بۇگىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ەكىنشى پرەزيدەنتى، دالىرەك ايتساق، پرەزيدەنتتىڭ مىندەتىن ۋاقىتشا اتقارۋشى قاسىم-جومارت توقاەۆ ەل-حالىققا قايىرىلىپ سويلەدى. سايلاۋ وتەتىنىن ايتتى. كۇنىن دە بەلگىلەپ بەردى. ول – بيىلعى جىلدىڭ 9 ماۋسىمى كۇنى.

ءبىز بۇگىن سول سايلاۋ تۋرالى ازدى-كەم ءسوز شىعارماقپىز.

جالپى، قازاقستاندا پرەزيدەنتتىك سايلاۋ 2020 جىلى ءوتۋى ءتيىس ەدى. ەندىگى ەكس-پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ جانە ونىڭ قىزمەتىن جالعاستىرۋشى قازىرگى پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ مەرزىمى سول ۋاقىتتا اياقتالۋعا ءتيىس بولاتىن.

الايدا ولاي بولعان جوق. بيىل قازاقستاندى (ەسكى وداقتاعى باسشىلىق قىزمەتىمەن قوسا ەسەپتەگەندە) 30 جىل ۇزدىكسىز باسقارعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ وتستاۆكاعا كەتتى. ونىڭ ورنىن سەنات سپيكەرى بولعان قاسىم-جومارت توقاەۆ باستى. 21 ناۋرىز كۇنى ەل-حالىقتىڭ الدىندا انت قابىلداپ، قىزمەتىنە كىرىستى. ءتىپتى، پرەزيدەنت مانسابىمەن ماسكەۋگە بارىپ قايتقانىن دا جازدىق.

مىنە، پرەزيدەنتتىك قىزمەتىنە كىرىسكەنىنە تۇپ-تۋرا 19 كۇن بولعاندا، پرەزيدەنت توقاەۆ كەزەكتەن تىس پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتەتىنىن حابارلادى.

ءيا، كەزەكتەن تىس. بۇل ءسوزدى ءبىز العاش رەت ەستىپ وتىرعان جوقپىز. وسىعان دەيىن قازاقستاندا 6 مارتە كەزەكتەن تىس سايلاۋ ءوتتى.

بۇل سايلاۋدىڭ وزگە سايلاۋلاردان نە ايىرماسى بار؟ ازىرگە ايتارىمىز جالعىز. ول – 30 جىل ەل باسقارعان نازارباەۆ سايلاۋعا تۇسپەيدى. بولدى. ءبىتتى. ال ونىڭ ءوزى جانە ءوزى باسقاراتىن پارتياسى كىمدى ۇسىنادى؟ ول ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە.

جالپى، ەل-جۇرت جاقىن ارادا پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتەتىنىن سەزىپ-ءبىلىپ ءجۇردى. بولجام جاساعاندار دا از ەمەس. بىرەۋلەر ەكس-پرەزيدەنتتىڭ اۋلەتىندەگى سامات ءابىش دەگەن بالانى اكەلمەك دەدى. ەندى بىرەۋلەر تۇڭعىش پرەزيدەنتتىڭ تۇڭعىش قىزى (داريعا نازارباەۆا) تاققا وتىرادى ەكەن دەدى. ال بىرەۋلەر، قازىرگى ۋاقىتتاعى ەڭ ىڭعايلى كانديدات – توقاەۆتىڭ ءوزى دەدى. بولجام دا، بولادى-اۋ دەگەندەر دە جەتەرلىك.

بىرىنشىدەن، كونستيتۋتسياسىنىڭ 41-بابىنىڭ 2,3,3-1-تارماقتارىنىڭ نەگىزىندە رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى بولىپ تۋمىسىنان رەسپۋبليكا ازاماتى بولىپ تابىلاتىن قىرىق جاسقا تولعان، مەملەكەتتىك ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەن، ءارى قازاقستاندا سوڭعى ون بەس جىل بويى تۇراتىن رەسپۋبليكا ازاماتى سايلانا الادى.

