نەمىستىڭ ۇلى اقىنى، ويشىل، ناتۋرفيلوسوف، عالىم، زەرتتەۋشى  ي.ۆ.گەتە انتيكالىق ادەبيەتتىڭ ناعىز مۇراگەرى بولدى.  گەتەدەن اتتاي ءبىر عاسىرعا جۋىق كەيىن تۋعان ابايدىڭ «مەن ەسكىنىڭ ارتى ەدىم» دەگەن ءسوزى نەمىس ويشىلىنا بەك جاراسارى انىق. ەكەۋى دە ەسكىنىڭ ارتى - جاڭانىڭ باسى بولعانىمەن ەرەكشەلەنەتىن الىپتار توبىنان ەكەنى ايان.

يوگانن - ۆولفگانگ گەتە ءوزىنىڭ رۋحاني  زور پورترەتىن «ارناۋ» اتتى ولەڭىندە استارلى سۋرەتتەيدى. تاڭ ساۋلەدەن ويانعان اقىن تاۋعا شىقتىم دەپ جىرلايدى. سيمۆولدىق ۇعىمدا تاۋ رۋحاني اسقاقتىق يدەياسىن بەينەلەيدى; بۇل اۋليەلەر مەن دانىشپاندار قۇدايىن ىزدەپ  باراتىن كيەلى جەر. قازاقتا «ادام كۇبىرىن تاۋ ەستيدى، تاۋ كۇبىرىن ءتاڭىرى ەستيدى» دەگەن قۇدىرەتتى ءسوز بار. تاۋ شىڭى، قۇز-جارتاس ادامزاتتى كوك اسپانعا توبەسى تيەردەي تاياۋ تۇرۋمەن تارتادى. ەجەلگى پۇتقا تابىنۋ داۋىرىندە تاۋ - قۇدايلاردىڭ مەكەنى سانالاتىن.

نەمىستىڭ ۇلى اقىنى، ويشىل، ناتۋرفيلوسوف، عالىم، زەرتتەۋشى  ي.ۆ.گەتە انتيكالىق ادەبيەتتىڭ ناعىز مۇراگەرى بولدى.  گەتەدەن اتتاي ءبىر عاسىرعا جۋىق كەيىن تۋعان ابايدىڭ «مەن ەسكىنىڭ ارتى ەدىم» دەگەن ءسوزى نەمىس ويشىلىنا بەك جاراسارى انىق. ەكەۋى دە ەسكىنىڭ ارتى - جاڭانىڭ باسى بولعانىمەن ەرەكشەلەنەتىن الىپتار توبىنان ەكەنى ايان.

يوگانن - ۆولفگانگ گەتە ءوزىنىڭ رۋحاني  زور پورترەتىن «ارناۋ» اتتى ولەڭىندە استارلى سۋرەتتەيدى. تاڭ ساۋلەدەن ويانعان اقىن تاۋعا شىقتىم دەپ جىرلايدى. سيمۆولدىق ۇعىمدا تاۋ رۋحاني اسقاقتىق يدەياسىن بەينەلەيدى; بۇل اۋليەلەر مەن دانىشپاندار قۇدايىن ىزدەپ  باراتىن كيەلى جەر. قازاقتا «ادام كۇبىرىن تاۋ ەستيدى، تاۋ كۇبىرىن ءتاڭىرى ەستيدى» دەگەن قۇدىرەتتى ءسوز بار. تاۋ شىڭى، قۇز-جارتاس ادامزاتتى كوك اسپانعا توبەسى تيەردەي تاياۋ تۇرۋمەن تارتادى. ەجەلگى پۇتقا تابىنۋ داۋىرىندە تاۋ - قۇدايلاردىڭ مەكەنى سانالاتىن.

