ء(دىني-پəلساپالىق ەسسە)

ءبىر عۇلاما «توبىر دەگەن ادام ءپىشىندى، سويلەيتىن ەرەكشە حايۋان» دەگەن اششى پىكىر ايتىپتى. مۇمكىن، ول توبىردىڭ ىسىنە قاراپ وسىنداي قورىتىندى شىعاردى ما، كىم ءبىلسىن... راسىندا، جەر بەتىندەگى ەڭ ءىرى وقيعانىڭ ءبəرى توبىردىڭ كۇشىمەن ىسكە اسقانىن ەسكە تۇسىرۋگە بولادى.

«جارتى əلەمدى جاۋلاپ العان» دەپ، ءəلى جىرلاپ كەلە جاتقان شىڭىسحان «وندىق»، «جۇزدىك»، «مىڭدىق»، «ءجۇز مىڭدىق» دەگەن ەرەكشە əسكەري توپتاردى بىرىمەن-ءبىرىن قاتاڭ باقىلاتىپ، الاپات سەل سەكىلدى تەك العا عانا ارىنداي اعاتىن توبىر ارقىلى كوزدەگەن جەرىن تۇگەل جاۋلاپ الدى. ودان كەيىن، لەنين «بۇكىل پرولەتارلار بىرىگىڭدەر!» دەيتىن، ۇرانمەن ەلىرە ەسىرەتىن توبىرلارعا ماڭدايىنا قىزىق جۇلدىز قاداعان، شوشاق تىماق كيگىزىپ، قولىنا بەردەڭكە ۇستاتقان مىڭداعان چاپايلار باسقارعان قىزىل وتريادتتار ارقىلى پاتشا-حانزادا، باي-باعلان، قوجا-مولدالاردى تۇگەل قىرعىنداپ باسشىسىز قالعان ەلدى باسىپ الىپ، «كوممۋنيزم» دەگەن يمپەريانى ورناتتى. ودان كەيىنگى ۇساق كوسەمدەر، «سايلاۋ» اتىن جامىلعان سان ءتۇرلى تəسىلمەن ەڭ جوعارعى بيلىكتى شارشاماي-شالدىقپاي تارتىپ الۋ ءۇشىن توبىرلاردى پايدالاناتىن ودان دا «كورەگەن» ءəدىستى ىسكە اسىرادى... ياعني، توبىرلاردى پايدالانۋدا əلەمدىك اتاقتىلاردان باستاپ، ەڭ ۇساق الاياقتارعا دەيىنگىلەردىڭ جاساعان قانشاما حيكايالارىن ايتۋعا بولادى...

ءتىپتى، ۆوكزالداردا تاڭ الاكەۋىمدە «شاريك-ماليك» جاساپ قالتامىزدى قاعىپ كەتەتىندەردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ توبىرلىعىمىزدى بىلەتىن قۋلار... ونى قويىپ، كوپشىلىك كيەلى سانايتىن ءدىننىڭ ءوزىن توبىرلاردى الداۋ ۇشىنگى شوۋ-ويىنعا اينالدىراتىندار دا از ەمەس...

مىناۋ حيكايا سونىڭ ءبىر مىسالى: Əلدەبىر «ءدىن قىزمەتكەرى» پəلەنباي əۋليەنىڭ اتىنا ارناپ «مەدرەسە» سالىپ، سوندا شəكىرتتەرىنە «ءدىن» ۇيرەتىپ، جان-جاققا اتتاندىرعالى كوپ جىلدار بولىپ قالعان ەدى. كوبى ەل ىشىنە ءسىڭىپ حابارسىز كەتەتىن. ساناۋلى بىرنەشەۋى عانا ءوزى سەكىلدى «مەدرەسە» اشىپ، «ىزگى ءىسىن» جالعاستىراتىن. وسىندايلارعا قالىڭ جۇرت دəن ريزا ەدى. اتا-باباسىن قۇرمەتتەپ، ءدىنىن ارداقتاپ وتىرعاندارعا العىستارىن جاۋدىرىپ، الاقاندارىنا تۇسكەن از-كوپ اقشا، پۇلدارىن ولاردان ايامايتىن-دى.

