كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا قازاق حالقى ءۇش دۇركiن جاساندى اشارشىلىقتى باستان كەشiپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلتتىق اپاتقا ۇرىنعان بولاتىن: 1917-1919, 1921-1923, 1931-1933 جىلدارى ادام شىعىنى 4 ميلليون، ىقتيمال تابيعي ءوسiمدi ەسەپتەگەندە 10 ميلليون جاننان استى. قازاق حالقى ءوز ەلiندە ۇلتتىق ازشىلىققا اينالىپ، وتكەن عاسىردىڭ ەلۋiنشi جىلدارى بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بiرiنە دە جەتپەي قالدى. بوساپ قالعان كەڭiستiككە سىرتتان كوشiپ كەلگەن ميلليونداعان ادام سولاردىڭ سۇيەگi ۇستiندە سوتسياليستiك قۇرىلىس كورiگiن قىزدىردى.

تاريحشى تiلەۋ كولباەۆتىڭ زەرتتەۋiنە ارقاۋ بولىپ وتىرعان تاقىرىپ ارينە، جان اۋىرتادى، زەيiن مەن زەردەگە سالماق سالادى. وتكەن عاسىردىڭ العاشقى وتىز جىلدىعىنىڭ وزەكجاردى اششى شىندىعى قانشالىقتى قاسiرەتتi بولعانىن بiلۋiمiز، تۇتاس بولمىس-بiتiمiمiزبەن ۇعىنۋىمىز، تۇتاس ۇلتتى قاسiرەتكە ۇرىندىرعان كەڭەستiك جۇيەنiڭ بارشا قىلمىسىن اشكەرەلەۋiمiز كەرەك. سوندا عانا تاريحىمىز تۇگەل، تاۋەلسiزدiگiمiز باياندى بولاتىنى ءسوزسiز.

وتارشىلدىق وزبىرلىعى

كەڭەس وكiمەتi تۇسىندا قازاق حالقى ءۇش دۇركiن جاساندى اشارشىلىقتى باستان كەشiپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلتتىق اپاتقا ۇرىنعان بولاتىن: 1917-1919, 1921-1923, 1931-1933 جىلدارى ادام شىعىنى 4 ميلليون، ىقتيمال تابيعي ءوسiمدi ەسەپتەگەندە 10 ميلليون جاننان استى. قازاق حالقى ءوز ەلiندە ۇلتتىق ازشىلىققا اينالىپ، وتكەن عاسىردىڭ ەلۋiنشi جىلدارى بارلىق تۇرعىنداردىڭ ۇشتەن بiرiنە دە جەتپەي قالدى. بوساپ قالعان كەڭiستiككە سىرتتان كوشiپ كەلگەن ميلليونداعان ادام سولاردىڭ سۇيەگi ۇستiندە سوتسياليستiك قۇرىلىس كورiگiن قىزدىردى.

تاريحشى تiلەۋ كولباەۆتىڭ زەرتتەۋiنە ارقاۋ بولىپ وتىرعان تاقىرىپ ارينە، جان اۋىرتادى، زەيiن مەن زەردەگە سالماق سالادى. وتكەن عاسىردىڭ العاشقى وتىز جىلدىعىنىڭ وزەكجاردى اششى شىندىعى قانشالىقتى قاسiرەتتi بولعانىن بiلۋiمiز، تۇتاس بولمىس-بiتiمiمiزبەن ۇعىنۋىمىز، تۇتاس ۇلتتى قاسiرەتكە ۇرىندىرعان كەڭەستiك جۇيەنiڭ بارشا قىلمىسىن اشكەرەلەۋiمiز كەرەك. سوندا عانا تاريحىمىز تۇگەل، تاۋەلسiزدiگiمiز باياندى بولاتىنى ءسوزسiز.