ولەڭ - قۇيىپ قويعان ءوزى، اۆتوپورترەت. گەتە تاۋ ەتەگىندەگى شىق تۇنعان گۇلدەردى، تۇنىق اسپاندى كورگەندە جۇرەگىن شاتتىق كۇي كەرنەيدى. جادىراعان كۇن نۇرى جانىن جاسارتادى. ول تاۋعا تۇسكەن تۇماندى قاناتتى دەپ سۋرەتتەسە تەگىن ەمەس، شابىتىنا قانات ءبىتىپ، شارق  ۇرادى. بۇلت قۇرساعاندا اقىن التىن كۇن كوزىن كورۋگە اڭسارى اۋدى. ول تۇنەكتەن سوڭعى ساۋلە ەكى ەسە كوركەم دەپ تۇيىندەيدى. گەتەنىڭ ليريكاسىن قۇتايتىپ، ەرتەگىدەگى ءتىرى سۋداي نارلەندىرىپ تۇراتىن قاينار كوز، اق بۇلاق - ناتۋرفيلوسوفيا - نەمىس ادەبيەتىنىڭ گۇل ءتاجى. تابيعات فيلوسوفياسى نەمىس كوركەم وي يەلەرىنە ەرەكشە ەتەنە بولۋىمەن ارتىق.

اقىن كوكىرەك كوزىمەن تاۋ شىڭىنان ايەل قۇدايدى كوردى. گەتە ءداۋىرى كلاسسيتسيزم مەن رومانتيزم - ەسكى مەن جاڭانىڭ ەندى باستالعان تەكەتىرەسى ەكەنى ءمالىم. ول كالدەرون  ۇلگىسىنەن، فرانتسۋزداردان  شەكسپيردى ارتىق ساناعان.  اقىنداردى پايعامبار ءھام ادامزاتتىڭ كوشباسشىسى دەپ تانۋ يدەياسى ي.ۆ.گەتەنىڭ ناق وسى «ارناۋ» اتتى ولەڭىنەن جويقىن قۋاتپەن جارقىراپ،  عالامعا جاڭعىرادى. بۇل ۇلى سارىن گەتەدەن پۋشكينگە جۇعىستى بولدى.

مۋزا  بەينەسىن سۋرەتتەپ،   ماڭدايى نۇر شاشىپ، جارقىراي ۇشىپ جۇرگەن مۇنداي دەگدار  سۇلۋلىقتى بۇرىن كورمەدىم دەپ مويىندايدى اقىن.

نو تام، نا تۋچاح، - ياۆ يلي ۆيدەنە؟ -

بوگينيا منە پرەدستالا ۆ ۆىشينە.

ونا پاريلا ۆ سۆەتلوم ورەولە.

تاكوي كراسى يا نە ۆيدال دوتولە.

(ۆ.لەۆيك اۋدارعان)

جادقا دەرەۋ ورالا كەتەتىن ءىنجۋ-مارجان جىر شۋماقتارى مىنە:

يا پومنيۋ چۋدنوە مگنوۆەنە:

پەرەدو منوي ياۆيلاس تى،

كاك ميمولەتنوە ۆيدەنە،

كاك گەني چيستوي كراسوتى.

(ا.س.پۋشكين.  ك***)

الەكساندر سەرگەەۆيچ پۋشكين اننا كەرنگە ارنالعان اتاقتى ولەڭىندە سۇلۋدىڭ كوركى - مۋزا، شابىت، قۇداي بەرگەن اسەمدىك پاتشالىعى، دەمەك گەتەنىڭ وسى ءبىر ولەڭىنە پەريفراز، ەلىكتەۋ ءتارىزدى سەزىلەتىنى راس. ورىس اقىنىنىڭ «مۋزا» اتتى ولەڭى شىنىنداگەتەنىڭ شەكپەنىنەن شىققان دەسەك  ەش جالعانى جوق.

اباي قازاق ساحاراسىندا گەتە مەن پۋشكين ليريكاسىن سۇيگەن، مەيىرى قانىپ تۇما بۇلاعىنان قانىپ ىشكەن دارا جان بولدى. ۇشەۋى ءبىر ۇيادان وسكەندەي اسەر ەتەدى. اباي گەتەنىڭ جالعىز ولەڭىن، پۋشكيننەن بىرنەشە جىر اۋدارىپ، ولاردى ءوز جۇرتىنا تۋماسا دا تۋعانداي ەتتى.