سونداي ءبىر العىر شəكىرت «مەدرەسە» ءبىتىرىپ وتە الىستاعى اۋىلىنا اۆتوبۋسپەن شىعىپ، اقىرىندا اتتى-جاياۋلى جول ءجۇرىپ، ەسەك-قاشىرعا مىنگەسىپ مەجەلى جەرىنە جەتە الماي يەن دالاعا تۇنەپ قالعان ەدى. تاڭ راۋانداعاندا ويانسا، ارۋاقتىڭ اسىل سۇيەگىن جاستانىپ جاتقانىن كوردى. قولىن جايىپ باتا جاسايدى. كۇڭىرەنتىپ قۇران باعىشتايدى. سۇيەكتىڭ ۇستىنە ۇيشىك تۇرعىزدى. «بəلەنباي تۇلەن تۇلەگەن اتا əۋليە ەكەن!» دەپ، تانىپ əلگى يەن ساحارادا وسىلايشا، شىراقشى بولىپ قالدى.

سويتسە، شەجىرەنى شەمىشكەدەي شاعاتىن بىرەۋلەر تەكتەي كەلە ول جاڭا تابىلعان ارۋاقتى اتا وسى ماڭايداعى ەل-جۇرتتىڭ تۇگەنىنشى تەكتى اتاسىنىڭ تۇلەنىنشى «ۇزىن قۇلاق، ۇشقىر كوز» دەگەن لاقاپ اتى بار əۋليە كىسى بولىپ شىقتى، دەيدى.

سول، سول ەكەن كيەلى اتاسىنان «باتا الىپ، باسىنا باق قوندىرىپ، باقىتقا كەنەلۋ» ءۇشىن الا-شوبىر اتالاس اعايىندار ال، شۇبىرسىن! جارتى جىلعا جەتپەي، «ۇزىن قۇلاق، ۇشقىر كوز» əۋليەگە جارقىراعان كەسەنە تۇردى. ءبىر جىل دەگەندە باتا سۇراپ كەلگەندەرگە ارنالعان «اي» اتتى Motel-قوناق ءۇي دە سالىنىپ ءبىتتى.

ءسويتىپ، يەن دالاعا قالاشىق قالانىپ، سۇيەگى قۋراعان ارۋاق əۋليەگە اينالدى. دالاعا ۇيىقتاپ قالعان قاڭعىباس شىراقشى پىرگە اينالدى. ءوزى اقشانىڭ استىندا قالدى...

كۇندەردىڭ كۇنىندە ۇستازى شəكىرتىنە حابارلاستى:

«يə، ارۋاقتى قولايلى جەردەن تاپتىڭ با؟»

«ۇستاز، ەشقانداي قولايلى جەر ەمەس ەدى، وزىنەن ءوزى قولايلى جەر بولىپ كەتتى!»

«قايتىپ!؟»

«قىزىق بولدى... دالاعا ۇيىقتاپ قالسام، ءبىر ەسەكتىڭ تاقايىنىڭ سۇيەگىن جاستانىپ جاتىپ قالىپپىن... سودان، ءسəتى ءتۇسىپ، əلگى ەسەكتىڭ تاقايىنىڭ سۇيەگىن «ۇزىن قۇلاق، ۇشقىر كوز əۋليە» دەپ، جول بويىنان ولاي-بىلاي وتكەندەرگە ايتىپ جىبەرىپ ەدىم، سول ماڭايدىڭ ەلى ول ءبىزدىڭ پəلەن عاسىرداعى تۇلەن əۋليە اتامىز ەكەن، دەپ جاپىرلادى دا كەتتى!»

ۇستازى:

«و، ءپəلى! سəيكەستىك دەگەن وسى! جاساعان دۇعامىز قابىل بولىپتى! مەنىڭ قازىرگى وتىرعان مەدرەسەمدەگى «ارۋاق» انداعى سەنىڭ ەسەگىڭنىڭ ەنەسى عوي!..» دەپ، تاڭىرقاپتى...

سوندا، «توبىر» دەگەن بايلىققا كەنەلۋدىڭ دە، بيلىككە جەتۋدىڭ دە باسپالداعى ىسپەتتى ەكەن.

