ەل تاۋەلسىزدىگىنە 20 تولسا دا، تاعدىرى كۇرەسكە تولى كۇي كەشىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ءتىل - انا ءتىلىمىزدىڭ ءار كۇنگى احۋالىنا الاڭداپ، ءتىل مايدانىندا تاباندىلىقپەن اقىل-ويىن، ءبىلىم-بىلىگىن، قالامىن قارۋ ەتىپ تۋعان ءتىلدى تۇعىرىنا قوندىرۋعا جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى - سەرىك ەرعالي. سەرىك مىرزا مەملەكەتتىڭ مەرەيلى جىلىندا ەردىڭ جاسى ەلۋگە تولىپ وتىر. ءار كەز قازاق قوعامىنداعى ۇلت ىسىنەن شەت قالىپ كورمەگەن سەرىك ابدىرەشۇلىمەن ەل مەن جەر، ءتىل مەن سالت-ءداستۇر جايىندا بولعان سۇحباتىمىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

-  سەرىك مىرزا «ەلۋ ەردىڭ جاسى» دەيدى عوي. ەلۋگە كەلىپ جاتىر ەكەنسىز، قۇتتى بولسىن. بىلۋىمىزشە، ءسىز وسى ەلۋدى اسا دابىرايتپاي قارسى العان سياقتىسىز. نەگە؟ ەلگە بارىپ، ات ءمىنىپ، شاپان جامىلىپ قايتۋعا كوڭىلىڭىز شاپپادى ما، الدە ات مىنگىزىپ يىعىڭىزعا شاپان جاباتىن اعايىن اۋىل جاقتان تابىلمادى ما؟

ەل تاۋەلسىزدىگىنە 20 تولسا دا، تاعدىرى كۇرەسكە تولى كۇي كەشىپ كەلە جاتقان مەملەكەتتىك ءتىل - انا ءتىلىمىزدىڭ ءار كۇنگى احۋالىنا الاڭداپ، ءتىل مايدانىندا تاباندىلىقپەن اقىل-ويىن، ءبىلىم-بىلىگىن، قالامىن قارۋ ەتىپ تۋعان ءتىلدى تۇعىرىنا قوندىرۋعا جارعاق قۇلاعى جاستىققا تيمەي جۇرگەن ازاماتتاردىڭ ءبىرى - سەرىك ەرعالي. سەرىك مىرزا مەملەكەتتىڭ مەرەيلى جىلىندا ەردىڭ جاسى ەلۋگە تولىپ وتىر. ءار كەز قازاق قوعامىنداعى ۇلت ىسىنەن شەت قالىپ كورمەگەن سەرىك ابدىرەشۇلىمەن ەل مەن جەر، ءتىل مەن سالت-ءداستۇر جايىندا بولعان سۇحباتىمىزدى نازارلارىڭىزعا ۇسىنىپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

-  سەرىك مىرزا «ەلۋ ەردىڭ جاسى» دەيدى عوي. ەلۋگە كەلىپ جاتىر ەكەنسىز، قۇتتى بولسىن. بىلۋىمىزشە، ءسىز وسى ەلۋدى اسا دابىرايتپاي قارسى العان سياقتىسىز. نەگە؟ ەلگە بارىپ، ات ءمىنىپ، شاپان جامىلىپ قايتۋعا كوڭىلىڭىز شاپپادى ما، الدە ات مىنگىزىپ يىعىڭىزعا شاپان جاباتىن اعايىن اۋىل جاقتان تابىلمادى ما؟

- راحمەت! بيىلعى جىل مەن ءۇشىن عانا ەمەس، ەلىمىز ءۇشىن مەرەيجاس جاۋعان جىل عوي! سونىڭ قالقاسىندا ءبىز سەكىلدى ءبىرشاما قىز-جىگىتتەر دە ەلۋگە كەلىپ قالىپپىز. قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزى قالانعانىنا - 555 جىل; قازاق حاندىعىن باسقارۋعا قاتىسقان، الاشقا باس قولباسشى بولعان كىشى ءجۇز حانى - ابىلقايىردىڭ 330 جىلدىعى; قازاقتىڭ ۇلى حانى ابىلايدىڭ 300 جىلدىعى; قازاق حالقى ءۇشىن وتان سوعىسى بولعان تاريحي كۇردەلى كەزەڭدە بەتبۇرىس جاساعان 1726 جىلعى ورداباسى  قۇرىلتايىنا بيىل - 285 جىل; رەسەي پاتشالىعىنداعى تۇڭعىش تا سوڭعى  قازاق اۆتونومياسى بولعان بوكەي ورداسىنىڭ قۇرىلعانىنا - 210 جىل; ىشكى قازاق ورداسىنىڭ سوڭعى بيلەۋشىسى، پروگرەسشىل رەفورماتور جاڭگىر حاننىڭ تۋعانىنا - 210 جىل; الاشوردا وكىمەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ءاليحاننىڭ 145 جىلدىعى; قازاقتىڭ اقىرعى حانى كەنەسارىنىڭ تاققا وتىرعانىنا -140 جىل; الەمنىڭ تۇڭعىش قازاق  پالۋان-چەمپيونى - قاجىمۇقاننىڭ 140 جىلدىعى; الەم تاريحىندا تۇڭعىش رەت قازاق جەرىنىڭ عارىشقا ادام اتتاندىرعانىنا دا - 50 جىل! قىزىل يمپەريانىڭ ىرگەسىن سەتىنەتكەن جەلتوقسان جالپىقازاقتىق ەرەۋىلىنە - 25 جىل; الەمگە گۋماندى قازاق حالقى بارىن پاش ەتكەن سەمەي پوليگونىنىڭ جابىلۋ شاراسى مەن ەلدىڭ سولتۇستىك اۋماعىن قىمتاعان ورال وقيعاسىنا - 20 جىل. بارىنەن دە بۇرىن الاشتىڭ ازاتتىق العانىنا - 20 جىل! وسىلاردىڭ بارىمەن قاباتتاسىپ، دۇنيەگە كەلگەنىمدى بۇلداپ، تۋعان جەردى مازالاپ نەم بار؟ ونسىز دا ءىرىلى-ۇساق توي-دومالاقتان قولدارى تيمەيتىن جۇرتتان ات ءمىنىپ، شاپان جامىلۋ ءبىر ءتۇرلى جىلۋ جىيعانداي شارا سەكىلدى. مەن ءۇشىن ول - حح عاسىردىڭ ءداستۇرى.