قۋاتى وتتاي بۇرقىراپ،

ۋازىنگە ولشەپ تىزىلگەن.

جاڭبىرلى جايداي سىرقىراپ،

كوك بۇلتتان ۇزىلگەن.

قايران ءتىل، قايران ءسوز -

نادانعا قادىرسىز.

«قۋاتى وتتاي بۇرقىراپ».

ابايدىڭ اقىندىق ونەرگە ارنالعان بۇل ولەڭى گەتە مەن پۋشكيندەگى الگى سارىنمەن اسا ۇندەس كەلۋى عاجاپ. ءۇش اقىن  ابىزدىق قاسيەتتى شىن تۇيسىنگەن.

اقىلمەن ويلاپ بىلگەن ءسوز

بويىڭا جۇقپاس، سىرعانار.

ىنتالى جۇرەك سەزگەن ءسوز

بار تامىردى قۋالار.

اباي پوەزيا قۇدىرەتىن عانا ەمەس، ادامدى اۋەلدە اقىل ەمەس، سەزىم بيلەيتىنىن ايتىپ تۇرعان جوق پا! «سەزىم كۋلتى» نەمىس پوەزياسىنىڭ كەمەڭگەرىنىڭ نەگىزگى قاسيەتى بولعانىن گەتەتانۋشىلار باسا ايتادى.

گەتە «ارناۋ» اتتى ولەڭىندە «اسقان ادام» دەگەن ۇعىمدى ەنگىزدى. كەيىننەن ف.نيتستسە فاشيزم يدەولوگياسىنا اينالدىرىپ جىبەرۋگە ۇلەس قوسقان وسى ءسوز - «سۆەرحچەلوۆەك» گەتەدەن الىنىپ، ماعىناسى بۇرمالانعان. گەتەدە بۇل ۇعىم - اقىننىڭ اۋليەلىك، پايعامبارلىق بولمىسى، ءوز كەيىپكەرى ميفتىك پرومەتەي ءتارىزدى اسقان الىپتارعا ءتان حارەكەت-بولمىسىن بىلدىرەدى.

اقىن ءوزىن قارا توبىردان ءبولىپ، دارالاپ، اسقاقتاتىپ، جالعىز پاتشاداي ماساتتانىپ سويلەگەنىن ولەڭدە قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن مۋزاسى جاقتىرتپايدى، تەز تىيىپ تاستايدى. گەتە اقىندىق قۇدايدىڭ پەندەسىنە بەرگەن ەرەك سىيى، كىمگە قونسا، سول ارتىق دەپ تۇيسىنگەن تاكاپپار ويىنان دەمدە ارىلادى.

ابايدىڭ تۋرا وسى  استام ويعا ءدوپ تۇسەتىن جىر جازۋى راس:

پاتشا قۇداي، سىيىندىم،

تۋرا باستا وزىڭە.

جاۋ جاعادان العاندا

جان كورىنبەس كوزىمە.

ارعىن، نايمان جيىلسا،

تاڭىرقاعان سوزىمە.

قايران ءسوزىم قور بولدى،

توبىقتىنىڭ ەزىنە.

«پاتشا قۇداي، سىيىندىم».

گەرمانيانىڭ ۇلى ءوز تىلىندە، ءتۇز دانىشپانى دالا وعلانىنا ءتان ستيلدە سويلەگەنىمەن سوزدەرى ءتۇپ ماعىناسى ءبىر ۇعىمدا قۇيىلىساتىنى  كەرەمەت!

«ەدۆا ۆزگليانۋل پروزرەۆشيمي گلازامي -

ۋجە، ۆ مەچتاح سۆەرحچەلوۆەكوم ستاۆ،

زابىۆ سۆوي دولگ، تى منيش درۋگيح گلۋپتسامي.

