كوك ءبورى
كسرو-نىڭ ورتالىعى ماسكەۋدەن شىعاتىن «پراۆدا»، «يزۆەستيا» گازەتتەرىنىڭ كوررەسپوندەنت، وپەراتورلارىنىڭ اتام مارقۇم ۇستاعان قاسقىر-بولتىرىكتەرىمەن بىرگە تۇسىرگەن سۋرەتتەرى بار. قانشا سۇيرەلەسەڭ، قىڭق ەتپەيدى-اۋ، قىڭق ەتپەيدى! نە دەگەن كوزسىز ەرلىك! الدە، ارعى قانىمدا بار ما ەكەن، كوكجال-قاسقىرعا اينالعىم كەلىپ كەتتى! ءاي، بىراق، قايدام!.. 1979 جىلدان بەرى 40 جىل ءوتىپتى! اتام ەسىمە ءتۇسىپ، قۇلازىپ وتىرمىن
(قارا سوزبەن جازىلعان ولەڭ. ايتماتوۆقا ەلىكتەۋ...)
...كوك ءبورى بۇگىنگى تۇندە ۇزاق ۇلىدى! ساي-سۇيەكتى سىرقىراتقان جوقتاۋداي سوزىلعان داۋىس كوپكە دەيىن باسىلمادى! نەنى اڭسادى ەكەن؟! سايىن دالانىڭ تارىلعانىن با، الدە سول دالاعا باسقالار كەلىپ، جەرگىلىكتىلەردى ىسىرعانىنا ما، الدە ۇرپاقتارىنىڭ ازىپ-توزعانىنا، ازعىنداعانىنا كۇيىندى مە؟! ىزالىق، نالا، شەكسىز ماڭگىلىك ەركىندىكتى اڭساۋ... ءبارى قوسىلىپ قوبىزدىڭ كۇڭىرەنگەن سارىنىنداي شىعادى! بىراق، ۇرەي-قورقۋ جوق...
...ۇلى دالانىڭ يەسى قازاقتىڭ مارعاسقا، ماڭ توبەتى كوك ءبورىنىڭ ۇرپاعى ەدى، ونىڭ تەك قانا «گۇر» ەتكەن دىبىسىنان باسقالار شوشيتىن! ول الەمدەگى قاسقىردان قورىقپايتىن جالعىز يت تۇقىمى! ءيا، ايتپاعىڭىز ءسىبىر لايكاسى ايۋعا دا تۇسەدى دەيسىز عوي، وندا تىڭداڭىز! لايكا ايۋعا بارۋى ءۇشىن ولاردىڭ سانى كوپ بولىپ، ۇيىرىمەن جابىلادى جانە ارتىندا ايتاقتاپ ادام تۇرۋى كەرەك! ال توبەت شە، ول جالعىز ءوزى بولا تۇرا، قازاق يەسى تاپسىرعان ءۇيىن-مالىن قورعاپ، ادالدىعىن ساقتاپ، توپ قاسقىرمەن، ءوزىن ولتىرەتىنىن بىلە تۇرا جالعىز الىساتىن! مىنە، ماسەلەنىڭ ءبارى دە سوندا!
توبەت قازاعىمەن بىرگە دالانىڭ قوجاسى بولاتىن، ول ەشقاشاندا يەسىن قاپقان ەمەس، سابيلەر ۇستىنە ءمىنىپ ويناسا دا «قىڭق» ەتىپ كورمەگەن مەيىرىمدى، تىپتەن قازاق وعان تاماق بەرۋدى ۇمىتىپ كەتسە دە، ءوزى اڭ اۋلاپ، كۇنىن كورەتىن! سوعان قاراماستان، وت-باسىنا، تاپسىرىلعان جان-مالعا، يەسىنىڭ ارتقان سەنىمىمەن قارايتىن، تاستامايتىن، ساتپايتىن! ەندى شە، ەندى ءبارى بۇزىلدى، قاي-قايداعى بۇرالقىلار، كاندەكتەر قاپتادى. توبەتتىڭ دە كۇنى دە، كۇيى كەتە باستادى! ەڭ وكىنىشتىسى قان بۇزىلدى!