ال، سول توبىردى پايدالاناتىنداردىڭ ءوزى كىم دەگەن سۇراققا حاق دىندەگى ادام ساناسىن سارالاعان ولشەمدەردەن جاۋاپ تابۋعا بولادى:

«سəبيلىك سانا» بۇكىل ادامزاتتىڭ باليعاتقا تولماعان بالالارى پəك، كۇنəسىز. ەگەر، ولار بۇل دۇنيەدە بالا شاعىندا ولسە، مəڭگى اقىرەت دۇنيەسىندە اسىل مارجاندارداي əدەمى، سۇيكىمدى قالپى جəننات بالالارى بولىپ ءومىرى جالعاسادى. تۇرمىستىق سانا، بۇكىل ادامنىڭ باسىنان وتكىزەتىن ەڭ تومەنگى سانا، ءىشىپ-جەۋ، ويناپ-كۇلۋ، كوبەيۋ ءۇشىن قارەكەت ەتۋشىلەر. ولار ءوزىنىڭ ادامدىق ماقساتىن ءبىر كۇندىك تىرلىك، بۇل دۇنيەلىك كۇنەلتۋ دەپ بىلەدى.

كəسىپتىك سانا، ادامدارعا جاراتۋشىنىڭ بەرگەن قابىلەتى بويىنشا، كوپتەگەن ادامداردىڭ ءəرتۇرلى كəسىبي ماماندىققا جەتۋى. بۇلار دا ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءمəنىسىن جاقسى تۇرمىس قۇرۋ، جايلى جاعدايعا جەتۋ دەگەننەن ارى اسا المايدى. رۋحاني قۇندىلىقتاردى سونىڭ قىزمەتشىسى دەپ، پايىمدايدى. عىلىمي سانا ياعني لوگيكالىق سانا بۇل جاراتۋشىدان ەرەكشە قابىلەت بەرىلگەن ادامداردىڭ جەتەتىن دەڭگەيى. ولار جاراتۋشىنىڭ بۇل دۇنيەدەگى قويعان زاڭدارىن اشادى، مəسەلەن ماتەماتيكا، حيميا، فيزيكا، استرونوميا، مەديتسينا، فيلوسوفيا، قوعامتانۋ، تاريح، كəسىبي جازۋشىلىق... سەكىلدى كوپتەگەن پəن عىلىمدارىن يگەرەدى. بۇنداي ساناعا جەتكەندەر دە ادامزات قوعامىندا عىلىمي ءəرى əلەۋمەتتىك توڭكەرىستەر جاساپ، قاراپايىم تۇرمىستان جوعارعى تەحنولوگياعا جەتكىزۋدى، رۋحاني تۇرعىدا جوعارعى ادامگەرشىلىكپەن، گۋمانيستىك مورالمەن ءومىر ءسۇرۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويادى. ال، ادامزات قوعامىنداعى ەڭ جوعارعى سانا يماندىلىق سانا. بۇل سانا يەلەرى ۇلى جاراتۋشىدان جولدانعان اقيقاتتى قابىلداپ، سوعان مويىنسۇناتىن ادامدار. جəنە، ولار ءوزىنىڭ بۇل دۇنيەگە كەلۋىنىڭ كەزدەيسوقتىق ەمەس ەكەنىن، بۇل ءومىر مəڭگى اقىرەت دۇنيەسىنە دايىندىق ءۇشىن بەرىلگەنىن جەتە ۇققاندار. يماني ساناعا جەتكەندەر بۇل دۇنيەدەگى ماتەريالدىق جەتىستىكتەن رۋحاني جەتىستىكتى جوعارى قويادى. وتپەلى ءومىر ءۇشىن ەمەس، مəڭگى عۇمىر ءۇشىن سانالى ءومىرىن ارنايدى. (قازاقتىڭ رۋحاني كوسەمدەرىنىڭ دانا سوزدەرىنەن مۇنى انىق كورە الامىز) بۇدان دا جوعارعى ادامزات بالاسى جەتە الاتىن سانا دەڭگەيى əۋليەلىك سانا. مۇنداي ادامدار ۇلى جاراتۋشىمەن عانا بايلانىستا، وعان بۇكىل بولمىسىمەن بەرىلگەن دوستىقتا بولادى. قازاق حالقىنىڭ قۇدايدان كەيىن əۋليە ادامداردى ءپىر تۇتۋى وسىدان. ولار وزىندەگى ادامي ەرەكشەلىكتەردى تولىق تانىعان، ونىڭ پايداسىن ىسكە اسىرعان ءبىرتۋار ادامدار. ونداي ادامدار ءوزىن تۋدىرعان حالىقتىڭ رۋحاني كوسەمى، ۇلتىنىڭ كوشباسشىسى رەتىندە وشپەس قىزمەتتەر اتقارادى. ال، ادامزاتتىڭ ەڭ جوعارعى سانا يەسىنە پايعامبارلىق سانا جاتادى. الايدا، مۇنداي ءمىنسىز سانانى ادامعا جاراتۋشىنىڭ ءوزى ءنəسىپ ەتەدى، وعان بىلىممەن، ەڭبەكپەن ەشكىم دە جەتە المايدى.