اۋىل جاقتا تورگە وتىرعىزاتىن دا، تورە قىلاتىن دا اعايىن جەتەدى: دوس-قۇربىنى بىلاي قويعاندا، اۋىل اكىمى ءساندىباي قۇرداسىمنان باستاپ، وبلىس اكىمى ەلەۋسىن ناۋرىزبايۇلىنا دەيىنگى بيلىكتەگى ازاماتتار توننىڭ ىشكى باۋىنداي كىسىلەر. تىلەمسەكتەنۋ مەن سۇرامساقتانۋدىڭ ءجونى جوق. ەل تاريحىنداعى جوعارىدا اتاعان مەرەيلى مەرەكەلەر مەنىڭ دە ەلۋ جاسىمدى ايعاقتاپ، ايشىقتاپ جاتىر. ۇلت تاريحىنىڭ وسى ءبىر ايتۋلى، ايشىقتى كەزەڭىندە دۇنيەگە كەلىپ، عۇمىر كەشىپ جاتقانىمنىڭ ءوزى ءبىر عانيبەت!

دەسەم دە، پەندە بولعاسىن جىلۋ ءسوز بەن جىلى ءبوز قاي پەندەنىڭ دە جانىن جادىراتادى. ارينە، بيىلعى وسى مەرەيلى جىلى تۋعان ولكەمدە ەلدىك اۋقىمداعى حالىقتىق شارا جوسپارلانىپ جاتسا، سونىڭ ىرگەلى وتۋىنە ۇلكەن ستسەناري جاساپ، ۇلەسىمدى قوسار ەدىم دە، سونىمەن بىرگە مەرەي جاسىم دا بىرگە اتالىپ وتكەندەي اسەر الار ەدىم.

- تۋعان، وسكەن ورتاڭىزدى ەسكە الىپ ءبىر ەستەلىك ايتىپ كورىڭىزشى. كىمگە ەلىكتەدىڭىز، كىمگە ۇقساعىڭىز كەلدى؟ قانداي وقيعا جادىڭىزدا ساقتاۋلى؟ العاش ەستىگەن ەستى ءسوزىڭىز قانداي ءسوز؟ ونى كىم ايتتى؟

-  تۋعان ولكەم جايىندا رۋحاني اۋقىمدا ايتسام، الماتىلىق زيالى قاۋىم اراسىندا «كىشى جازۋشىلار وداعى» اتالعان اقتوبە وبلىسى بايعانين اۋدانىنداعى جارقامىس كەنتى، جەم وزەنى بويىنداعى قويلىباي دەگەن جايلاۋدا، قازاقتىڭ رۋحاني عارىشىن ايگىلەگەن جازۋشى مۇقتار اۋەزوۆ اتامىز قايتقان جىلى، بىراق دۇنيەنگە كەڭەس يمپەرياسىنىڭ ابىرويى اسقاقتاپ، عارىشقا گاگارين ۇشىپ، جىرتىلىپ-ايىرىلعان جىلى تۋىپپىن. سودان با ەكەن، ءبىزدىڭ عۇمىرىمىز ىلعي دا ايتۋلى دا ءدۇمپۋلى وقيعالارسىز بولعان ەمەس.

تۋعان ورتام - كەڭەستىك شوپاننىڭ وتباسى، توعىز ۇل-قىزدىڭ تۇڭعىشىمىن. وسكەن ورتام - قازاق اۋىلى، «قوي اۋىل»، «ءشوپ اۋىل» اتالىپ، ءوز بازارى وزىنە جاراسقان، مىڭعىرتىپ مال ورگىزگەن وڭىردەنمىن. ەس بىلگەندە ەلىكتەگەن كىسىم - اقكول جايلاۋىندا ءتورت وتار قويلى اۋىلعا بۇرعىلانعان قۇدىقتىڭ موتورىن وتالدىرىپ، سۋ بەرەتىن كوشەرباي اعام بولعان. ول كىسىنىڭ استىندا متز تراكتورى بولاتىن. شاماسى، مال ايداعاننان گورى تەحنيكا ايداۋعا قۇمار بولعان سول كەزدەگى قاي بۇلدىرشىنگە دە ءتان سەزىم مەندە دە تۋىنداسا كەرەك.

مەن جەتىنشى كلاستى بىتىرگەن جىلى بەلگىلى اقىن باكىر تاجىباەۆ كەلدى، ۇمىتپاسام ول كىسى سول جىلى ەلۋگە تولسا كەرەك. ول «كىشى جازۋشىلار وداعىن» قۇرۋشى جەرلەستەرىمىز - توبىق جارماعامبەتوۆ، وتەجان نۇرعاليەۆ، ەسەنباي دۇيسەنباەۆ سياقتى الىپ اقىن-جازۋشىلاردىڭ ءبىرى ەدى. باكىر اعامىز ول كەزدە «اقبۇلاق» انىمەن ايگىلى بولىپ،  روزا اپكەمىزدىڭ باعىن اشقان «ءاليا» ءانىنىڭ ولەڭىن جازعان، تالاي ايتۋلى ءاننىڭ ءسوزىن شىعارعان سەرى اقىن رەتىندە ەلىمىزگە تانىمال بولاتىن. اقبۇلاق - جارقامىستىڭ باتىسىندا ون شاقىرىم جەردەگى جەمنىڭ كىشكەنە سالاسىنىڭ قۇم باسقان ارناسىنىڭ بويىنداعى بۇلاق. ول جەردە باكىر اعامىز بەن بىرگە ءبىزدىڭ اكەيلەردىڭ بالالىق شاعى بىرگە ءوتىپتى. سول كىسىگە ەلىكتەپ، وزىمشە اقىن بولۋعا ۇمتىلىپ، ءىسىپ-كەپكەنىم بار. ارينە، ونىڭ بارلىعى بالالىق سەزىمدەر عانا، ءومىر ءوز دەگەنىن ىستەتپەي تىنبايدى.