نۇر وتان ۇسىنسا، داريعا نازارباەۆا سايلاۋعا ءتۇسۋى مۇمكىن

بولجام دەپ قالدىق قوي. جۇرت اۋزىنداعى كانديداتتاردىڭ ءبىرى داريعا نازارباەۆا. بۇگىن سەنات سپيكەرى (قازاقستاننىڭ زاپاستاعى پرەزيدەنتى) داريعا نۇرسۇلتانقىزىنىڭ كومەكشىسى ساۋلە مۇستافاەۆا سويلەدى.

«جوق. داريعا نۇرسۇلتانقىزى كانديداتتىققا تۇسپەيدى» دەپ قىسقا قايىردى.

ال، ارتىنشا داريعا اپامىز، سايلاۋعا ءار قازاقستان ازاماتى تۇسۋگە قۇقىلى ەكەنىن، ءبىر-اق كانديداتتى ۇسىنۋ ساياسي پارتيالار تاراپىنان بولاتىنىن ەكىۇشتىلاۋ ەتىپ، ەسكە سالدى. تولىق ءماتىن مىنە. ايتىلعان ءسوزدى اۋدارماي بەرەيىك. "باللوتيروۆاتسيا موجەت ليۋبوي گراجدانين سترانى ۆ سووتۆەتستۆي س كونستيتۋتسيەي ي زاكونامي. رەشەنيە و كانديداتاح نا ۆىدۆيجەنيە بۋدۋت پرينيمات پوليتيچەسكيە پارتي".

وسىلاي، داريعا نۇرسۇلتانقىزىدا "حان تاعىنان" دامەسى بارلىعىن بايقاتتى.

ەل تىلەگىندەگى تاعى ءبىر كانديدات – يمانعالي تاسماعامبەتوۆ. ول كىسى قازىر رەسەيدەگى ەلشىلىككە ەگەلىك قىلىپ ءجۇر. ەكس-پرەزيدەنت پارمەنىمەن سول جاققا ۋاقىتشا قونىس اۋدارعان. ال جوعارىداعى سايلاۋ تۋرالى زاڭدا ۇمىتكەر ادام كەمى 5 جىل قازاقستاندا تۇرۋى شارت دەپ كورسەتىلگەن. بۇل زاڭعا تالاس تۋدىراتىن جالعىز تۇسى بار. شەت مەملەكەتتەگى ەلشىلىك ورنالاسقان تەرريتوريا رەسمي تۇردە سول مەملەكەتتىڭ يەلىگىندە. ياعني، رەسەيدەگى ەلشىلىك ورنالاسقان تەرريتوريا قازاقستان اۋماعى بولىپ سانالادى.

تاسماعامبەتوۆ تە سايلاۋعا تۇسە المايدى

بۇل تۋرالى الدىڭعى جىلى ادىلەت ءمينيسترى مارات بەكەتاەۆ ايتقان.

«قازاقستاندا تۇرمايتىن ەلشىلەردىڭ پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر بولۋعا قۇقىعى جوق. سەبەبى كونستيتۋتسيالىق زاڭ تالابى بويىنشا پرەزيدەنتتىككە ۇمىتكەر قازاقستاندا تۇرۋى كەرەك. ال ەلشىلەر قازاقستاندا تۇرمايدى. سوندىقتان ولار ۇمىتكەر بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەن ەدى.

ەندى قالعانى بويىنشا ساراپتاپ كورەيىك.

بىرىنشىدەن، پرەزيدەنت بولۋ ءۇشىن سوڭعى بەس جىلدا مەملەكەتتىك قىزمەتكەر بولۋعا مىندەتتىسىڭ...

ەكىنشىدەن، سەنى قوعامدىق ۇيىم، ياعني پارتيا عانا پرەزيدەنتتىككە ۇسىنا الادى.