وتارشىلدىق وزبىرلىعى

حIح عاسىردىڭ باسىندا ەۋروپاداعى ناپولەون جورىعىنان اتاق-ابىرويى ۇستەم تارتىپ، "الەمدiك جاندارمعا" اينالىپ شىققان رەسەي كوپ ۇزاماي قازاق ەلiندەگi توقتاپ قالعان جاۋگەرشiلiگiن قارقىندى جۇرگiزۋگە كiرiستi. پاتشالىق وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كوزدەگەن ەڭ باستى ماقساتتارىنىڭ بiرi - جەرگە يە بولۋ ەدi. بۇل كوبiنەسە ورىس مۇجىقتارىن رەسەيدەن كوشiرiپ اكەلiپ، قازاق جەرiنە قونىستاندىرۋ ارقىلى جۇرگiزiلدi. ۇلان-بايتاق قازاق جەرiن رەسەيدiڭ ءتورت گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا ءبولiپ بەرiپ، جەرگiلiكتi حالىقتىڭ تiلەكتەرiمەن ساناسپاي وتارلاۋ ساياساتىنىڭ نەشە ءتۇرلi قانقۇيلى ءادiس-تاسiلدەرiن قولدانۋمەن بولدى. وتارلاۋ ساياساتى كۇش العان كەزەڭدە قازاقتار ءوز جەرiندە "بۇراتانا", "تۋزەمتسى" دەپ اتالا باستادى. پاتشا وكiمەتi قازاق حالقىنىڭ بiرتۇتاستىعىن جويىپ، اتىشۋلى ء"بولiپ ال دا، بيلەي بەر" ساياساتىن اشىق iسكە اسىرۋعا قۇلشىنا كiرiستi.
1890 جىلدان 1917 جىلعا دەيiن رەسەيدەن ميلليوننان استام ادام كوشiرiلiپ، 500-دەن استام جاڭا مەكەندەرگە (سەلەنيەلەرگە) ورنالاستىرىلدى. ءسويتiپ بiرiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستىڭ الدىندا قازاق جەرiنە ەكi ميلليونداي ادامى بار، مىڭعا جۋىق كازاك-ورىس ستانيتسالارى مەن شارۋالاردىڭ مەكەن-جايى ورنالاستىرىلدى. قارا شەكپەندەرگە جەرگiلiكتi حالىقتىڭ 40-45 ميلليون دەسياتينا شۇرايلى جەرلەرi تارتىپ الىنىپ بەرiلدi. وتار ەلدi باسقارۋ جۇيەسi جەتiلدiرiلدi. ەڭ ادىمەن بۇراتانا ەلدiڭ تiلiن، سالت-ءداستۇرiن، مادەنيەتiن، اۋىز ادەبيەتiن، تاريحى مەن ەتنوگرافياسىن، گەوگرافياسىن، كاسiپ-شارۋاشىلىعىن بiلiپ الۋ ءۇشiن، جەر-جەرگە اسكەري چينوۆنيكتەر، وريەنتاليستەر، ميسسيونەرلەر مەن ساۋداگەرلەر، ساياحاتشىلار، تۇتاس ەكسپەديتسيالار شىعارىلدى.
بۇل قازاق جەرiن ءجون-جوسىقسىز تارتىپ الۋ iشكi رەسەيدەگi iرi جەر يەلەنۋشiلەرiنiڭ مۇددەسiن قورعاعان ستولىپين رەفورماسى جىلدارىندا ودان ءارi قارقىنمەن جۇرگiزiلدi. ستولىپين سول كەزدە-اق مەملەكەتتiك دۋمانىڭ مiنبەسiنەن "قىرعىز دالاسىن يگەرۋ" جونiندە ۇران تاستاپ، قازاقستان مەن تۇركiستاننىڭ جەرiندە جەرگiلiكتi حالىقتىڭ تالابىن اياققا باسىپ، پاتشالىق اكiمشiلiكتiڭ تiرەگi بولىپ تابىلاتىن كۋلاك شارۋاشىلىقتارىن قۇرا باستادى.
1904 جىلى ورىس-جاپون سوعىسىنىڭ الدىندا قابىلدانعان سەناتتىڭ قاۋلىسى بويىنشا، ەرتiس وزەنiنiڭ سول جاعىنداعى قۇنارلى جەر سiبiر كازاكتارىنا بەرiلدi. ال قازاقتار اتا جۇرتىنان ايرىلىپ، كازاكتارعا جالدانىپ، سiڭiرi شىققان كەدەيگە اينالدى. جەرگiلiكتi حالىق اراسىندا ءولiم-جiتiم كوبەيدi. سول سياقتى كاسپي تەڭiزiنiڭ سولتۇستiك جاعى جايىق كازاكتارىنا بەرiلدi, الايدا ول جەردەگi كازاكتار اتاقونىسىنان كەتپەي قويدى.