ومىرىمدە دە قالعان، ومىرلىك ۇستانىمىمدى دا ۇستارتقان ءبىر وقيعا جادىمنان كەتپەيدى. بالا كەزىم. ءبىر كۇنى اۋىلىمىزعا سوۆحوزدىڭ «ءشوپتى بۇلدىرەتىندەرى» كەلىپ، ۇلكەن جيىن وتكىزدى. سوندا قارالعان ماسەلە - ەتكە جەكە مالدى وتكىزۋ جوسپارىنىڭ ورىندالماي جاتقاندىعى ەدى. سول كۇنى مالمەن عانا كۇن كورىپ وتىرعان ءبىر مالشىنىڭ بەرمەيمىن دەگەنىنە قاراماي، ءبىر سيىرىن تارتىپ ەتكە وتكىزىپ جىبەرگەنى جانىما قاتتى باتتى. اسىرەسە، اۋىلدىق ۋچاسكەلىك ميليتسيا قوقاڭداپ، الگى مالشىنى ۇرىپ-سوعۋعا بارعانى كوكىرەكتە الدەبىر ساياسي سەزىم وياتتى. سودان باستاپ، ادىلەت ماسەلەسىنە كوپ ۇڭىلەتىن بولدىم. كوكەم ء(بىزدىڭ جاقتا اكەنى وسىلاي اتايدى) جيىرما بەس جىل بويى ۇزدىكسىز اۋىلدىق كەڭەس دەپۋتاتى بولعان كىسى، ىلعي دا حالىق دەپۋتاتتارى سەسسياسىنداعى بولعان جايدى، ءوزىنىڭ قالاي ارالاسقانىن ماقتانىشپەن اڭگىمەلەپ وتىراتىن. وعان اپام (انام) «كوپ بوسپە» دەگەندەي باسۋ ايتاتىن ەدى; ەكەۋى دە وزدەرىنىڭ كورگەن كوپ بەينەتىنىڭ زەينەتىن تولىق كورمەي، ومىردەن وزدى. سوعان قاراعاندا، ەسىمدە قالعان ەستى ءسوز «سەسسيا» بولار. بىراق ودان دا بۇرىنىراق ەستىگەن، اياۋلى، جانىمدى قىدىقتايتىن «سەكەن» دەگەن اكە-شەشەم ەركەلەتكەن ءسوز! ەلۋگە كەلسەم دە، سول شاقتى اڭسايتىنىم راس...

تاعى ءبىر ەستە قالعان جايت بار. ول مەكتەپ بىتىرگەن بويدا بولعان ەدى. سول كەزدە جاس شوپاندار بريگاداسى مەكتەپ بىتىرۋشىلەر ەسەبىنەن قۇرىلىپ، جاستارعا قوي باقتىراتىن. مەنى دە قويشىنىڭ بالاسى رەتىندە «بريگاداعا قال» دەگەن ۇگىتپەن ءبىراز قىسپاققا الدى. مەن سىنبادىم. «اكەمنىڭ ءومىر بويى مال باققانى جەتەدى، مەن وقيمىن» دەپ وتىرىپ الدىم. اقىرى مەكتەپ باسشىلىعى مەنىڭ تولقۇجات الۋعا قاجەتتى قۇجاتتارىمدى اۋدانعا جىبەرمەي، بارىنشا قىسىمعا الدى. مەن قالمادىم، بىراق اۋداندا ءبىر اي جاتىپ، قۇرداستارىم وڭاي قول جەتكىزگەن تولقۇجات ءۇشىن بيۋروكراتيانىڭ باتپاعىنا ءوز الدىنا تەر توگۋگە تۋرا كەلدى. ءسويتىپ، ومىرگە جولدامانى قىسىلتاياڭ جولمەن الىپ، جاعىمسىز سەزىم بويدى كەرنەگەنى بار.

اكەم شوپان بولسا دا، اۋىلدىق بيلىككە كادىمگىدەي ىقپالى بار ەدى، سوۆحوز باسشىلىعى قابىلدايتىن شەشىمدى بەكىتەتىن دەپۋتاتتار سەسسياسىنىڭ كازىرگى ءماليحاتتان دا قۇزىرى بولىڭقىراعانى انىق. اكەمنىڭ سول دەپۋتاتتىق مىنەزى مەنى ساياساتقا جەتەلەگەن سىقىلدى. ءبىر قىزىعى، ول كىسى قانشا ۇگىتتەسە دە، كومپارتياعا مۇشەلىككە وتپەي كەتتى.

- ورىس تىلىنە دە اسا جەتىك ازاماتتاردىڭ ءبىرىسىز. بۇل ءتىلدى الىس اۋىلدا وسكەن بالا قالاي ۇيرەنىپ الىپ ءجۇر؟ ورىس تىلىمەن اۋىزدانعانداردىڭ دەنى انا تىلىنە قارسى سويلەپ جاتادى. ولار تۋرالى نە دەيسىز؟ وسى ساۋالدارعا جاۋابىڭىزدى «ايف قازاحستاندا» جارىق كورگەن اۋەزحان قوداردىڭ سۇحباتىمەن بايلانىستىرىپ كورىڭىزشى.

- مەنىڭ وسكەن جەرىم ورىس تىلىنە وگەي ماڭاي ەمەس، جارقامىس - اۋەلى تابىن اۋدانىنىڭ، سوسىن تەمىر اۋدانىنا ورتالىق بولعان، اقتوبە وبلىسىنداعى گەولوگيا سالاسىنا ەرتەرەك قازىق قاعىپ، ورىس مۇناي بارلاۋشىلارىن قونىستاندىرعان شاعىن كەنت. الايدا، قوي اۋىلدا وسكەن ماعان ورىس ءتىلى جاقىن بولدى دەي المايمىن. ورتا مەكتەپتى بىرەسە ناعاشىمنىڭ، بىرەسە اپكە-جەزدەمنىڭ قولىندا، ءوز ۇيىمدە، ينتەرناتتا جاتىپ ءۇش مەكتەپتە ءتورت رەت كوشىپ بىتىرگەن اداممىن. قاراجار سەگىزجىلدىق مەكتەبىندە جانات جەڭگەم ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەردى. ول كىسى بىزگە ورىس ءتىلىن ۇيرەتكەننەن گورى، ۇلتىمىزدىڭ سانىن ارتتىرۋعا كوبىرەك ۇلەس قوسىپ، ءجيى جۇكتى بولاتىن ارداقتى انالاردىڭ ءبىرى ەدى. كلاستا بوردى كەرتىپ وتىرىپ، بىزگە سوزدىك جازعىزىپ، سونى جاتتاتۋ ادىسىمەن شەكتەلەتىن. ونىڭ ۇستىنە ورىسشا اڭگىمەلەسۋ داعدىسى مەن ورتا بولماعاسىن، ول ءتىلدى قايدان مەڭگەرەيىك. ورىس ءتىلىن ينستيتۋتتا قازاقشا وقىساق تا، سول كەزدەن باستاپ مەڭگەردىك ءارى باستى اقپارات كوزى مەن قوعامداعى كۇنكورىس ءتىلى بولعاندىقتان، بارىمىزدى سالدىق قوي. جانە سوعان كەڭەس تۇسىندا ءبىزدى ءماجبۇر ەتتى. ءتىپتى، ينستيتۋتتا دا ءبىرشاما پاندەر ورىسشا جۇرەتىن، ونى مەڭگەرمەسەك تە، جاتتاپ، اتتاپ، ايتەۋىر، مەڭگەرەتىنبىز. ونىڭ ۇستىنە، ول كەزدە قوعام ورىس ءتىلىن مەڭگەرمەگەندەردى ادام سانامادى دا، شالعاي اۋدانداردىڭ 1-حاتشىلارى امال جوق وزدەرىنىڭ بالالارى ءۇشىن ءورىستىلدى ورتا مەكتەپ اشىپ جاتتى. سولاردىڭ بىرقاتارى بۇگىندە قازاق ءتىلىنىڭ جوقشىسى بولعانسىپ ءجۇر. بۇل قىزىل  قوعامنىڭ ەكىجۇزدىلىكتى دارىپتەگەن سىيقى ەدى!