وسى ماقالا جازىلىپ جاتقان ساتتە باقىتجان كوپباەۆ دەيتىن ادام ءوزىن پرەزيدەنتتىك سايلاۋعا كانديدات رەتىندە ۇسىنىپ، الەۋمەتتىك جەلىگە بەينە-ۇندەۋ تاراتتى. ول ءوزىن ينتەرناتسيوناليستەر اتىنان ۇسىندى. قازاقتىڭ مۇستافا شوقاي سىندى الىبىنىڭ ارۋاعىمەن الىسىپ، ۇلتشىلدارمەن كۇرەسىپ جۇرگەن ازاماتتىڭ قانشالىق حالىقتى ارتىنان ەرتەرى ازىرگە بەلگىسىز.

كانديداتتاردى تىركەۋ ەرتەڭ اياقتالادى

كەشە پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ پارتيا باسشىلارىن اقورداعا الدىرتقانى دا تەگىن بولماسا كەرەك. الداعى  سايلاۋ دوداسىندا بيلىكتىك پارتيا ۇمىتكەرىمەن بىرگە ىلەسىپ شاباتىن قوسىمشا كانديداتتار ماسەلەسى ءسوز بولۋى ابدەن مۇمكىن.

ەندى مىنا ءبىر قىزىق دەرەككە كوز جۇگىرتىڭىز. «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى سايلاۋ تۋرالى» 1995 جىلعى 28 قىركۇيەكتەگى № 2464 كونستيتۋتسيالىق زاڭ بار. سول زاڭنىڭ 51-1 بابىندا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋى تۋرالى بىلاي دەپ جازىلعان:

«پرەزيدەنتتىڭ كەزەكتەن تىس سايلاۋى رەسپۋبليكا پرەزيدەنتىنىڭ شەشىمىمەن تاعايىندالادى جانە تاعايىندالعان كۇنىنەن باستاپ ەكى اي ىشىندە وتكىزىلەدى».

پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇگىن، 9 ءساۋىر كۇنى كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتەتىنى تۋرالى مالىمدەدى. سايلاۋ 9 ماۋسىم كۇنى وتەدى. دەمەك، تۇپ-تۋرا ەكى ايدان سوڭ.

ءدال سول  زاڭنىڭ «رەسپۋبليكا پرەزيدەنتتىگىنە كانديداتتار ۇسىنۋ» تۋرالى 55-باپ بار. ول باپتىڭ 2-تارماعىندا بىلاي دەپ جازىلعان:

«پرەزيدەنتتiككە كانديداتتار ۇسىنۋ سايلاۋ جاريالانعان كۇننەن كەيىنگى كۇنى باستالىپ، سايلاۋعا ەكi اي قالعاندا جەرگىلىكتى ۋاقىتپەن ساعات ون سەگىزدە اياقتالادى».

بىزدە كەزەكتى سايلاۋ تۇپ-تۋرا 2 ايدان سوڭ، 9 ماۋسىمدا وتەدى. ال كانديداتتاردى تىركەۋ ەرتەڭ اياقتالادى. ال زاڭ بويىنشا بۇگىن اياقتالۋى ءتيىس. نەمەسە سايلاۋ وتەتىن كۇن 10 ماۋسىمعا بەلگىلەنۋى ءتيىس. سوندا عانا كانديداتتاردى تىركەۋگە ەڭ قۇرىعاندا 1 تاۋلىك ۋاقىت بەرىلەدى.

ال ەندى وسى باپتىڭ (55-باپتىڭ) 5-تارماعىندا: «ەگەر كانديداتتاردى تiركەۋ مەرزىمى اياقتالاتىن كۇنى پرەزيدەنتتىككە ەكىدەن كەم كانديدات تiركەلگەن جاعدايدا، ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسى كانديداتتاردى ۇسىنۋ مەرزiمiن جيىرما كۇننەن اسپايتىن مەرزiمگە ۇزارتادى» دەپ جازىلعان.