"ەدiلدiڭ بويى ەن توعاي، ەل قوندىرسام دەپ ەدiم..." دەگەن ماحامبەتتiڭ شەرلi جىرى سول جاعدايعا بايلانىستى ايتىلعان.
1957 جىلى الماتىدا "رابوچەە ي اگرارنوە دۆيجەنە ۆ كازاحستانە ۆ 1907-1914 گ.گ." دەگەن كiتاپ شىعارىلعانى بەلگiلi. تۇركiستان گەنەرال-گۋبەرناتورىنىڭ سول كiتاپتاعى نۇسقاۋ حاتىندا: "ۆ پروگراممۋ ۆووبششە ناشەي ۆسەي سلۋجەبنوي رابوتى سلەدۋەت پولوجيت توت پروستوي ۆزگلياد، چتو مى جيۆەم نە ۆ ازي... ۆ رۋسسكوي وبلاستي، گدە ۆرەمەننو ەششە دوجيۆايۋت ستارىە ازياتسكيە وبىچاي ي نراۆى، سۋدبا كويح موجەت بىت تولكو ودنا: يلي سليتسيا س وبششەيمپەرسكوي گراجدانستۆەننوستيۋ يلي يسچەزنۋت. تۋزەمتسى ناس دولجنى ينتەرەسوۆات تولكو كاك ماتەريال... تە يز نيح، كتو ۆزدۋماەت ەتومۋ نە پودچينيتسيا، يسپىتايۋت، نەسومنەننو، پەچالنۋيۋ سۋدبۋ: وني يلي وستانۋتسيا بەززەمەلنىمي نيششيمي يلي پەرەمرۋت، يلي روسسيا س نيم راسستانەتسيا. ۆسە ەتو نادو يمەت نا ۋمە ي بەز ليشنيح رازگوۆوروۆ نا ەتۋ تەمۋ", - دەلiنگەن.
قازاقتىڭ بەلگiلi تاريحشىسى، اكادەميك ر.سۇلەيمەنوۆ ءوزiنiڭ بiر ماقالاسىندا تۇركiستاننىڭ سوڭعى گەنەرال-گۋبەرناتورى كۋروپاتكيننiڭ ءوز كۇندەلiگiندە: "كيرگيزوۆ (ت.ە.كازاحوۆ) پوسلەدنيە 40 لەت توچنو بەزمولۆنو سوگلاسيليس ستەرەت س ليتسا زەملي" دەپ جازعانىن مىسالعا كەلتiرەدi. تورعاي گەنەرال-گۋبەرناتورى باراباتتىڭ ءوزi دە مۇشەلتويىندا: "وزiمە باعىنىشتى قازاق حالقىنا پراۆوسلاۆيالىق دiن مادەنيەتiن تاراتىپ ۇلگەرمەدiم", - دەپ وكiنگەنi بەلگiلi. قىسقارتىپ ايتقاندا، قازاق دالاسىنىڭ قوجالارى - گەنەرال-گۋبەرناتورلاردىڭ ۇستاعان رەسمي ساياساتتارىنىڭ نەگiزگi مازمۇنى وسىنداي ەدi.
شوقان ءۋاليحانوۆ ءوزiنiڭ "قازاقتاردىڭ كوشi-قونى تۋرالى" دەگەن ەڭبەگiندە وتارلىقتىڭ سالدارىنان دەپ كوزگە ءتۇرتiپ ايتپاعانمەن، ءوزi ءومiر ءسۇرiپ وتىرعان زاماندا، ياكي پاتشالىق رەسەيدiڭ وتارلاپ العان داۋiرiندە قازاقتاردىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiنiڭ تiپتi ناشارلاپ كەتكەنiن ناقتى تاريحي مالiمەتتەرمەن دالەلدەيدi.