ينستيتۋت بىتىرگەن سوڭ، ماسكەۋدەگى اعىلشىن ءتىلىنىڭ سىرتتاي ءۇش جىلدىق كۋرسىنا ءتۇستىم، ارزان ءارى ءتىل ۇيرەنۋگە ىڭعايلى ەدى، پوشتامەن تاپسىرما مەن ەمتيحان تاپسىراتىنمىن. ماسكەۋگە جىبەرگەن اعىلشىن تىلىندەگى باقىلاۋ جۇمىسىمنان ەمەس، جۇمىس ءتىلى رەتىندەگى ورىسشاسىنان قاتە كەتەتىن.  جالپى، ورىس ءتىلى الەمدەگى قيىن تىلدەردىڭ ءبىرى ەكەنىن ءتىل وقىتۋشىلاردىڭ وزدەرى دە مويىندايدى، ويتكەنى، ول ءتىلدىڭ ەرەجەگە باعىنبايتىن (يسكليۋچەنيە) تۇستارى كوپ. باستى قاتىراتىن رودتارى ءوز الدىنا. ءار سوزدە قۇبىلىپ تۇراتىن ەكپىندەرى تاعى بار. شىندىعىندا ول ءتىل قازاقستاندا تۇتاسقان تىلدىك ورتانىڭ ارقاسىندا جانە قازاق ءتىلىنىڭ مۇددەسىن اياققا باسۋ سالدارىنان عانا سالتانات قۇرىپ وتىر.

ورىس تىلىمەن اۋىزدانعاندارعا كەلسەك، ماسەلە بارىنشا تەرەڭدە. «جۇت - جەتى اعايىندى» دەيدى قازاق. باسقا رەسپۋبليكالارعا قاراعاندا، ءبىزدىڭ ەل قىزىل يمپەريا تۇسىندا ەرەكشە باقىلاۋ مەن قىسىمدا بولدى. مىسالى، قالاعا پروپيسكاعا تۇرۋ قازاق ءۇشىن اسا ۇلكەن كەدەرگىلەردىڭ ءبىرى بولىپ، قازاقستان قالالارىنىڭ قازاقتانباۋى باقىلاۋدا بولعان ەدى. ءسويتىپ، ءىرى قالالارداعى جيىرما پايىزدان اسپاعان قازاقتار ەشقاشان قازاقتىلدى ورتا قۇراي المايتىنى ابدەن ەسكەرىلىپ، ولاردىڭ ورىستانۋى جوسپارلانعان ساياسات ەدى. ءاربىر ءىرى قالالاردا تەك قانا ءبىر بىردەن قازاق مەكتەپتەرى بولدى. دەموگرافيالىق بۇل «ۋستانوۆكانى»  بۇزعان شىمكەنت، اتىراۋ، قىزىلوردا قالالارىنىڭ ينفراقۇرىلىمى مەيلىنشە تومەن بولاتىن دا، ۇلكەن اۋىلعا كوبىرەك ۇقسايتىن، ەسەسىنە ول قالالاردىڭ كوركەيۋىنە قارجى از بولىنەتىن. وسى جاعدايدى كورىپ وسكەن قازاقتىڭ ءبىر بۋىنىنىڭ بويىنا قازاق بولۋ سەنىمى ازايىپ، كەمباعالدىق مىنەز قالىپتاستىرىپ ۇلگەردى. ونىڭ استارىندا ەگەمەن ەل بولا الماۋ پسيحولوگياسى جاتاتىن. وسىنداي جاعدايدا،ءتىپتى، استانامىز الماتىداعى زيال قاۋىمنىڭ ءوز بالالارى دا ءورىستىلدى ورتانىڭ قۇربانى بولىپ، انا تىلدەرىنەن ماقۇرىم قالدى. تەك قانا №12 جالعىز قازاق مەكتەبىن بىتىرگەندەرى بولماسا.

جاعداي وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارى، ەگەمەن بولۋ قارساڭىندا شۇعىل وزگەرە باستاپ ەدى. ءتىپتى، ءورىستىلدى قازاق اتا-انالارى بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنەن جۇلىپ الىپ، قازاقشا وقىتۋعا قۇمارتتى، وعان قوسىلعان قازاق ەمەس اتا-انالار دا از بولمايتىن. بىراق سول كەزدەگى تاۋەلسىز ەلدىڭ ءتىل ساياساتى بۇل ۇدەرىستى قولداي المادى. «اۋەلى ەكونوميكا، سوسىن ساياسات» دەگەن تۇجىرىم ارقىلى قوعام «اۋەلى قارىن تويدىرايىق، سوسىن ەل بولا جاتارمىز» دەگەن ۇراندى اڭعاردى دا، ەسكى انگە بىرتىندەپ قايتا كوشە باستادى. اقىرى، قوعامدا ورنىعا باستاعان قازاقتانۋدىڭ العاشقى نىشانى ساپ تىيىلدى. سول ەكى ورتادا، الگى ءورىستىلدى قازاقتار قاۋىمى سان جاعىنان دا، ساپا جاعىنان دا مولايدى، نىعايدى.بۇگىندە جومدارداعى كوپتەگەن فاكۋلتەتتەر ءورىستىلدى قازاق جاستارىنىڭ، ال ءورىستىلدى مەكتەپتەر قازاق بالالارىنىڭ ەسەبىنەن عانا جابىلماي وتىر. ءسويتىپ، اۋەلگى ءورىستىلدى بۋىندى قايتادان كەمباعالدىق سەزىم جاندارىن جايلادى. ونىڭ ۇستىنە ولار كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا وزدەرىنىڭ ويىپ تۇرىپ العان ورىندارىن كوكسەيتىن بولدى، سەبەبى، كەشە عانا اياقاستىندا جۇرگەن قازاقتىلدى قازاقتار قالا مەن بيلىككە قاپتاپ، بالالارىن ورىسشا وقىتىپ، الدىڭعى ءورىستىلدى بۋىندى ىعىستىرا باستادى. ءسويتىپ، ولجاس، اۋەزحان سەكىلدى اعا بۋىننىڭ تۇششى ەتىنە جاڭا قازاقستاننان اششى تاياق تيە باستادى. بۇرىن ولار، وزدەرىن قازاق رۋحانياتىنىڭ، ينتەللەكتۋالىنىڭ شىڭى سەزىنسە، ەندى ەشكىم بولا المايتىن كۇيگە جەتتى. سوندىقتان ىشتەي نالا مەن كەك پايدا بولدى دا، ونى جارىپ شىعاتىن سەبەپ كەرەك ەدى. مىنە سول سەبەپ - قازاقستاندى تولىق قازاق ەلى ەتىپ، الگى «شالا ورتانى» تۇبىرىمەن ىعىستىراتىنداي فاكتور قازاق ءتىلىنىڭ پاتشالىق قۇرۋى ەمەس پە؟! سوندىقتان دا، بۇرىنعى قازاق تىلىنە ورىس-سلاۆياندار تاراپىنان جاسالعان وشتىك ەستافەتانى ەندى ءوزىمىزدىڭ  ءورىستىلدى باۋىرلار قولعا الدى. ال، الدىڭعى توپتىڭ رەسەيگە اعىلعاندىقتان قاتارى سيرەپ، جاعدايدى باقىلاۋشى كەيىپتە عانا قالدى.