دەمەك، ەرتەڭگە دەيىن كەمى ەكى ادام تابىلمايتىن بولسا، كانديداتتاردى تىركەۋ مەرزىمى تاعى 20 كۇنگە ۇزارتىلادى.

ال ەندى، ەسەپتەپ كورەيىكشى، پرەزيدەنتتىككە كانديداتتاردى ساياسي پارتيالار مەن قوعامدىق بىرلەستىكتەر ۇسىنادى. كانديداتتى ۇسىنۋ ءۇشىن كەز كەلگەن پارتيا سەز وتكىزۋى، ۇمىتكەردىڭ كانديداتۋراسى سول سەزدە ءبىراۋىزدان ماقۇلدانۋى ءتيىس. ودان كەيىن سەز شەشىمى مەن كانديداتتىققا ءتۇسۋ تۋرالى ءوتىنىش ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنا تاپسىرىلۋى كەرەك.

ال كەزەكتەن تىس سايلاۋ تۋرالى مالىمدەمە جاريالانعان ساتتەن باستاپ، پارتيالاردىڭ نەمەسە قوعامدىق ۇيىمداردىڭ مۇنشا شارانى وتكىزۋگە ۋاقىتى جەتە مە؟  ول دا ءوز كەزەگىندە بولەك تالقىلانۋى ءتيىس اڭگىمە.

كانديداتتارعا كەلەيىكشى. پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ مالىمدەمەسىنەن كەيىن الەۋمەتتىك جەلىدە بەلگىلى ساياساتتانۋشى ءامىرجان قوسانوۆ، دوس كوشىمدەردى پرەزيدەنتتىككە ۇسىنۋشىلار بولدى. ءبىز بۇگىن دوس كوشىم مەن ءامىرجان قوسانوۆتىڭ سايلاۋعا ءتۇسۋى، نە تۇسپەۋى تۋرالى ءوز پىكىرلەرىن بىلدىك.

وپپوزيتسيالىق كۇشتەر بىرىگۋى ءتيىس

ءامىرجان قوسانوۆ، ساياساتكەر:

- نەگىزى، تۇراقتى ءارى ءوز بولاشاعىنا سەنىمدى مەملەكەتتە ء(بىزدىڭ قازىرگى بيلىك بىزگە كۇنى-ءتۇنى ايتىپ، ناسيحاتتاپ كەلە جاتقانداي-اق) اينالاسى 20 كۇننىڭ ىشىندە پرەزيدەنتتەر تاراپىنان ەكى بىردەي مۇنداي ماڭىزدى مالىمدەمە جاسالمايدى. ەكى پرەزيدەنتتىڭ دە جالما-جان شەشىم قابىلداپ، حالىققا ۇندەۋ جاساۋى – قازىرگى جۇيەنىڭ شاتقالاقتاي باستاعانىن بىلدىرەدى.

كەزەكتەن تىس پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزۋ تۋرالى ايتىلاتىنى ءاۋ باستا-اق، بەلگىلى بولعان. جۇرت سايلاۋ وتكىزۋ تۋرالى مالىمدەمەنى كۇتىپ ءجۇردى. 1995 جىلدان بەرى قاراي ەل كونستيتۋتسياسىن ءبىر ادامنىڭ ىڭعايىنا كەلتىرىپ كەلە جاتقان جۇيەنى ايتامىن. اڭگىمە ءتىپتى بيلىكتىڭ پرەزيدەنتتىك سايلاۋدى ۇنەمى كەزەكتەن تىس وتكىزۋىندە دە ەمەس.