ول: "بۇرىنعى، ەسكi زامانداردا جويقىن سوعىستار مەن بارىمتاشىلار بولسا دا قازاقتار قازiرگiدەن الدەقايدا باي تۇراتىن ەدi" - دەپ جانى جاپا شەگە جازادى. ونىڭ باستى سەبەبi شوقان قازاق جەرiن وكرۋگتارعا ءبولiپ جiبەرiپ، جەرسiز قالعانىنان، ويتكەنi جەردi مەملەكەت قاراۋىنا العاندىقتان قازاقتار جازدا جايىلاتىن، قىستا قىستايتىن جەرiنەن ايرىلدى", - دەپ اتاپ كورسەتەدi. ش.ش.ءۋاليحانوۆ. بەس تومدىق شىع.جيناعى، 4-ت.، الماتى، 1985, 106-108-بەتتەر).
سول كەزدەگi تاريحي جاعدايلاردى زەرتتەپ تالداي كەلە جانە ءوز حالقىنىڭ تۇرمىس-تiرشiلiگiن جەتiك بiلگەن شوقان رەسەي ۇكiمەتiنiڭ نازارىن قازاق ەلiنiڭ ماسەلەلەرiنە اۋدارۋعا كوپ كۇش سالادى. سول ماقساتپەن ول: "رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىنداعى بۇكiل بۇراتانا ەلدەردiڭ iشiندە سان جاعىنان جانە، ءسiرا، بولاشاقتا وركەندەۋi جاعىنان دا بiرiنشi ورىن الاتىن بiزدiڭ قازاقتار... بiزدiڭ حالقىمىز ورىستاردىڭ كوپشiلiگiنiڭ ويلاعانىنداي سونشالىقتى تاعى جانە سونشالىقتى دورەكi ەمەس. دۇرىسىن ايتقاندا، قازاق حالقى ورىس پاتشالىعىنىڭ وتە-موتە بەيبiتشiلiك سۇيگiش، دەمەك، تاعىلىعى نەعۇرلىم كەم بۇراتانالارىنىڭ بiرi", - دەپ قازاق ەلiنە ءوزiنiڭ تاريحي ورنىنا قاراي لايىقتى، دۇرىس قاراۋ قاجەتتiگiن ايتادى. (بۇل دا سوندا، 49-بەت).
حالقىمىزدىڭ iرi ويشىلى، ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنسارين "ورەنبۋرگسكي ليستوك" جۋرنالىندا 1880 جىلى جاريالانعان "قازاق قىرىنداعى جۇت تۋرالى" ماقالاسىندا قازاق تاريحىنا "جالپاق قويان" دەگەن اتپەن ەنگەن، كەي جەردە تiگەرگە تۇياق قالدىرماي، مالىن تۇگەل قىرىپ كەتكەن سۇراپىل جۇتتىڭ كەساپاتىن سۋرەتتەيدi. ونى وقىعاندا ۇلىعان جەل، ۇيىتقىعان بوراننان شاڭىراعى شايقالىپ، كەرەگەسi سىقىرلاپ، ۋىقتارى سىتىرلاپ ارەڭ تۇرعان كيiز ءۇيدiڭ iشiندە ەكi قولىن جەڭiنە تىعىپ، جاباعى كۇپi, جارعاق توننىڭ وزiمەن بۇرسەڭ قاققان جانداردىڭ ورتاسىندا وتىرعانداي بولاسىڭ. نەمەسە الاي-تۇلەي اقتۇتەك بوراندا ىققان جىلقىنى قايىرا الماي، داۋسى قارلىققانشا قۇراۋلاپ، بولدىرعان اتىن قايتا-قايتا تەبiنiپ، تەپەڭ قاققان جىلقىشىنىڭ قاسىندا جۇرگەندەي سەزiنەسiڭ. ونداي الاپاتتان قانشا مال امان قالادى دەيسiڭ. "ارنايى iرiكتەلگەن ەكi ءجۇز ەلۋ اسىل تۇقىمدى جىلقىم تۇگەل دەرلiك قىرىلىپ قالدى",- دەپ جازادى ىبىكەڭ.