- اۋەزحان قودار دەمەكشى، كەيىنگى جىلدارى ۇلت پەن تىلگە قىلي قاراپ جۇرگەن ولجاس ومارحانۇلى تۋرالى قانداي پىكىردەسىز؟ وتكەن جولى ولجەكەڭ 75 جاسىن تويلاۋعا الماتىعا كەلگەن ساپارىندا «مەنى سىنايتىن جىگىتتەر، شىعارمالارىمدى وقىسىن، سوندا ءبارىن ايتقانمىن» دەدى.

-  مەنىڭ ويىمشا، ولارمەن ايتىسۋ-تارتىسۋ سونشالىقتى كەرەك ەمەس، ويتكەنى، ولار ءبىزدىڭ تاريحي تاياق جەپ جاتقان باۋىرلارىمىز، ولار - كەشەگى قىزىل يمپەريانىڭ بىزگە قىلعان وتارلىق جادىگەرى ىسپەتتى جۇرناق. ولارمەن ايقايلاسىپ، داۋلاسىپ، وڭەشىمىزدى جىرتۋدىڭ، كەشەگى وتار بولعاندىعىمىزدى كورسەتۋدىڭ كەرەگى جوق! ونىڭ ورنىنا، سولاردى بىزگە ايداپ سالىپ وتىرعان جاعدايعا قارسى ىرگەلى تۇردە ءىس اتقارۋعا كوشۋىمىز كەرەك. ءوز ەلىمىزدە ءوز ءتىلىمىزدىڭ ورتاسىن نىعايتىپ، ونىڭ پاتشالىعىن قۇرۋعا كىرىسكەن ءجون. قولدا بار اقىل مەن قۋاتتى، كۇش-جىگەردى بوسقا پىشىراتپاي، ءتىپتى، ءورىستىلدى جاس باۋىرلارىمىزدى سول جولعا تارتا ءبىلۋىمىز كەرەك. ولاردىڭ ىشتەي نامىسقا بۋلىعىپ، ورتەنەردەي بولىپ جۇرگەنى قانشاما!؟ ءبىزدىڭ وڭباي ۇتىلارىمىز سول بولادى، ەگەر ءبىر قازاق ءتىل جاعىنان ەكىگە جارىلسا،  ءدىن جاعىنان تورتكە جىكتەلسە. بىزگە بۇگىندە ءسوز قۋعاننان گورى، تەگەۋرىندى دە ءتيىمدى، ناتيجەلى ءىس كەرەك! «جەتىم بالا - كەكشىل» دەگەن، نە دەگەنمەن، جەتىمسىرەمەيىك، ءبىزدىڭ اكەمىز بار، ول - 20 جاسار قازاقستان!

ءوز باسىم ورىستىلدىلەردەن كوپ نارسە ۇيرەنۋگە تىرىسامىن، سوندىقتان دا ورىس ءتىلىن جاقسى بىلەتىندەي كورىنەم. شىندىعىندا، ورىس ءتىلى ارقىلى ءبىزدىڭ الىپ جاتقان پايدامىز بار، ەندى سودان اقپارات ءوندىرۋ مەن تاراتۋدى، سونى ساتۋدى ۇيرەنسەك، ءتىلىمىز قوعامنان بۇلجىماس ورنىن تابادى، وردا تىگىپ، ورتاسىن نىعايتادى. بىزگە كەرەگى دە سول.

ال، ولجەكەڭنىڭ تۋىندىلارىن كوزدەن تاسا ەتپەيمىن، اسىرەسە، لينگۆيستيكالىق زەردەلەۋ شىعارمالارىنان كوپ نارسە الامىن، ۇيرەنەمىن.  كەلەسى بۋىن اعىلشىنتىلدى ورتادان تىكەلەي ءنار السا، الەمدىك دەڭگەيگە سوندا شىعامىز! ال، كازىر شىنىن ايتايىن، ورىستار ءبىز ءۇشىن يدەال بولۋدان قالدى، سەبەبى، الەمگە بىرەگەي ۇستاز - جاھاندانۋ دەگەن ۇدەرىس بار! سوندىقتان دا، مەنىڭ ولجاس اعام مەن اۋەزحان زامانداسىم وزدەرىن قايدا قويارعا بىلمەي ءجۇر!