نو چەم ۆوزۆىشەن تى ناد وستالنىمي؟

پوزناي سەبيا - ي ۆ ميرە بۋدەش س نيمي».

گەتەنىڭ كەيىپكەرىن رۋح  وسىلاي جونگە سالادى. ال مۇنان مازمۇن، ءپىشىنى اۋمايتىن بىرەر  تاماشا ولەڭدى ورىس پوەزياسىنىڭ كۇنى  ا.س.پۋشكين جازعان: «مۋزا»، «پوەتۋ»،  «پروروك» ، «يا پامياتنيك  سەبە ۆوزدۆيگ  نەرۋكوتۆورنىي»، ت.ب.

«ارناۋ» - باتالى ءسوز، باستاۋ، رۋح شاقىرۋ. بۇل رەتتە  ءبىزدىڭ جىراۋلار پوەزياسىنداعى سوم التىنداي كەسەك جىر - قازتۋعان جىراۋدىڭ «ماداق جىرىنا» مازمۇن ءھام يدەياسىمەن ءدوپ كەلەتىنى عاجاپ. ەكى حالىقتىڭ رۋحى ءبىر-بىرىنە بوتەن ەمەس.  مۇندا اقىننىڭ كۇللى شىعارماشىلىعىنىڭ پەگاس - بولمىسى، ۇلگى، قالىبى، يدەياسى عانا ەمەس، كەلەشەك «فاۋست» دراماسىنىڭ ءدانى تۇر. اقىن ابىز بولسا، ونىڭ جەرەبەسى - ونەر قۋعان تاعدىرى. اقىن تاۋعا بارىپ، قۇدىرەتپەن تىلدەسكەندەي بۇلا كۇي كەشىپ، رۋحى زورايىپ ءوسىپ ورالدى. «سەن ماعان تاڭعاجايىپ سىي بەردىڭ. ەندى مەنىڭ ماقساتىم بيىك. سول ۇلى قازىنامدى ەل-جۇرتىممەن بولىسۋگە ءازىرمىن» - گەتە اقىندىقتىڭ پارىزىن ءسۇيىپ قابىلدايدى.

راسىندا مىناۋ اسقاق ولەڭ ا.س.پۋشكيننىڭ «پروروك» اتتى شەدەۆر ولەڭىنىڭ تۇپنۇسقاسىنداي اسەر ەتەرى ءسوزسىز. ال گەتە ءوز كەزەگىندە بۇل ۇلى يدەيانى وزىنەن بۇرىنعى گومەر،وۆيدي، گوراتسي، ۆەرگيلي سياقتى انتيك اقىنداردان الۋى بەك مۇمكىن.

«پۋسكاي تى سلاب، - ونا منە گوۆوريلا،  -

تۆوي دۋح گوريت دوبرا جيۆىم وگنەم.

پريمي جە موي دار! لۋچەي پولدنەۆنىح سيلا

ي ارومات لەسنوگو ۋترا ۆ نەم.

ون تۆوي، پوەت! ۆىسوكيە سۆەتيلا

تەبيا ۆەلي يزۆيليستىم پۋتەم،

چتوب يستينا سچاستليۆتسۋ داروۆالا

پوەزي سۆياتوە پوكرىۆالو».

گەتە ءوزىن اقىن قىلعان بولمىستى وسىلاي انتيكالىق-ميفتىك بەينەلەر ارقىلى سۋرەتتەيدى. پۋشكين ايگىلى «پروروك» اتتى ولەڭىندە اقىندىقتى پايعامبارلىقپەن تەڭ سانايدى!

دۋحوۆنوي جاجدويۋ توميم،

ۆ پۋستىنە مراچنوي يا ۆلاچيلسيا، -

ي شەستيكرىلىي سەرافيم

نا پەرەپۋتە منە ياۆيلسيا.

ورىس اقىنىنا جىر ارقاسىن سەزىنەردە پەرىشتە تاپ كەلەدى. بۇل سيقىرلى ءھام ميستيكالىق ولەڭنىڭ كوركەمدىك قۋاتى ەرەسەن، وبرازدار شوعىرى كوركەم.