بۇل جولى شىنىندا ماڭىزدى سەبەپتەرى بار سەكىلدى. سونىڭ ىشىندە، مەنىڭ ويىمشا، ۋاقىت فاكتورى. دالىرەك ايتساق، نازارباەۆتىڭ دەنساۋلىعى. كوزىنىڭ تىرىسىندە-اق، پوستنازارباەۆتىق باسقارۋ جۇيەسىن قالىپتاستىرۋدى ويلاعان ول ءوزىنىڭ ورنىنا ءوز ادامىنىڭ وتىرعانىن كورىپ كەتۋدى قالاسا كەرەك. ءتىپتى بولماعاندا، وزگە مەملەكەتتەردە بولىپ جاتقان حالىقتىق رەۆوليۋتسيا ونىڭ ءوزى مەن وتباسىنىڭ قامىن ويلاۋعا ماجبۇرلەۋى مۇمكىن.

ەندى اڭگىمە بيلىك باسىنداعى نازارباەۆ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان پارتيانىڭ سەزىنە قاتىستى بولماق. ول كىمدى ءوز كانديداتى رەتىندە ۇسىنادى؟

تاعى ءبىر ماسەلە، ءوزىن وپپوزيتسيا سانايتىنداردا. وسى رەتتە مەن بيلىككە كۇنى بۇگىنگە دەيىن وپپونەنت بولىپ كەلگەن بارلىق ازاماتتاردى بىرىگۋگە شاقىرامىن. بىرىگەيىك. ءوزىمىزدىڭ پوزيتسيامىزدى بىلدىرەيىك. ءبىز، وپپوزيتسيا، سايلاۋعا قاتىسامىز با، جوق پا، اقىلداسىپ، كەلىسىپ شەشەيىك. ەگەر قاتىساتىن بولساق، كىمدى بىرىككەن دەموكراتيالىق كۇشتەردىڭ كانديداتى رەتىندە شىعارامىز؟

كوپ جۇرت الەۋمەتتىك جەلىدە ماعان سايلاۋعا ءتۇسىڭىز دەپ جاتىر. بۇعان دا جاۋاپ بەرە كەتەيىن. مەن دەموكراتيالىق قوعام ۇسىنعان كەز كەلگەن كانديداتتى قولدايمىن. ءتىپتى ءوزىم دە تۇسۋگە ءازىرمىن. ارينە، دەموكراتيالىق كۇشتەر تاراپىنان قولداۋ بولسا.

الايدا، بيلىككە وپپونەنت بولعان كۇشتەر مەن توپتاردىڭ باسى بىرىكپەۋى دە مۇمكىن. وعان سەبەپ تە جوق ەمەس. ستاتەگيالىق قاراما-قايشىلىقتار كوپ. جەكەلەگەن تۇلعالار كوپ. ارقايسىسى ءبىر-ءبىر توبە. ارقايسىسى وزدەرى تۇسكىسى كەلەدى. جەكە امبيتسيالارى باسىم. ونداي جاعدايدا شەشىمدى ءوزىم قابىلدايمىن.

قازاقستانداعى سايلاۋ جۇيەسى ادىلەتتى سايلاۋعا كەپىلدىك بەرمەيدى

دوس كوشىم، ساياساتكەر:

- بىرىنشىدەن زاڭ بويىنشا مەن سايلاۋعا تۇسە المايمىن. سەبەبى، وسىدان ءبىر جىل بۇرىن سايلاۋ تۋرالى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزىلگەن. ول بويىنشا مەملەكەتتىك قىزمەتتە بەس جىل بولۋى شارت. مەن مەملەكەتتىك قىزمەت ىستەمەگەن اداممىن. سوندىقتان مەن سايلاۋعا تۇسەمىن دەسەم دە تۇسە المايمىن.

ءوز باسىم جاسى 60-تان اسقان ادامدارعا ساياساتتا تەك قانا كەڭەسشىنىڭ ءرولىن اتقارعانى دۇرىس دەپ ويلايمىن. ءوزىم سول باعىتتى ۇستانىپ كەلەمىن.

