الماتى. 26 مامىر. قازاقپارات /ادىلەت مۇساحاەۆ/ - وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ىشىندەگى ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارعا بايلانىستى اۋىلدى جەرلەردەگى كولحوزدار مەن سوۆحوزدار تاراپ، اۋىل حالقى كۇنكورىس قامىمەن قالاعا اعىلعان ەدى.

سول تۇستا تەحنيكانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن كوپتەگەن جەرلەر يگەرىلمەي قالدى، مال باسى كۇرت ازايدى. حالىقتىڭ كوپشىلىگى مال ءوسىرىپ، ەگىن ەكەننەن گورى قالادا ساۋدامەن اينالىسىپ، تىرشىلىك كەشۋگە ءماجبۇر بولدى. الايدا اۋىلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرمەيىنشە، قازاقستان ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامي المايتىنىن ەلباسى دا ءاردايىم نازارىندا ۇستاپ، ايتىپ ءجۇردى.  سونىڭ ناتيجەسىندە 2003-2005 جىلدار «اۋىل جىلى» دەپ جاريالاندى. بۇل رەفورمانىڭ اياسىندا اۋىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن جاقسارتۋعا قىرۋار قارجى ءبولىنىپ، كوپتەگەن ءىس-شارالار اتقارىلدى. سوڭعى جىلدارى قازىنادا اۋىلدىڭ دەڭگەيىن كوتەرىپ، جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن قوماقتى قارجى بولىنۋدە. ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا قادام باسقان تۇستا كۇيى قاشىپ، قۇلازي باستاعان اۋىلدى ەلدىمەكەندەر قايتادان تۇلەي باستادى. حالىق قايتادان اۋىلعا بەت بۇرا باستادى. سونىمەن قاتار اۋىل شارۋاشىلىعىن جانىنا سەرىك ەتىپ، اتا-بابامىزدىڭ ءتول كاسىبى - مال وسىرۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەندەردىڭ ەڭبەگى ەش كەتىپ جاتقان جوق.

الماتى. 26 مامىر. قازاقپارات /ادىلەت مۇساحاەۆ/ - وتكەن عاسىردىڭ 90-جىلدارىنىڭ ىشىندەگى ەكونوميكالىق قيىنشىلىقتارعا بايلانىستى اۋىلدى جەرلەردەگى كولحوزدار مەن سوۆحوزدار تاراپ، اۋىل حالقى كۇنكورىس قامىمەن قالاعا اعىلعان ەدى.

سول تۇستا تەحنيكانىڭ جەتىسپەۋشىلىگىنەن كوپتەگەن جەرلەر يگەرىلمەي قالدى، مال باسى كۇرت ازايدى. حالىقتىڭ كوپشىلىگى مال ءوسىرىپ، ەگىن ەكەننەن گورى قالادا ساۋدامەن اينالىسىپ، تىرشىلىك كەشۋگە ءماجبۇر بولدى. الايدا اۋىلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرمەيىنشە، قازاقستان ەكونوميكاسى قارىشتاپ دامي المايتىنىن ەلباسى دا ءاردايىم نازارىندا ۇستاپ، ايتىپ ءجۇردى.  سونىڭ ناتيجەسىندە 2003-2005 جىلدار «اۋىل جىلى» دەپ جاريالاندى. بۇل رەفورمانىڭ اياسىندا اۋىلدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن جاقسارتۋعا قىرۋار قارجى ءبولىنىپ، كوپتەگەن ءىس-شارالار اتقارىلدى. سوڭعى جىلدارى قازىنادا اۋىلدىڭ دەڭگەيىن كوتەرىپ، جاعدايىن جاقسارتۋ ءۇشىن قوماقتى قارجى بولىنۋدە. ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا قادام باسقان تۇستا كۇيى قاشىپ، قۇلازي باستاعان اۋىلدى ەلدىمەكەندەر قايتادان تۇلەي باستادى. حالىق قايتادان اۋىلعا بەت بۇرا باستادى. سونىمەن قاتار اۋىل شارۋاشىلىعىن جانىنا سەرىك ەتىپ، اتا-بابامىزدىڭ ءتول كاسىبى - مال وسىرۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەندەردىڭ ەڭبەگى ەش كەتىپ جاتقان جوق.

وتكەن اپتادا الماتى وبلىسىنا قاراستى جامبىل اۋدانىنىڭ ايدارلى اۋىلىندا ءبىر كەزدەرى داستۇرگە اينالعان، كەيىننەن ۇمىتىلا باستاعان «شوپاندار كۇنى» اتالىپ ءوتىلدى. مەرەكە بارىسىندا اقشاڭقان كيىز ۇيلەر تىگىلىپ، اق داستارحان جايىلدى. كوكپار تارتىلىپ، بايگە بولدى. اۋىل جاستارى ءان سالىپ، بي بيلەدى.