مəسەلەن، بۇكىل ادامزاتتىڭ اقىرعى پايعامبارى مۇحاممەدكە س.ا.ۋ. پايعامبارلىق كەلگەن كەزدە ول كىسى قىرىق جاستا ەدى الايدا، جازا المايتىن، وقي دا المايتىن ساۋات اشپاعان ادام بولاتىن. يسا الەيھيس سəلام ءتىپتى، سəبي كەزىندە دانالىق ءسوز ايتىپ، پəندىك ءبىلىمى بولماسا دا عىلىم  عاجايىپتارىن كورسەتە الاتىن ەدى. پايعامبارلىق سانا يەلەرى جەكە حالىقتار مەن بۇكىل ادامزاتقا جاراتۋشىدان ارنايى جىبەرگەن ارنايى رۋحاني ۇستاز بولعاندىقتان ولاردىڭ قالدىرعان تاعىلىمى مەن ادامي ۇلگىلەرى، سالىپ كەتكەن سارا جولى ەكى دۇنيەنىڭ باقىتىنا قاتار جەتكىزەتىن كەمەلدىك مەكتەبى سانالادى.

ال، بۇعان دەيىنگى سانالاردىڭ دەڭگەيىنىڭ ءبəرى دە ادامنىڭ ءوز تالابىمەن، قاجىرلى رۋحاني ەڭبەگىمەن جەتە الاتىن بيىگى. قاراپايىم ادامنان كەمەل ادامعا دەيىنگى جەتە الاتىن رۋحاني ارالىق، رۋحاني دەڭگەي. وسى جەكە ادامعا قاتىستى سانا دەڭگەيلەرىن قوعاممەن بايلانىستىرعاندا يماندىلىق ساناعا جەتپەگەندەردى تۇگەل «توبىرلىق ساناداعىلارعا» جاتقىزادى.

مىسالى، نۇق پايعامباردىڭ سونشاما كوپ قاۋىمى بولا تۇرا، ونىڭ شاقىرۋىمەن يمانعا جەتكەندەرى نەبارى سەكسەندەي ادام بولدى، دەيدى. جəنە، يسا پايعامبار ءوزىنىڭ پايعامبارىنىڭ دəلەلى رەتىندە قانشا عاجايىپتار كورسەتسە دە (ولگەندى ءتىرىلتۋ، اسپاننان دايىن تاماق ءتۇسىرۋ، داۋاسىز دەگەن اۋرۋدى جازۋ...) ارتىنان ەرگەندەرىنىڭ سانى ون ەكى ادامنان اسپاعان.

يبراھيم الەيھيسسالامدى ەلىنىڭ پاتشاسى نəمرۋد بيىك توبەدەن وتقا لاقتىرتادى. سوندا، جاراتۋشىنىڭ ەرەكشە جəردەمىمەن وت-الاۋدىڭ ورتاسىندا امان قالعان پايعامباردى سونشاما قاۋىم كوزىمەن كورىپ تۇرسا دا، وعان ەمەس، پاتشاسىنا باعىنادى.

الايدا، وسىنشا توبىردىڭ ورتاسىنان تۇرمىستىق ساناداعى، كəسىپتىك ساناداعى كەيبىر ادامدار يماندىلىققا جەتۋى مۇمكىن. مۇنداي ادامداردىڭ يمانعا جەتۋىندە وزىندەگى ىزگى نيەت، تازا كوڭىلدىڭ əسەرى كوپ ياعني وسى ءۇشىن جاراتۋشىنىڭ ەرەكشە رازىلىعىنا يە بولىپ حاق جول ءنəسىپ بولعان ادامدار دەۋگە دە بولادى.