شىندىعىندا، مەنىڭ سايلاۋعا ءتۇسۋ نەمەسە مەملەكەتتىك ءبىر قىزمەتە ورنالاسۋ تۋرالى ويىم بولعان جوق. ءاربىر ازامات ءوزىنىڭ دۇرىس دەپ تاپقان كانديداتىن، ادامىن ۇسىنۋعا تولىق قۇقىسى بار. ەگەر ۇسىنعان جاعداي بولاتىن بولسا، شىنىمدى ايتايىن، مەن ول تۋرالى ويلانىپ كورمەپپىن دە.

قازاقستانداعى سايلاۋ جۇيەسى ادىلەتتى سايلاۋعا كەپىلدىك بەرمەيدى. بۇل سايلاۋ زاڭىنا دا، وسى ۋاقىتقا دەيىن جۇمىس جاساپ كەلگەن سايلاۋ كوميسسيالارىنا دا قاتىستى. مەن 5 جىل بويى تاۋەلسىز باقىلاۋشى بولدىم. باقىلاۋشىلار ۇيىمىن قۇردىم. سايلاۋدى ىشىنەن دە، سىرتىنان دا باقىلاپ كوردىم. سايلاۋدىڭ بارلىق قۋلىق-سۇمدىقتارىن ءبىر ادامداي بىلەمىن. سوندىقتان، قازاقستانداعى سايلاۋ جۇيەسى حالىقتىڭ ۇسىنعانىن ەمەس، بيلىكتىڭ ۇسىنعان كانديداتىن وتكىزەتىندەي قىلىپ جاسالعان. سوندىقتان كەز كەلگەن ادام بۇدان وتە المايتىنىن ءبىلۋى كەرەك.

مەن قاسىم-جومارت توقاەۆ كەلگەندە ول كىسى سايلاۋدى جىلدىڭ اياعىنا تامان قالدىرىپ، وسى 5-6 اي ىشىندە سايلاۋ جۇيەسىن دەموكراتيالىق باعىتقا اكەلە مە دەپ ويلاعان ەدىم.  ياعني، تاۋەلسىز، اشىق، دەموكراتيالىق تۇردە سايلاۋ وتكىزەدى دەپ.

ەندى ەكىنشى جاعىنان قاراساڭ، توقاەۆتىكى دە دۇرىس. ويتكەنى، دۇنيەجۇزىنىڭ تاجىربيەسى بويىنشا، پرەزيدەنتىڭ ورنىندا قالعان ادام ول – پرەزيدەنت ەمەس. ول پرەزيدەنتتىڭ مىندەتىن اتقارۋشى عانا. حالىق وعان پرەزيدەنتتىك ماندات بەرگەن جوق.  ال پرەزيدەنتتىڭ مىندەتىن اتقارۋشى ادام مىندەتتى تۇردە ەكى ايدىڭ ىشىندە سايلاۋ تاعايىنداۋى كەرەك.

ەكىنشىدەن، وسىنا پايدالانا وتىرىپ، ول كىسى سايلاۋ زاڭىن تولىق وزگەرتىپ، دەموكراتيالىق باعىتقا بۇرىلۋعا مۇمكىندىگى بار ەدى. وكىنىشتىسى ولاي بولعان جوق.

ءتۇيىن. سونىمەن سايلاۋ وتەدى. پوتەنتسيالدى كانديداتتار – قاسىم-جومارت توقاەۆ، ءامىرجان قوسانوۆ. شەشىم قابىلداعان كانديدات – باقىتجان كوپباەۆ. باس تارتقاندار – دوس كوشىم. ۇمىتكەر ۇسىنىپ قالادى-اۋ دەگەن پارتيالار – اق جول، اۋىل، كوممۋنيستىك پارتيا، جسدپ.

ازىرگە ەستىپ-بىلگەنىمىز وسى. ەندىگىسى ەرتەڭگى ساعات 18:00-گە دەيىن بەلگىلى بوپ قالار...

نۇرگەلدى ابدىعانيۇلى

Abai.kz