الماتى قالاسىنان 178 شاقىرىم قاشىقتىقتا ورنالاسقان ايدارلى اۋىلى تۇرعىندارىنىڭ نەگىزگى كاسىبى - مال شارۋاشىلىعى. اۋىل 1964 جىلى قۇرىلعان. ول كەزدە مۇندا 39 مىڭ قوي، 2 مىڭ تۇيە، 700 جىلقى بولعان ەكەن.  سوڭعى رەت شوپاندار كۇنى 1989 جىلى تويلانىپ،  ودان كەيىن ۇمىت قالعان. ويتكەنى مال باسىنىڭ سانى ازايىپ، شارۋاشىلىقتار ىدىراپ، باسقا دا سەبەپتەرمەننەن اتاپ وتۋگە جاعداي بولماعان. قازىرگى تاڭدا اۋىل ادامدارى تۇرمىسىنىڭ تۇزەلۋىنە بايلانىستى مالشىلار كۇنىن اتاپ وتۋگە اۋىلدىڭ ءىرى مال شارۋاشىلىعىنىڭ باسشىلارى مەن جايىلىم كوميتەتى مۇرىندىق بولىپتى. اۋىل اكىمى بەيسەنبەك اينابەكوۆ شوپاندار كۇنىنىڭ قايتادان اتالىپ وتىرعاندىعىنا ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. «بۇرىن مالشىلار اراسىندا سابان توي،  مالىنىڭ اماندىق تويى دەگەن بولعان. سونى قايتا جاڭعىرتىپ، ءار جىلدىڭ 20 مامىرىندا - اۋىلدىڭ بەرەكە-بىرلىك كۇنىن، ياعني شوپاندار كۇنىن اتاپ ءوتۋدى قولعا الىپ وتىرمىز. مۇنداي مەرەكەدە اۋىلدىڭ ادامدارى ءبىر-بىرىمەن جاقىن ارالاسىپ، بىرلىگى نىعايىپ، اسىر سالىپ، ويناپ-كۇلىپ ءبىر شاتتانىپ قالادى»، -دەيدى اكىم.

سونىمەن قاتار ول 1990 جىلدارى اۋىلداعى ادامدار بار مالىن ساتىپ، قالاعا قاراي كەتە باستاسا، قازىرگى كەزدە كەرىسىنشە، اۋىلعا قالادان قونىس اۋدارىپ جاتقاندار كوپ ەكەندىگىن ايتادى. «ديپلوممەن - اۋىلعا!» باعدارلاماسىمەن كوپتەگەن جاستار كەلۋدە. بۇل ءۇردىس مەملەكەت تاراپىنان جاستاردى ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋدىڭ، باسقا دا جاسالىپ جاتقان جەڭىلدىكتەردىڭ ناتيجەسى. بۇرىن اۋىلدان قالاعا ەلدىڭ ءبارى جۇمىس ىزدەپ كەتەتىن ەدى، قازىر ەشكىم كەتىپ جاتقان جوق. ءبارى مال ءوسىرىپ، ءوز شارۋاشىلىقتارىمەن اينالىسۋدا»، -دەيدى اۋىل اكىمى.

دەگەنمەن اكىم اۋىلدا مالدى قاراپ، تەكسەرىپ تۇراتىن مال دارىگەرلەرىنىڭ ءالى دە جەتكىلىكسىزدەۋ ەكەندىگىن ايتادى. «اۋىلعا مال دارىگەرى، اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ءبىلىم العان ماماندار كەرەك. بۇل ءبىر كەزدەرى جاستاردىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا ونشا ءمان بەرمەي سوت، مۇعالىم سياقتى ماماندىققا بەت بۇرىپ كەتكەندىگىنەن بولىپ وتىر. الايدا، سوڭعى كەزدەرى، اۋىلىمىزدىڭ بىرنەشە بالاسى وسى اۋىل شارۋاشىلىعى ماماندىعى بويىنشا ءبىلىم الىپ جاتىر. ولار ءوز اۋىلىنا كەلىپ، تۋعان جەرىنىڭ ودان ءارى گۇلدەنۋىنە ۇلەستەرىن قوسادى دەگەن ويدامىز»، -دەيدى ب.اينابەكوۆ.