- سەكە، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى جانە ونى عىلىمي نەگىزدەۋدى تالماي ۋاعىزداپ كەلە جاتىرسىز. ال، ەلىمىزدىڭ لاتىنعا جۋىق ارادا كوشەر ءتۇرى كورىنبەيدى. وسى جايباسارلىقتىڭ استارىندا نە جاتىر؟

- قازاق ورتاسى بيلىككە قاراپ، كۇن وتكىزۋدە، ال بيلىك ىشكى-سىرتقى ىقپالعا الاڭداپ، ارقاسىن ەر قاجاعان ماستەك اتتاي نە ىستەرىن بىلمەۋدە. ماسەلە ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن بيلىكتىڭ شەشىم قابىلداماۋىندا ەمەس، ودان دا تەرەڭدە -  بيلىككە شەشىم قابىلداتاتىنداي ۇلتتىڭ ىقپالىنىڭ جوقتىعىندا! بار وسالدىقتى بيلىككە ارتقاننان ءبىزدىڭ ماسەلەمىز شەشىلمەيدى، ماسەلەنىڭ ءبىر بولىگىن حالىق پەن ونىڭ ەليتاسى قولعا الۋى كەرەك، سوعان تاۋەكەل كەرەك. «ەل بىرلىگى» دوكتريناسى حالىقتىڭ ىقپالىمەن قابىلدانبادى ما؟ كەرەك بولسا، ول - ەلدىڭ ستراتەگيالىق باعىتىن بەلگىلەگەن ساياسي قۇجات! ماسەلەن، عىلىمي ورتا ءبىر مامىلەگە كەلىپ، حالىققا قوعامدىق نەگىزدە ءالىپبي جوباسىن جاريالاسا، وعان ەشكىم ەشتەڭە دەمەيدى. ال، ودان ءارى الگى عىلىمي دايەكتەلگەن ءالىپبيدى كۇندەلىكتى بەيرەسمي جاعدايدا قولدانۋعا كوشەيىك، تەلەفوندا، اگەنتتە، ءوزارا حات-حاباردا. ءتىپتى، جەكە سايتتار لاتىنشا ماتەريال جاريالاي باستاسىن. باستى ۇدەرىس وسىلاي باستالادى. ودان ءارى، بيلىكتىڭ ءبىر كۇنى امالسىز ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىن بولماسا پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىن جاريالاۋى عانا قالادى. قىسقاسى، بۇل تاراپتا العىشارت جاسايتىن ەليتالىق توپ بولماي وتىر. جانقيارلىق پەن ازاماتتىق باستاما جوق! ءبارىن دە كوكتەن كۇتۋ ادەتى ەڭسەنى باسىپ وتىر.

- لاتىن دەمەكشى، قولدانىستاعى قازاق تىلىندەگى ءىشىنارا سوزدەرىن ايتىلۋى بويىنشا جازىپ داعدىلانۋىمىز قاجەتتىلىگى جايىندا دا ماسەلە كوتەرىپ كەلەسىز.

- جالپى، كازىرگى ءالىپبي قازاق تىلىنە ءتان ەمەس، ورىس پەن قازاقتىڭ ورتاق ءالفاۆيتى! سونى مويىنداعان كۇننەن باستاپ، قازاق تىلىندە ءتول ءالىپبي جوقتىعى ەسىمىزگە تۇسەتىن بولادى دا، ءالىپبي رەفورماسىنىڭ ماڭىزى قانشالىقتى ەكەنى سوندا عانا مويىندالماق. ايتپەسە، جۇرتىڭ ءبارى ماسەلە قارىپتى اۋىستىرۋدا دەپ ءجۇر، مۇلدە ولاي ەمەس، ماسەلە - قازاق ءتىلىنىڭ ءالىپبيسىز وتىرۋىندا! ال، ءالىپبيسىز تىلدە دۇرىس ورپوگرافيالىق ەرەجە دە، ەملە دە بولمايدى، ءتىلدىڭ ايتىلىم زاڭى دا جۇزەگە اسپايدى. ورىسشا «مۋزىكا» جازىلىپ، «مۋزىيكا» تۇرىندە ايتىلاتىن ءسوزدى قازاق تىلىندە ورىس ءتىلىنىڭ ەرەجەسىمەن قولدانىپ ءجۇرمىز.بۇل ءبىر سوزدەگى عانا قاتە، ال ءتىل ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق ءتىلىنىڭ كازىرگى قولدانىسىندا ەلۋگە تارتا الۋان قاعيدالىق قاتەلەر بار. ايتا بەرسە، بۇل قىرۋار ماسەلە، ونىمەن ماماندار اينالىسىپ، وعان ارنايى قارجى ءبولىنىپ، قولعا الىنۋى كەرەك. ال، ءبىز پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىن كۇتىپ وتىرمىز، ونىڭ نەگە كەرەك ەكەنى بەلگىسىز. ەگەر عىلىم دايىن بولماسا جارلىق نە بەرەدى؟ ءتىلبىلىم ينستيتۋتى لاتىن ءالىپبيىنىڭ ءۇش بىردەي نۇسقاسىن ازىرلەپتى دەپ ەستىدىك. سوندا بۇل نە؟ عىلىمنىڭ ەكى ەمەس، ۇشجۇزدىلىگى بولىپ شىقپاي ما؟ عىلىمي ورتا ايتىسسا دا، تارتىسسا دا ءبىر نۇسقاعا توقتالۋى كەرەك ەدى عوي.

- سەكە، ۇلت ءتىلىنىڭ ۇلى جولىنا تۇسۋىڭىزگە نە تۇرتكى بولدى؟ وسى جىلدار ىشىندە ءتىل ماسەلەسى كۇرەسىندە جەتكەن جەڭىستەرىڭىزدى دە ايتا وتىرساڭىز؟

- ءبارى دە نامىستان، ۇلت بولۋعا دەگەن ۇمتىلىستان عوي. سوسىن ازداپ عىلىمي ويلاۋ جۇيەسىنىڭ ورنىققانىنان، قاي ادامدا دا جەكە پايىم بولادى. سول دامي كەلە ورنىعىپ، كەيبىر ءۋاج ايتۋ قالىپتاسادى. وكىنىشكە وراي، بىزدە ءالى دە عىلىمي تارتىس مادەنيەتى قالىپتاسپاعان، ونى ۇيىمداستىراتىن، قولدايتىن ورتا جوق. ءبىلىم وردالارى مەن عىلىمي جۋرنالدار سول ميسسيانى مويىندارىنا الۋدان جۇرەكسىنەدى. جالپى، ءتىل ماسەلەسىن ءۇش توپقا بولۋگە بولادى: عىلىمي ماسەلە، مەملەكەتتىك سالادا قولدانۋ ماسەلەسى، قوعامدىق ورتاداعى قازاق ءتىلىنىڭ جاعدايى. قازىرگى كەزدە وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارى بەلسەنگەن قوعامدىق باستاما كازىر سۇلىق تومەندەدى. ويتكەنى، مەملەكەت بۇل ماسەلەدەن ءوزىن بارىنشا  وقشاۋلاپ وتىر. وزەكتى ماسەلە ءوزىنىڭ ماڭىزدىلىعىن وسىلاي «جوياتىن» ءتۇرى بار. ءتىلىمىز قىر اسپاعاندىقتان، جەكەلەگەن جەڭىستى ايتىپ، تالعاجاۋ ەتۋ دە ۇيات، ءتىلىمىزدىڭ ماسقارا جاعدايىنان ءوزىمىزدىڭ ابىرويىمىزدى كوتەرمەي-اق قويايىق. ول - انامىزدىڭ سىرقاتىنان بيزنەس جاساۋمەن تەڭ نارسە.ەگەر دە ءتىل ءۇشىن ناقتى جوبا اتقارامىن دەگەندەر بولسا، بىرىگۋگە بولادى، اسىرەسە، وعان جاستار كىرىسسە، قۇبا قۇپ!