كاك ترۋپ ۆ پۋستىنە يا لەجال،

ي بوگا گلاس كو منە ۆوززۆال:

«ۆوسستان، پروروك، ي ۆيجد، ي ۆنەملي،

يسپولنيس ۆولەيۋ موەي،

ي، وبحوديا موريا ي زەملي،

گلاگولوم جگي سەردتسا ليۋدەي».

ەڭ عاجابى، كونگەنيالدى دەگەن ۇعىمنىڭ گەتە-پۋشكين-اباي الەمىن ءبىرتۇتاس باۋراپ الۋى دەر ەدىم. پۋشكين گەتەدەن كوركەم يدەيانى قارىزدانۋى بەك مۇمكىن، بىراق قانشالىق توسىن، سونى، وزىنە عانا تيەسىلى زەردەمەن كوركەم بەرە بىلگەن. مۇندا پلاگياتتىق ءسوز ۇرلاۋ،  قارادۇرسىن كوشىرمەشىلىكتىڭ ءيسى جوق. ال ادەبيەت الەمىندە قارىزدانۋ - ونىڭ ءوسىپ-ونەر، تامىرىن تاراتار ىزگى جولى ەكەنىن كونتسەپتسيا قىلىپ ەڭ اۋەلى گەتە ايتىپ بەردى. بىرتەكتەس اقىندار ءبىر-بىرىنە ۇقساس، ءارى سويتە تۇرا  قايتالانباس تۇلعالار. ۇقساس بولماعى - كۇن ورتاق، جەر ورتاك، ءناسىلى- ادام. الايدا ارقايسىسى ءبىر-ءبىر تاۋدىڭ بۇلانىنداي!

ابايدا پوەزيا تۋرالى ولەڭدەر باسقاشا سارىندا بەرىلگەن. ايتكەنمەن گەتە مەن پۋشكين جىرلارىمەن ناق وسى مەريدياندا ءدوپ كەلەر ءبىر ولەڭى ايقىن، ول «ارناۋ» مەن  «پايعامبارعا»  رۋحى عانا ەمەس، وبرازدارى بويىنشا تۇستاس كەلەدى.

جالىن مەن وتتان جارالىپ،

جارقىلداپ راعيت جايدى ايدار.

جاڭبىرى جەرگە تارالىپ،

جاسارىپ شىعىپ گۇل جاينار.

 

جالىن مەن وتتان جارالعان

ءسوزدى ۇعاتىن قايسىڭ بار؟

«جالىن مەن وتتان جارالىپ»

ابايدا «قۋاتى كۇشتى نۇرلى ءسوز» - قۇدىرەتتى ولەڭ تۋاردا تابيعاتتىڭ تىلسىم كۇشى بەرىلەدى. راعيت (ارابشا «راعيد») - نايزاعايدى، كۇندى كۇركىرەتەتىن پەرىشتەنىڭ اتى. ال گەتە جىرلارىندا ناق وسى پەرىشتەنىڭ رولىندەگى زەۆس - گرەك ميفولوگياسىنداعى باس قۇداي، نايزاعاي قۇدايىنىڭ ەسىمى ءجيى ايتىلاتىنى قالاي؟ تابيعي ۇندەستىك. ورىس پوەزياسىندا اقىندى پايعامبار كورۋ شىن ءۇردىس. «ۆسەۆيدەتس دۋش، پروروك سەردەتس، / گومەر، بوجەستۆەننىي پەۆەتس». (ۆ.ك. كيۋحەلبەكەر. «پوەتى»). كەيبىرىندە اقىن «پروروك بيبلەيسكي»، «پروروك بوگا»; پۋشكين اقىنعا «جرەتس اپوللونا» دەگەن تەڭەۋ بەرگەن. «پوسلۋشاي، مۋز نەۆيننىح / لۋكاۆىي دۋحوۆنيك» دەپ جازادى ول ك.دەلۆيگكە.

