قانداي دا قوعامنىڭ دامۋى، ال مەملەكەتىنىڭ باي بولۋى، تۇپتەپ كەلگەندە، ول جەردە الەۋمەتتىك ادىلەتتىكتىڭ قانشالىقتى سالتانات قۇرۋىنا تىكەلەي بايلانىستى. ول نەدەن كورىنەدى؟ ەڭ الدىمەن بايدىڭ دا، كەدەيدىڭ دە ول مەملەكەتتىڭ وركەندەۋىنە قانشالىقتى ۇلەس قوسۋىنا كەلىپ تىرەلەدى. ال ول زاڭنىڭ كۇشىمەن رەتتەلۋى ءتيىس. ماسەلەن، مەملەكەتتىڭ سارقىلماس بايلىعىنىڭ ءبىر ولشەمى ونداعى ەڭبەك ەتەتىن جانداردىڭ تابىس سالىعىن قالاي تولەيتىندىگىنەن بايقالادى. دامىعان ەلدەردە بۇل وتە قاتاڭ قاداعالانادى. ودان جالتارعان جانداردىڭ كۇنى قاراڭ. كىم بولساڭ دا ايامايدى.

ويتكەنى سول تابىس سالىعى عانا اسكەردى دە، مۇعالىمدى دە، دارىگەردى دە، ودان قالدى سول شەنەۋنىكتەردىڭ وزدەرىن دە جارىلقاپ تۇرادى. ول تابىستىڭ كولەمى ازايىپ كەتسە، جاڭاعىداي جانداردان كۇي كەتەدى. ويتكەنى مەملەكەت بيۋدجەت دەگەن قازىناعا تۇسەتىن قارجىدان قاعىلادى. مىنە، سوندىقتان دا قاعاناعى قارق، ساعاناعى سارق دەگەن مەملەكەتتىڭ ءوزى تابىس سالىعىن ەش ۋاقىتتا كوزدەن تاسا ەتكەن ەمەس. ماسەلەن، اقش-تا «دۇنيەدە ەكى نارسەدەن قۇتىلا المايسىڭ. ءبىرىنشىسى اجال، ەكىنشىسى سالىق» دەپ قالجىڭدايدى ەكەن. بۇل ءازىلدىڭ استارىندا دا ۇلكەن سىر جاتىر-اۋ.

جالپى، دامىعان ەلدەردە تابىسى از جاندارعا سالىناتىن سالىق ازداۋ بولادى دا، بايلارعا سالىناتىن سالىق ەڭبەكاقىسى كوبەيگەن سايىن ءوسىپ تۇرادى. ماسەلەن، شۆەتسيا سەكىلدى ەلدە تابىسى مول جاندار بيۋدجەتكە ايلىعىنىڭ 80 پايىزىنا دەيىن اۋدارۋعا ءماجبۇر. وعان مۇنداعىلار قىڭق ەتپەيدى. ويتكەنى بۇل ەلدە ءبىلىم الۋ دا، ەمدەلۋ دە سۋ تەگىن. «شۆەتسيالىق سوتسياليزم» دەپ ايدار تاققان ەكونوميكالىق مودەلدىڭ سىرى وسىندا.

ال بىزدەگى جاعداي قانداي؟ وكىنىشتىسى، بىزدە ءبارى كەرىسىنشە. ەلىمىزدە شىلقىعان بايعا دا، ءسىڭىرى شىققان كەدەيگە  دە سالىناتىن تابىس سالىعى بىردەي. ەڭبەكاقىڭنىڭ 10 پايىزىن تولە دە، الاڭداماي جۇرە بەر. ياعني 100 مىڭ تەڭگە الاتىن ادام 10 مىڭ تەڭگە، ال 1 ميلليون تەڭگە الاتىن 100 مىڭ تولەسە بولدى، ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق. ال ەندى وسىنى الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىككە جاتقىزا الامىز با؟ جوق، ارينە. ويتكەنى كەدەيگە 10 مىڭ تەڭگە اجەپتاۋىر اقشا بولعانىمەن، جاڭاعى ميلليونەرگە 100 مىڭگە دەگەن تۇك تە ەمەس. دۇرىسى، كەدەيدى قوزعاماي، الگى مىقتىنىڭ تابىس سالىعىن 10 پايىز ەمەس، 20 ءتىپتى ودان دا جوعارى كوتەرسەك، بيۋدجەتكە قوسىمشا قانشاما قارجى قۇيىلار ەدى.