- ناۋرىز مەيرامىنا قاتىستى سالت-داستۇرلەر جونىندە ءجيى جازىپ، قوعام نازارىن ءتول جاڭا جىل مەرەكەسىنە اۋدارۋعا كۇش سالىپ ءجۇرسىز. «ناۋرىزناما» اتتى كىتاپتا دايىنداپ جاتىر دەپ ەستىدىك. ناۋرىز تاقىرىبىنا قالاي كەلدىڭىز؟

- ناۋرىز تاقىرىبىنا ۇلى مەرەكەمىزدى باقىلاي ءجۇرىپ، ونىڭ بارعان  سايىن مەرەكە ەمەس، ساحنالىق قويىلىمعا اينالىپ بارا جاتقانىن بايقاپ، نامىستانا ءجۇرىپ كەلدىم. اقىرى، ول تۋراسىندا قوعامدىق پىكىر دە بىرىڭعايلاندى، جۇرتتىڭ ءبارى سىنايتىن بولدى، بىراق شەڭبەردەن شىعۋ ءۇشىن بىردەڭە ۇسىنۋ كەرەك ەدى. اقىرى بويلاي كەلە، «ناۋ مەن ىرىس» دەگەن زەرتتەمەلىك ەڭبەك پايدا بولدى. كىتاپ بولىپ باسىلۋدا. بۇيىرتسا، الداعى جىلدار ناۋرىزدىڭ ناعىز جاڭا جىلعا اينالۋ ۇدەرىسى بولار. حالقىمىز وگەي ۋاقىتپەن ءومىر سۇرۋدەن شارشادى. ول - تەك قانا مەرەكە ەمەس، ميستيكالىق شىندىق، ءبىز ءوز جاڭا جىلىمىزدى دارىپتەگەننەن باستاپ، ۋاقىت پەن كەڭىستىكتى قازاقشا ءسۇرۋدى باستايتىن بولامىز. مەن وعان سانالى تۇردە كىرىستىم، ناۋرىزدى ساحنادان ومىرگە تۇسىرسەك، باسقا مەرەكەلەر دە ۇلتتىق ءدارىپ پەن داستۇرگە تۇسەدى. وزىنشە قۋانا الاتىن ۇلت، وزىنشە دە ءومىر سۇرە الاتىن، ءوز مەملەكەتىنە يە بولاتىن جولعا تۇسەدى. ناۋرىز - ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ كەمىندە بەسمىڭجىلدىق ۋاقىتتى ولشەۋ مەن دارىپتەۋ ءداستۇرىنىڭ كورىنىسى. الماتىدان سولتۇستىك باتىسقا قاراي 170 شاقىرىمدا ورنالاسقان اڭىراقاي تاۋىنداعى جارتاستا سيىر جىلىنىڭ مەرەكەسى بەينەلەنگەن. ودان ارتىق بۇل مەرەكەگە تۇركىلەردىڭ قاتىسىنداي ناعىز دەرەك ەشبىر حالىقتا جوق! قازاق - كەڭىس پەن ۋاقىتقا  تامىرىن تەرەڭ جايعان الەمدەگى بىردەن ءبىر ءناسىلدىڭ ۇرپاعى! وسى تۇجىرىم مەنى مادەنيەتتانۋدان ءبىر-اق شىعاردى.

- استانانىڭ تۇرعىنىسىز. قالانىڭ قازاقشاسى كوڭىلىڭىزدەن شىعىپ ءجۇر مە؟

- قالانىڭ استانا بولعانىنا بيىل مۇشەل جاس - 13 جىل. بۇل قالالىق ءداستۇردىڭ قالىپتاسۋىنا از ۋاقىت.ال، ءبىزدىڭ ءتىلدىڭ مارتەبەلىك قۇزىرى ەشبىر قالادا، ونىڭ ىشىندە توقسان پايىز قازاعى بار شىمكەنتتە دە، قىزىلوردا دا، اتىراۋدا دا، باسقاسىندا دا وڭىپ تۇرعان جوق: بيلىك رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن جۇمىس ءتىلى ەتىپ العان، كوممەرتسيا دا ورىس تىلىندە بارلىق جارناما مەن تۇتىنۋ اقپاراتىن قولدانادى، ال بارلىق قالالاردا دا قازاقتار ءوز تىلدەرىن نىق قولدانۋدى قولعا الماي وتىر. ءتىپتى، قازاق تىلىندە سويلەۋگە جاسقانادى، اۋەلى ورىسشا ۇعىنىسىپ الىپ، قازاقشا بىلەتىندەرىنە كوزدەرى جەتكەسىن ءبىر بىرىنە قازاقشا سويلەيدى. قوعامدىق اۆتوبۋس كوندۋكتورلارى جولاۋشىلارعا ورىسشا سويلەپ، ءوزارا قازاقشا ۇعىسادى. بۇل - ەل بولۋعا دەگەن سەنىمسىزدىك، كەشەگى وتارلىق ەزگىنىڭ ابدەن سىڭىسكەن، قۇرىم كيىزگە اينالعان كورىنىسى. ول استاناعا دا ءتان. بۇل - ءۇش سەكتور بىرىككەندە عانا ۇزەتىن بۇعاۋ: مەملەكەتتىك سەكتور وزىنە ءتان مىندەتتى اتقارماي وتىر; كوممەرتسيالىق سەكتور قازاقتىلدى تۇتىنۋشى قۇقىعىن اياققا باسۋدا; قوعامدىق ورتا ءوز ىقپالىن كورسەتە الماي، مۇشكىلدىڭ احۋالىن كەشۋدە. بۇدان ءارى توزۋگە بولمايدى، اقىل مەن قايراتتى بىرىكتىرىپ، ۋاقىتقا ساي قيمىلداۋ كەرەك! وعان مۇمكىندىك بار، سونىڭ مىسالىن كورسەتۋگە تاۋەكەل كەرەك، اعايىن!