ابايدا اقىندىقتىڭ ءمانى حاقىندا ولەڭدەر ءبىر سارا. «ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى»، «مەن جازبايمىن ولەڭدى ەرمەك ءۇشىن»، ت.ب.  جىر - جۇپارلى دۇنيە. «بازارعا، قاراپ تۇرسام، اركىم بارار» اتتى ولەڭىندە اباي:

«يت مارجاندى نە قىلسىن» دەگەن ءسوز بار،

ساۋلەسى بار جىگىتتەر ءبىر ويلانار،  - دەپ تۇيىندەيدى.

ابايدا ولەڭ - جارىق دۇنيەنىڭ وزەگى، ءومىردىڭ ءمان-ماعىناسى، ارقاۋى.

تۋعاندا دۇنيە ەسىگىن اشادى ولەڭ،

ولەڭمەنەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ.

ومىردەگى قىزىعىڭ ءبارى ولەڭمەن،

ويلانساڭشى، بوس قاقپاي ەلەڭ-سەلەڭ.

«بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە، قارالى - ول».

قارنى توق حاسسا نادان ۇقپاس ءسوزدى

ءسوزدى ۇعار كوكىرەگى بولسا كوزدى.

«وزگەگە، كوڭىلىم، تويارسىڭ».

وسى ولەڭى گەتەمەن ىشتەي ۇندەستىگى اسا مول.

 

وزگەگە، كوڭىلىم، تويارسىڭ،

ولەڭدى قايتىپ قويارسىڭ؟

ونى ايتقاندا تولعانىپ،

ىشتەگى دەرتتى جويارسىڭ.

سايرا دا زارلا، قىزىل ءتىل،

قارا كوڭىلىم ويانسىن.

جىلاسىن، كوزدەن جاس اقسىن،

ومىراۋىم بويالسىن.

قارا باسقان، قاڭعىعان،

حاس نادان نەنى ۇعا السىن؟

 

جىلاي - جىرلاي ولگەندە،

ارتتاعىعا ءسوز قالسىن.

اباي انىق ابىزدىق كۇيگە شومىپ، جالعان دۇنيەنىڭ تالكەگىنەن ءتۇڭىلىپ، تەك ونەر قاسيەتىنە باس ساۋعالاپ قورعالاپ تۇرعان  ۇركەك ءھام بەكزات جان كۇيىن سۋرەتتەيدى. حاوستى جەڭەتىن، كاتارسيس ارقىلى ءىشتى تازارتاتىن - ۇلى ءسوز. جانى تازارسا - ادامنىڭ حيكمەت كەۋدەسىنە جەتەر كەرەمەت جوق ەكەنىن اقىن  ەگىلە جىرلايدى. پوەزيانى ءپىر تۇتۋدى، الىپتارعا ەلىكتەۋدى اباي ءبىر مۇشەلىندە، 13 جاسىندا باستايدى.

فزۋلي، ءشامسي، ءسايحالي،

ناۋاي، ساعدي، فيرداۋسي،

حوجا حافيز - بۋ ءحامماسي

ءمادات بەر يا شاعيري ءفارياد.

اقىن شىعىستىڭ ۇلى شايىرلارىن تەڭدەسى جوق، اسىلعا باعالايدى. بۇل راسى، باتالى ولەڭ. گەتە ابايدان 100 جىل بۇرىن حوجا حافيزگە سىيىنعان ەدى.

گەتە-پۋشكين-اباي الەمى رۋحى تۋىس  ءىرى  قۇبىلىستىڭ ايعاعى. عىلىمي تىلدە بۇل سارىنداسۋ  كونگەنيالدىق دەلىنەدى، تابيعي دارىندىلىق، قابىلەتتىڭ ءبىر تەكتىلىگى، ويلاۋ قالىبى، ستيل، ادەبي ۇلگى، مانەردىڭ نەگىزى الشاق ەمەستىگى.

ايگۇل كەمەلباەۆا، جازۋشى،ادەبيەتتانۋشى، «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى

جالعاسى بار

«اباي-اقپارات»