شوپاندار مەيرامى - مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ  جۇرگەن ازاماتتاردى جىگەرلەندىرىپ، ولاردىڭ كەلەشەكتە جاقسى جۇمىس جاساۋىنا ۇلكەن سەپتىگىن تيگىزەتىندىگى بەلگىلى. ايدارلىداعى وسى باستاما ەلدىڭ بارلىق اۋىلىنا ۇلگى بولىپ، قولعا الىنسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

بۇل اۋىلدىڭ حالقى مالدى باعىپ قانا قويماي، ونى اسىلداندىرۋدى دا قولعا العان. جامبىل اۋدانى بويىنشا مالدى اسىلداندىرۋ جونىندە 4 شارۋاشىلىق بار بولسا، سونىڭ ءبىرى وسى اۋىلدا قونىس تەپكەن.  جايىلىم كوميتەتىنىڭ باسشىسى، اۋىلداعى اقساقالدار القاسىنىڭ توراعاسى جانە وسى اۋىلدا 40 جىلدان بەرى مال دارىگەرى بولىپ جۇمىس ىستەپ كەلە جاتقان سالامات الدانوۆ اسىلداندىرىلعان مالدىڭ ەرەكشەلىگى زور ەكەندىگىن ايتادى. «ماسەلەن، 20 مىڭ قوي وسىرگەننەن كورى اسىلداندىرىلعان 10 مىڭ قويدى اسىراعان ءجون. ونىڭ ەتى ساپالى ءارى ءجۇن جاعىنان دا كوپ پايدالى. ودان الىنعان ءتولدىڭ ءوزى ساپالى بولادى. بىزدە باسقا اۋىلدارداعىداي مالعا ارنايى جەم-ءشوپ دايىنداۋدىڭ قاجەتى جوق. اۋىلىمىزدىڭ ءشوبى شالعىن، وتە قۇنارلى. جۋسان ءشوبىنىڭ 4 ءتۇرى وسەدى. مىنە، وسىنداي شوپتەرمەن مالدى جەمسىز الىپ شىعا الامىز»، -دەيدى س.الدانوۆ.

اۋىلدا حالىقتىڭ جاقسى ءومىر سۇرۋىنە بارلىق جاعداي جاسالعان. كوشەلەردە شامدار جانىپ، كەشكى اۋىلدى جارقىراتىپ تۇر. ورتا مەكتەبى، اۋا رايىن تەكسەرەتىن ستانساسى بار. وبلىسارالىق ەلەكتر قۋاتىن بەرەتىن ستانسا دا بار ەكەن. بۇرىن جابىلىپ قالعان مادەنيەت ءۇيىن اشۋعا بيىل بيۋدجەتتەن 83 ميلليون تەڭگە ءبولىنىپ، قازىر وعان قايتا جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلىپ  جاتىر ەكەن.

اۋىل اكىمىنىڭ ايتۋىنشا،  1300 ادام تۇراتىن ايدارلىدا قازىر 30 مىڭ قوي، 750 جىلقى، 1700 ءىرى قارا بار ەكەن. سونداي-اق 37 ءىرى شارۋا قوجالىعى تەك مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسىپ وتىرسا، كەيبىر شارۋا قوجالىقتار باۋ-باقشا ەگۋمەن اينالىسادى ەكەن.

اۋىلداعى قازىرگى باستى ماسەلە، بۇل - مال ءجۇنىن يگەرۋ بولىپ تابىلادى. اۋىل حالقى ءجۇندى ەشقايدا وتكىزە الماي جانە ونى يگەرەتىن ورىن دا تابىلماي تۇرعاندىعىن العا تارتادى. «اۋىلدا تەرىنى جانە ءجۇندى يگەرەتىن كىشىگىرىم زاۋىتتار اشىلسا جاقسى بولار ەدى»، -دەيدى سالامات الدانوۆ.

«داۋلەتبەك» شارۋا قوجالىعىنىڭ باسشىسى ابدىعالىپ حاديرانۇلى قاي اۋىلدا بولماسىن جاستار وتە از ەكەندىگىن ايتادى. «جاستار مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ-اق قالاعا قاراي تارتىپ تۇرادى. ولاردىڭ كەتۋىن ازايتۋ ءۇشىن الدىمەن ورتاڭعى بۋىن جالقاۋلانباي، قىزمەت ەتىپ، مالىن، تاعى باسقا شارۋاشىلىعىن ورگە دوڭگەلەتىپ، ولارعا جاقسى ۇلگى كورسەتە بىلسە، جاستار اۋىلىنان ۇزاماس ەدى. قازىر كۇن-ءتۇن دەمەي مالدى باعىپ، سونىڭ سوڭىندا جۇرگەن ازاماتتار كوپ. مىنە، بۇل مەرەكەلى كۇن سونداي ازاماتتاردىڭ ەڭسەسىن كوتەرىپ، جىگەرلەندىرىپ جىبەرەتىندىگى انىق»، -دەيدى ءا.حاديرانۇلى.  سونداي-اق ول اۋىلدىڭ ءوسىپ-ءونىپ، وركەندەپ كەلە جاتقانى ەلباسىنىڭ ساليقالى ساياساتىنىڭ ارقاسى ەكەندىگىن ايتىپ ءوتتى. «قازىر نۇرسۇلتان نازارباەۆ اۋىل الەۋەتىن ارتتىرۋ ماقساتىندا اۋىلعا باراتىن جاستارعا قولداۋ كورسەتىپ، جەڭىلدىكتەر قاراستىرۋ كەرەك دەپ جاتىر. مىنە، سول باستامالار ناقتى ورىندالىپ، راسىمەن دە قولعا الىنسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى»، -دەيدى ول.