- جاتتاندى بولعان ءبىر ساۋال بار. ءتىل ماسەلەسىن كوتەرەتىن ازاماتتاردىڭ وتباسى، وشاق قاسىندا تۋعان ءتىلدىڭ ءحالى مۇشكىل بولادى دەسەدى. ءسىزدىڭ ۇيدە بۇل جاعى قالاي؟

- ءبىر ۇل، ءبىر قىزىم بار. كۇيەۋ بالام ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن، وتباسى كەڭەستىك قالا ءداستۇرىن ابدەن سىڭگەن ادامدار ەدى. زاتى قازاق بولعاسىن با، ىقپال بار ما، كازىر قازاقشاسى مولايدى. نەمەرەمنىڭ ءتىلى قازاقشا شىقتى، قازاقشا بالاباقشادا. بىراق ءوز ەلىمدە ءوز تىلىمە قاتىستى مەنىڭ بۇلايشا ەسەپ بەرۋىم، جانىمدى ءجابىرليدى. قانشالىقتى شاراسىزدىققا ۇرىنعانبىز دەپ كۇيىنەمىن. جالپى، ءتىل ماسەلەسى تۇككە تۇرعىسىز پروبلەما! كازىرگى ءورىستىلدى مەملەكەتتىك قىزمەتكە مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋدى مىندەتتەۋ ارقىلى جانە ورتا مەكتەپتەرگە  بەلگىلى ءبىر پاندەردى قازاق تىلىندە وقىتۋ ارقىلى تىلدىك ورتانى قالپىنا كەلتىرسەك، قالعانى سونىڭ سالدارى بولار ەدى! بۇل - رۋحانياتتىڭ الدىنا ەشتەڭەنى وزدىرۋعا بولمايتىنىن كورسەتەتىن احۋال. بۇل - جۇتقا ۇشىراعاندا دا ۇرلىققا بارماي، اشتان ولگەن قازاقتىڭ دىلىنە سايكەسپەيتىن ساياسات. بۇل - ءتىلدى ەشتەڭەنىڭ دە قۇربانى ەتۋگە بولدىرمايتىن تاريحي كەزەڭ ەدى! بىراق سول شىنايى ومىرگە اينالىپ وتىر...

- اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

«اباي-اقپارات»

1961 جىلى 16 ماۋسىمدا اقتوبە وبلىسى بايعانين اۋدانى قاراجار اۋىلىندا تۋىلعان. ماماندىعى - ماتەماتيك-مۇعالىم ءارى زاڭگەر. اقتوبە پەدينستيتۋتى مەن ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى قوستاناي مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن.

1989 جىلى «جەم» انتيادرولىق توبىن قۇرىپ، «نەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ  اقتوبە وبلىسى بويىنشا وكىلى بولدى. 1990 جىلى 24 قاڭتاردا «الداسپان» پىكىرتالاس كلۋبىن قۇردى، كلۋب سول جىلعى قازان ايىندا قوعامدىق-ساياسي-رۋحاني بىرلەستىككە اينالدى. 1991 جىلى 6 كوكەكتەن باستاپ قازاقستاننىڭ ازاماتتىق «ازات» قوزعالىسىنىڭ باتىس (التى وبلىس كىرگەن) ايماق بويىنشا ۇيلەستىرۋشىسى، ورتالىق ۇيلەستىرۋ كوميتەتىنىڭ مۇشەسى. 1991 جىلى قازاقستاننىڭ رەسپۋبليكالىق پارتياسىن ۇيىمداستىرۋعا ارالاسىپ، پارتيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ سايلاندى.

1991 جىلعى تامىزداعى سەمەي پوليگونىنىڭ جابۋىن تالاپ ەتكەن «ازات» قوزعالىسىنىڭ سەمەيدەگى اپتالىق شاراسىنا، 1991 جىلعى قىركۇيەكتەگى ورال كوتەرىلىسىنە باسشىلىق جاساعانداردىڭ قاتارىندا بولدى. 1993 جىلعى كەڭقياق كەنتىندەگى بولعان مۇنايشىلار ەرەۋىلىنە دەم بەرىپ، ونىڭ ناتيجەلى بولۋىنا اتسالىستى.

1990-1992 جىلدار ارالىعىندا جوعارىدا اتالعان ۇيىمداردىڭ قىزمەتى اۋقىمىندا ۇيىمداستىرىلعان ءتۇرلى قوعامدىق-ساياسي شارالاردىڭ باسى-قاسىندا بولدى. 1993 جىلى اقتوبە قالاسىندا باسپاناسىزدارعا ارنالعان «وتاۋ» قۇرىلىس-الەۋمەتتىك كەشەن قۇرىپ، جەكە ءۇي سالۋ قوزعالىسىن دامىتۋعا ۇلەس قوستى.

1996-2005 جىلدار ىشىندە اقتوبە وبلىسى بويىنشا ازاماتتىق قوعامدى دامىتۋ ماقساتىمەن «رۋح» قايىرىمدىلىق قورىن، «دەموردا» مەكەمەسىن، «اردا» بىرلەستىگىن ۇيىمداستىردى. وسى ۇيىمداردىڭ قىزمەتى اياسىندا الەۋمەتتىك وتىزعا تارتا جوبانى جۇزەگە اسىردى. ونىڭ ىشىندە بايعانين اۋدانىندا اۋىلدىق كلۋبتى سالۋ، «ايتىستى جاڭاشا ۇيىمداستىرۋ»،  اۋىلدى اۋىزسۋمەن قامتۋ سەكىلدى جوبالار بار.

2001-2004 جىلدار ىشىندە «رۋح»، «بالجاريا» گازەتتەرىن، «جاس داۋرەن» بيۋللەتەنى مەن «اردا» ەلەكتروندىق گازەتتەرىن شىعارىپ، «ويسال» ساراپتامالىق تەلەباعدارلاماسىن ۇيىمداستىردى. «ەسەت باتىر» تاريحي ساحنالىق تەلەۆيدوفيلمىن ءتۇسىردى.

«كوسەگە»، «تىلتاعدىر»، «ۇلت پەن ۇران» ساياسي-قوعامدىق پايىمدار مەن جاستارعا ارنالعان «الداسپان» ونەگەلىك تۋىندى  جازدى. مادەنيەتتانۋ سالاسىندا «تۇركىلىك ءىن-ەن تۇجىرىمى»، «رۋشەجىرە» كىتاپتارىنىڭ  جانە «ناۋ مەن ىرىس» زەرتتەمەسىنىڭ اۆتورى. شەتەل قازاقتارىن وتانداستىرۋعا ارنالعان «باۋىرلاستىرۋ تۇجىرىمداماسىن»، «قازاقى جاڭا ءالىپبي تۇجىرىمداماسىن» دايەكتەدى.

قازاقتىلدى بالالار ءۇشىن ح.اندەرسەننىڭ ەرتەگىلەرىن قازاقشاعا اۋدارىپ باستىردى.