ميلليوننان استام الاتىندار 600-700 مىڭ تەڭگەنى قاناعانات تۇتسا، تاعىنان ءتۇسىپ قالماس.  سوندا انا كوپبالالى وتباسىلاردى دەمەۋگە دە، ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن جانداردى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋگە دە مۇمكىندىك تۋار ەدى. مۇمكىن، مۇنداي باستامانى الدىمەن ءوزىمىز «حالىق قالاۋلارى» دەپ الاقانعا سالىپ ايالاپ جۇرگەن دەپۋتاتتارىمىز ءىلىپ الىپ كەتەر. ويتكەنى زاڭ شىعاراتىن دا سولار عوي. ەندەشە، وسىنى نەگە الدىمەن قولعا الماسقا؟ ءبىزدىڭ بىلۋىمىزشە، بىلتىرعى جىلعى دەرەك بويىنشا ولاردىڭ ايلىعى 700 مىڭگە كولەمىندە كورىنەدى. ەگەر ونىڭ قازىرگى 70 مىڭ تەڭگەسىن ەمەس، ەڭ بولماعاندا 200 مىڭ تەڭگەسىن سالىق ەسەبىندە تولەسە، كەدەيلەنە قويماس. ونىڭ ۇستىنە ىشەر تاماعى مەن مىنەر كولىگى دە سۋ تەگىن دەرلىك قوي. وسىلايشا ونەگە كورسەتسە، اناۋ ۇلتتىق كومپانيالاردا قوماقتى-قوماقتى ايلىق الاتىندار دا تاۋبەگە كەلەر، بالكىم.

كەي-كەيدە ەكونوميكاسى وزىق ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە كوز سالىپ قويعان دا ارتىق ەمەس سەكىلدى. ولار ادامداردىڭ اراسىنداعى تابىس مولشەرىنىڭ تىم الشاقتاپ كەتۋىنە استە جول بەرمەيدى. تىم باي مەن وتە كەدەي جانداردىڭ الەۋمەتتىك قايشىلىققا ۇشىراماۋىن قاتاڭ قاداعالال وتىرادى. بۇل جولدا كەيدە جۇرت ماقۇل كورە بەرمەيتىن قادامدارعا دا بارادى. ماسەلەن، جاقىندا فرانتسيا مەن نورۆەگيا مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردىڭ، اسىرەسە باسشىلىق قىزمەتتەردەگىلەردىڭ جالاقىسىن ەلدەگى ورتاشا ايلىق كولەمىنەن نەبارى 50 پايىز عانا ارتىق الاتىن قىلىپ بەكىتتى. ونى بىزدەگى جاعدايعا بەيىمدەسەك بىلاي بولىپ شىعادى. ەگەر ەلىمىزدە ورتاشا ايلىق 160 مىڭ تەڭگە كولەمىندە دەسەك، وندا تورەلەرىمىزدىڭ جالاقىسى 250 مىڭ تەڭگە كولەمىنەن اسپاۋى كەرەك. الايدا بۇل باستامانىڭ بىزدە قولداۋ تابا قويۋى نەعايبىل سەكىلدى. مۇنداي ازعانتاي ايلىقتى وبلىس، اۋدان مەن قالا اكىمدەرى، ۇلتتىق كومپانيا باسشىلارى مەنسىنە قويار ما ەكەن؟ مەن بۇل جەردە مينيسترلەر مەن دەپۋتاتتاردى ءتىپتى دە ءسوز ەتىپ وتىرعانىم جوق. ءيا، كەي-كەيدە ويىمىزعا وزبەك اكانىڭ «ءار كاللادا ءبىر قيال» دەگەن ماقالى ەسكە ءتۇسىپ كەتەدى. بىزدىكى دە سول شىعار.

جالپى، بىرەۋلەر ويلايتىنداي تابىس سالىعى ويىنشىق ەمەس. بۇل قانداي دا مەملەكەتتىڭ كەمەلدەنگەنىنىڭ، الدىمەن وزدەرىنىڭ كەدەي-كەپشىكتەرىن ويلايتىنىنىڭ انىق بەلگىسى. مۇمكىن، ءبىز دە وسى جولدى تاڭداۋعا بەل بۋارمىز؟

جايبەرگەن بولاتوۆ، قوستاناي

Abai.kz