەمدەردى ويدان شىعارىلۋ ارقاسىندا شىندىعىندا دا قازاق سىندى حالىقتاردىڭ كىتاپ باسۋ ءىسى ەداۋىر قيىندىققا ۇشىرادى. كاكىتايدىڭ ەلدەن 200 سوم اقشا سۇراتۋى سونىڭ ايعاعى. حح عاسىردىڭ باسىندا ءىرى قارا مالدىڭ سول كەزدەگى نارىقتاعى باعاسى 3 سوم بولعاندىعىن ەسكەرەتىن بولساق، 66 ءىرى قارا مالدىڭ قۇنى ەكەندىگى، ال ءتىپتى 5 سومنان ەسەپتەيتىن بولساق، 40 قارا مالدىڭ قۇنى ەكەندىگى انىقتالادى. وسى جەردەن-اق پاتشالىق رەسەيدىڭ زۇلىم ساياساتىن انىق كورۋگە بولادى ەمەس پە؟
ابايدىڭ بالالارى مەن قۇنانباي قاجى ۇرپاقتارى وسىنداي قارجىنى شىعارىپ، حاكىم ابايدىڭ سودەرىن جارىققا شىعارادى. ادال ءسۇت ەمگەن، الىپ اكەدەن ارلى بولىپ تۋعان حالىق پەرزەنتتەرى عاسىر ەرلىگىنە ءتان ءىس اتقارىپ، قازاقتىڭ ەلدىگىن، ازاتتىعىن، رۋحىن ساقتاپ قالعان تەڭدەسى جوق قازىنانى حالىقتىڭ يگىلىگىنە جاراتادى. كىتاپ باستىرۋ ءىسى تەك قىرۋار قارجىنى قۇيۋمەن عانا بىتكەن جوق، باسپا شارتتارىنا ساي ونىڭ قاتەسىن تۇزەتۋ، جۇيەلۋ سىندى ىستەر دە ەداۋىر قيىندىق تۋدىرعان: «كاكىتاي ءبىر ايدا قايتا ورالدى. كىتاپتىڭ كوررەكتورلىق مىندەتىن ءوز موينىنا الىپتى.
باسپاحانا ءار باسپا تاباقتى سەمەيدە اباي ءتۇسىپ جۇرەتىن ءانيار ۇيىنە جىبەرىپ تۇراتىن بولىپتى. ءانيار كاكىتايعا جەتكىزىپ تۇردى. كاكىتاي ونىڭ قاتەسىن تۇزەپ، قايتا پەتەربۋرگقا جىبەرىپ وتىردى. وسىنداي سەرگەلدەڭمەن ءجۇرىپ، اباي ولەڭدەرىنىڭ ءبىرىنشى جيناعى 1909 جىلى، ياعني ءۇش جىلدا زورعا جارىققا شىقتى. ءارىپ تەرۋشىلەردىڭ قازاقتىڭ ءسوزىن ۇقپاۋىنان قاتەسى كوپ بولدى، تولىق تۇزەۋگە مۇمكىندىك بولمادى».
ءارحام اعا ايتىپ وتىرعانداي اباي ولەڭدەرىن تۇڭعىش رەت جارىققا شىعارۋ وسىنداي سەرگەلدەڭگە ۇلاسىپ، كىتاپ 4 جىل دەگەندە، حالقىمەن قاۋىشادى. ءبىر كىتاپ تاريحى - ءبىر حالىقتىڭ سول كەزەڭدەگى تاريحىنا پارا-پار، قوعامداعى ساياسي-الەۋمەتتىك، تاريحي جاعداياتتاردان كورىنىسى بولىپ تۇر.
ءبىر كىتاپ تاريحى - حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قاسىرەتىنىڭ ايعاعىنا اينالعان. سول ءبىر كىتاپ - ۇلتتىق سانامىزدى وياتىپ، ەل بولۋىمىزعا سەپتىك بولدى، وسى كىتاپ ارقاسىندا قازاق قوعامى، قازاق ۇلتى جوق بولىپ كەتۋدەن امان قالدى. پاتشالىق وكىمەت قانشا كەدەرگى مەن قيىندىق جاساسا دا، قولداۋشىسى بار اسىل مۇرا جارىق كورىپ، حالىق يگىلىنە اينالدى. وسكەلەڭ جاس ۇرپاق حالقىمىزدىڭ قيلى تاريحىن ءبىلىپ، اسىل ەرلەرىمىزدىڭ ەسىمدەرىن ارداقتاپ ءجۇرۋى ءتيىس. وسىنداي ەلى ءۇشىن اتقارعان تەڭدەسسىز ەڭبەگى ءۇشىن كاكىتاي ىسقاقۇلى قۇنانباەۆتىڭ اتىنا ەلىمىزدىڭ باس قالالارىنان كوشە اتاۋلارىن بەرىپ، حالىق جادىندا ماڭگىلىككە قالدىرۋعا شارالار جاسالۋى كەرەك.
«اباي-اقپارات»
نويابر كەنجەعاراەۆ، اباي اتىنداعى قازۇپۋ-ءنىڭ
«ابايتانۋ» عىلىمي-زەرتتەۋ
ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ف.ع.ك.