قان دەمەكشى... قازاق توبەتىنە، ونىڭ ءتۇرى، تۇقىم-سۇرىپى بىرىڭعاي شاعىلىسۋ-ينبريدينگ اسەرىنەن السىرەي باستاعاندا كوك ءبورىنىڭ قانىن قۇيىپ تۇراتىن. بۇل قازاقتىڭ تابيعات ءتىلىن تۇسىنگەنىنەن ەدى، ويتكەنى، ونىڭ توبەتى مەن جىلقىسى ءوز قانىمەن ارالاسپايتىن، ءوز ۇرپاعىنا شاپپايتىن اسىل، تەكتى! سوندىقتان، قازاق توبەتتىڭ قانشىعى ۇلىققاندا ونى دالاعا اپارىپ بايلاپ كەتەتىن! ەگەر، قاسقىردىڭ قۇرتقاسى كەزىكسە، امال جوق، ونى ءولتىرىپ كەتەدى! ول تابيعات زاڭى، ۇلى دالانىڭ قاعيداسى. ال، ارلانى كەزىكسە، «ۇرعاشىنى ولتىرمەيتىن» زاڭدىلىققا سايكەس، تيىسپەيدى، قايتا... قوسىلادى دا! مىنە سودان تۋعان بۋدان-گەتەروزيس، كەزەگىندە توبەتكە قوسىلىپ، ارى قاراي كەلەر ۇرپاقتىڭ جاقسى ءوسىپ، دامۋىنا، كوك ءبورىنىڭ قانى ۇمىتىلماۋىنا سەبەپكەر بولادى! قازاق جىلقىسىنا دا قۇلان-تارپاڭنىڭ قانىن وسىنداي ادىستەرمەن قۇيىپ وتىرعان، بىراق، ءبىزدىڭ قازىرگى قۇلان دەپ جۇرگەنىمىز، جابايى ەسەك، ال ناعىز قۇلان – جابايى جىلقى، مۇلدە باسقا جانۋارلار!
...كوك ءبورى ۇلىعىسى كەلدى! الاڭداپ، ايدى ىزدەدى، بىراق قاراڭعىلىق، تۇنەك اسپانداعى شامشىراقتى تۇمشالاپ جاسىرىپ تۇر! بىراق، بىلاي ۇدايى بولۋى مۇمكىن ەمەس، كۇن دە شىعادى، اي دا تۋادى! كوك ءبورى ايعا قاراپ ۇليدى...
***
ءبورى مەن يت
1
تۇركىلەر ءبىر اتاسىن - كوك ءبورى دەر،
ۇمىتپاي قازاعىم دا، سونى بىلەر.
اڭساعان ازاتتىقتى باتىر ەلگە،
ەركىندىكتىڭ بەلگىسى، بەرگەن جىگەر...
2
ءبىر اڭگىمە ايتايىن، ەمەس ۇزاق،
زەر سالىپ، تىڭداساڭىز، ءبىراز شىداپ.
كوپ اڭ-قۇس، ادامزاتقا، تاۋەلدى بوپ،
قاسقىر عانا ءجۇرىپتى، الىس، جىراق.
3
ادامعا تالاي اڭدار باعىنىپتى،
مونتەڭدەپ، قىزمەتىمەن جاعىنىپتى.
اقىلى كوپ، ءادىسى مول بولعان سوڭ،
مويىنسۇنىپ، قارعى باۋ تاعىنىپتى.
4
ءبورى عانا، بەرمەگەن، ەركىندىگىن،
اش بولسا دا، بىلدىرمەي ىشكى ءۇنىن.
ازاتتىقتان ايرىلماي جۇرە بەردى،
ناپاقاسىن تەرىپ جەپ، كورمەي تىنىم.
5
بۇنىسى ۇنامايدى، ادامعا ەندى،
قىزعانىش، قاستىق ويعا قالا بەردى.