سونىمەن قاتار ول جاستاردىڭ اۋىلدان كەتىپ جاتقانىنا قىنجىلاتىنىن جەتكىزدى. «قالاداعى جۇمىس اۋىلدا دا تابىلادى. ماسەلەن، قازىر اۋىلداعىلاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ تۇرمىسى جاقسارىپ، ۇيلەرىنە جوندەۋ جۇمىستارىن جاساۋدا. مىنە، وسىندايدا جاعدايدا جۇمىس ىستەيتىن ادام تاپپاي قالاتىن كەزدەر بولادى. سونىمەن قاتار بالاسى 11-سىنىپتى ءبىتىرىپ جاتقاندار ونى وقۋعا دايىنداۋ ءۇشىن قوسىمشا مۇعالىم جالداپ وقىتايىن دەسە تاپپاي، قالا جاقتان اكەپ جاتادى. ەڭبەك ەتەم دەگەن ادامنىڭ ەكى قولىنا ءبىر كۇرەك اۋىلدان دا تابىلاتىندىعى ايقىن. اۋىلدىڭ جۇمىسىن اۋىرسىنىپ، قالاعا كەتىپ جاتقان جاستاردى كورىپ ءجۇرمىن، ءبىرى كۇزەتشى بولسا، تاعى بىرەۋلەرى بازاردا اربا سۇيرەپ، ەلدىڭ تاۋارىن تاسيدى، ەندى بىرەۋلەرى قۇرىلىستا ءجۇر. سولاردى كورگەندە ەرىكسىز قىنجىلاسىڭ. قالادا تەنتىرەمەي، اۋىلعا قايتىپ، مال ۇستاپ، باۋ-باقشا ەگىپ، ءوز كاسىپتەرىمەن اينالىسسا عوي دەيسىڭ»، -دەدى نازىن بىلدىرگەن ءا.حاديرانۇلى.

سونىمەن قاتار ول مالدى اسىلداندىرۋمەن اينالىسىپ جۇرگەندەگى ويىمەن دە ءبولىستى. اقتوبەنىڭ قازاقي اق سارباس قويىن، قاراعاندىنىڭ ەدىلبايىن جانە كەڭەس وكىمەتى تۇسىنداعى مەرينوس قويلارىن بۋدانداستىرىپ، وزگەشە تۇقىم شىعارىپ، ونى «تەنتي» دەپ اتاعاندىعىن ايتادى. «قازاق قويى ەتتى قۇيرىعىنا جيناسا، ورىس قويى قابىرعاسىنا جينايدى، مىنە بۇلاردىڭ بۋدانداسۋىنان شىققان ءبىزدىڭ قوي بارلىق جەرىنە بىردەي ەت جيناي الادى» - ، دەيدى مالشى. وسى سياقتى ول جىلقىلاردى دا اسىلداندىرىپ وتىر ەكەن. «قازاقتىڭ جابىسى مەن ورىستىڭ اۋىر جۇرىسكە شىدامدى جىلقىسىن بۋدانداستىرىپ جۇرىسكە مىقتى، ەت جينايتىن، كەرەمەت قازى شىعاراتىن جىلقى باپتاپ وتىرعان جايىمىز بار»، -دەيدى ول.

قازىر سان ەمەس، ساپا كەرەكتىگىن ءجون سانايتىن ءا.حاديرانۇلى 100 سيىر، 100-دەن استام جىلقى، 500-دەن استام قوي ۇستايدى ەكەن. ءبىر جىلقىمنىڭ قۇنى 2-3 قالىپتى جىلقىعا تاتيدى دەپ ماقتانا ايتقان ءا.حاديرانۇلى  ءوزىنىڭ مالشىلارى، ەسەپشىسى تاعى باسقا كومەكشىلەرىنىڭ بار ەكەندىگىن دە ايتىپ ءوتتى.  الداعى ۋاقىتتا قىس پەن جازعا شىدامدى، ەتتى جاقسى جينايتىن مالداردى اسىلداندىرۋدى جەتىلدىرۋدى كوزدەپ وتىرعان ول مال ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارىمەن ءار قاشان بايلانىسىپ، كەڭەس الىپ وتىرادى ەكەن.