ال، عىلىمي ساناعا جەتكەن ادامداردان يمانعا قول جەتكىزگەن ۇلى ادامدار تۋرالى دەرەكتەر بۇرىن دا، قازىر دە كوپتەپ كەزدەسەدى. عىلىم ارقىلى جاراتۋشىنى تانىپ مويىنداۋمەن كەلگەن مۇنداي يماندىلىقتى ناقتى يمان دەپ تە اتايدى. سولاي بولا تۇرا، عىلىمي ساناسى قانشا بيىككە جەتسە دە ول ارقىلى جاراتۋشىسىن مۇلدە تانىماعان، عىلىمنىڭ عاجايىپ سىرىن اشقاندىعىن ءوزىنىڭ جەكە دانالىعىنىڭ نəتيجەسى دەپ كورەتىن عالىمدار جەر بەتىندە جەتىپ ارتىلادى. ياعني، بۇل ءوز اقىلىن ءوزى قۇداي ساناپ تəكاپپارلانۋدىڭ كورىنىسى. سويتە تۇرا، وزىندەگى وسىنداي عاجاپ اقىل-ويدىڭ تەتىگى بولعان ميدى، كورۋدى، ەستۋدى، سويلەۋدى بەرۋشى كىم دەپ ويلانۋعا قادام باسپاعاندىقتان وسىنداي وزىمشىلدىك مىنەز ونىڭ يمانعا جەتۋىنە بوگەت بولدى. ولاي بولسا، يماندىلىق ساناعا جەتپەگەن سانا يەلەرىن دە ىشىنەن ەكى توپقا بولۋگە بولادى: ءبىرى ءبىلىمسىز توبىر، ەكىنشىسى ءبىلىمدى توبىر. نەمەسە، جوعارى دəرەجەلى اقسۇيەكتەر مەن تومەنگى دəرەجەلى

قارا حالىق سىرتقى جاعدايىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بولسا دا، رۋحاني جاعىنان ەكەۋى دە توبىر دەگەن ءسوز. مəسەلەن، پەرعاۋىن مەن ونىڭ قاۋمى، نəمرۋدتىڭ ءوزى مەن قاۋىمى، ستالين مەن قىزىل əسكەر، پرولەتارلارى، ت.ب.

قۇران قيسسالارىندا بۇلاردىڭ ءبəرىن، ادامدىق جاراتىلۋ ماقساتىنا تالپىنباعانى ءۇشىن ياعني يمانعا جەتپەگەنى ءۇشىن «حايۋاننان دا تومەن» دەيدى. ادام ءپىشىندى توبىرعا سانايدى. توبىر دەگەنى، ادامشىلىعىنان حايۋاندىعى باسىم دەگەنى. وندايلار ءىشىپ-جەۋدى ماقسات ەتەدى، كۇلۋدى، ويناۋدى، تويلاۋدى جانى سۇيەدى، تەرەڭ ويلاۋعا كەلگەندە قۇلقى جوق، بىراق بوس سويلەۋگە، ءمəنسىز قارەكەتكە وتە قۇمار، بۇل جاعىنان ءوزارا جارىسقا تۇسەدى. توبىردىڭ دۇنيەتانىمى دۇنيە-بايلىقتى، جوعارعى مəنساپتى، داڭعازا ماراپاتتى، سىيلىق-سياپاتتى، ءمəنسىز دىر-دۋماندى جاقسى كورەدى. ادامشىلىق مورالعا كەلگەندە، جەكە باسىنىڭ جالعان نامىسى ءۇشىن ادام ءولتىرۋدى بۇيىم قۇرلى كورمەيتىن، بايلىق جولىندا قىرعىن سوعىستارعا باراتىن، مانساپ جولىندا وزىنەن باسقانىڭ ءبəرىن پيدا ەتۋدەن تايىنبايتىن... ياعني ادامشىلىقتان جۇرداي، جاناشىرلىقتان ادا ادام ءپىشىندى قۇبىجىقتار دەۋگە سايادى. بۇعان دۇنيەنى جاۋلاۋشى قاندى جورىقتاردى باستاعان ادامزات تاريحىنداعى جاۋىز قولباسىلار جəنە قازىرگى زامانعى يمپەريالىق باسشىلار مىسال بولادى.

اباي ماۋقارا

Abai.kz