قوجاسىنىڭ سەزىنگەن قاس-قاباعىن،
مالدارى دا جاۋ بولىپ، شىعا كەلدى.
6
بىتىسپەس جاتقا اينالدى، سونىمەنەن،
بۇندايدا ەشكىم قالماس جونىمەنەن.
كورگەندە ءبىرىن-ءبىرى قۋدالايدى،
كەك الىپ، مەزگىلىندە، كەزى كەلگەن.
7
اقىرى، ادام بىلاي ايلا تاپتى،
بىرنەشە بولتىرىكتى ۇرلاپ اپتى.
ولاردى اقىرىنداپ، تاماق بەرىپ،
وزىنە جاقىن ەتىپ، كۇتىپ، باقتى.
8
ازاتتىق وسىلايشا قۇريدى ەكەن،
بىرتىندەپ، ءىشى جاۋعا جىليدى ەكەن.
تەك قانا اسىل سەزىم، ويانا ما،
كەي-كەيدە، بولتىرىكتەر ۇليدى ەكەن!
9
ۋاقىت وسىلايشا جىلجي بەرگەن،
قاپاستا جاتقان كۇندەر سىرعي بەرگەن.
ۇستاندى قاسقىرلاردان كۇشىك الىپ،
كىسى ءولتىرىپ، وزدەرىن، ءىسىن بىلگەن.
10
وسىلاي ەكى-ءۇش ۇرپاق اۋىسىپتى،
ىشكى وي-تۇيسىكتەرىن تاۋىسىپتى.
ادام بولسا، بارىنشا سىلاپ-سيپاپ،
يت ەتىپ، دوستارىنشا، قاۋىشىپتى.
11
كىسى شىقتى، وسىلاي، قوجا بولىپ،
بايىدى، قورالارى مالعا تولىپ.
كوڭىلى تۇسپەي قالسا، اشۋلانىپ،
الاتىندى شىعاردى، ۇرىپ-سوعىپ.
12
قاسقىردىڭ ەرلىك كەتتى كوزدەرىنەن،
ەرىكسىز تابيعاتى وزگەرىلگەن.
ءوزىن ۇرعان قولداردى جالاپ، ءسۇيىپ،
ايرىلدى، ەركىن جۇرگەن كەزدەرىنەن.
13
ۋاقىت ءوتىپ، جىلداردان جىل، اسادى،
يت ويى ادالدىققا ۇلاسادى.
كورىنۋگە ادامعا جاقسى بولىپ،
ءبىر-بىرىمەن قىرلىسىپ، تالاسادى.
14
بىرگە ەرىپ، اڭعا شىقسا، كىسىمەنەن،
ىزدەيدى، ىزگە ءتۇسىپ، يسىمەنەن.
ۇمىتىپ ءوز تۋىسى، قاسقىرلاردى،
ۇستاپ بەرەر، دالەلدەپ، ىسىمەنەن.
15
ەكەۋىنىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي،
ءبىر-ءبىرىن تۋىس دەمەس، كەرەك ەتپەي.
تاياق تيسە يت بىراق، قاڭقىلدايدى،
ءبورى ولەر، ءتىرى سويسا، ءبىر قىڭق ەتپەي.
16
سوندىقتان دا كوك ءبورى ءپىر ەمەس پە،
سونى بىلگەن قازاعىم ءىرى ەمەس پە؟!
قايىسپاس، قايسارلىقتىڭ، مويىماۋدىڭ،
بەلگىسى بوپ، ءالى دە ءجۇر ەمەس پە!
17
وسىلايشا وزىمشە، مىسال جازدىم،
جاڭالىق جوق.
ايتپايمىن، توزدىم، ازدىم.
ەجەلگى ءور ەلىمنىڭ ۇعىمى عوي،
دەمەيمىن ءوزىم تاپتىم، عىلىم قازدىم.
ازكەن التاي جەتىسۋسكي
Abai.kz