ول كiسiنiڭ: "...بiز باتىس سiبiر اكiمشiلiگiنiڭ قازاقتار اراسىنداعى وتارلاۋعا قانداي مادەني ءۇمiت ارتاتىنىن تۇسiنبەي-اق قويدىق. ونىڭ ۇستiنە وتارلاۋشىلار قونىستاندىرعان شارۋالاردىڭ وي ءورiسi مەن ساۋاتى جونiنەن قازاقتاردان اسا ارتىق ەشتەڭەسi دە جوق. جالپى، رەسەي حالىقتارىن زوردىڭ كۇشiمەن جاساندى جاقىنداستىرۋدىڭ كۇنi وسى ۋاقىتقا دەيiن ايتا قالارلىقتاي جەمiستi ناتيجەگە جەتكiزبەگەنi بەلگiلi. ونى ورىستاردىڭ ورتاسىندا بiرنەشە عاسىر بويى ءومiر كەشiپ كەلە جاتقان تاتارلاردىڭ، باشقۇرتتاردىڭ جانە باسقا بۇراتانا حالىقتاردىڭ مىسالىنان كورiپ وتىرمىز. سول سەبەپتi ورىستار مەن قازاقتاردىڭ جاقىنداسۋىن تابيعي جولمەن ورiستەتكەن الدەقايدا ارتىق بولماس پا ەكەن. ويتكەنi قازاقتىڭ بولمىس-بiتiمiنiڭ وزiندە بۇل رەتتە بiراز جاقسى نىشاندار بار عوي..." ، - دەگەنi دە ويدا.
ءسوز جوق، بۇل ماقالا - سول كەزدەگi قازاق اۋىلىنىڭ وتكەنiن دە، وركەنiن دە، ەرتەڭiن دە تەرەڭ تولعاپ، كەڭ قامتىعان شىندىق شەجiرەسi, كادiمگi تiرi تاريح. زەر سالىپ، زەردەلەي وقىعان ادام ودان ۇلى اعارتۋشىنىڭ تۋعان حالقىم دەپ اتتاي تۋلاعان جۇرەگiنiڭ ءدۇرسiلiن ەستiپ، تiلەگiنiڭ دۇرىستىعىنا ءتانتi بولماي تۇرا المايدى. كوشەرiن جەل، قونارىن ساي بiلگەن مالدىڭ بابىمەن قىسى-جازى كوشiپ، تۇراق تاپپاي جۇرگەن جۇرتتى تىعىرىقتان شىعارۋدىڭ بiردەن-بiر جولى وتىرىقشىلانۋ دەپ بiلەدi ى.التىنسارين.
الاش كوسەمدەرiنiڭ بiرi مiرجاقىپ دۋلاتوۆ 1910 جىلى "سيبيرسكيە ۆوپروسى" باسىلىمىندا جاريالانعان جاقىنداپ كەلە جاتقان جۇت الدىندا ەلi ءۇشiن بوزتورعايداي شىرىلداپ جازعان ماقالاسىندا: "...جۇتقا قارسى كۇرەس مۇنداي كۇلدiرگi ويىن-ساۋىق شارالارى ارقىلى جۇرگiزiلمەۋگە تيiس. مۇندا باسقا، اناعۇرلىم تيiمدi ىنتالى شارالار كەرەك، ەڭ الدىمەن جەرگiلiكتi كۇشتەردiڭ ءوز سانا-سەزiمiمەن، ءوز iسكەرلiگiمەن ۇشتاستىرىلعان، بiرلەسكەن بەلسەندiلiك قيمىلى، iس-ارەكەتi كەرەك. تەك سوندا عانا كەيبiر زەمستۆولاردا اپاتقا قارسى ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان كۇرەس جۇزەگە اسىرىلا الادى; تەك سوندا عانا قازاقتار دا، كەلiمسەكتەر دە ەگiن-ءشوپتiڭ شىقپاي، ونبەي قالۋىن بەتi قايتپايتىن، جەڭiستiك بەرمەيتiن تابيعات اپاتى دەپ سانامايتىن بولادى.
ميلليونداعان ادامدارى بار حالىققا قامقورشى بولۋدى ءوز مiندەتiنە العان كونسۋل مىرزالار "جۇت ءتونiپ كەلە جاتىر!" دەپ دابىل قاقتى. كەيiننەن، 1917 جىلى "قازاق" گازەتiنiڭ 2 ماۋسىمداعى سانىندا دۋلاتوۆ بىلاي دەيدi: "وقۋشىلارعا ماعلۇمات "ويان، قازاق!" ولەڭ كiتابىمدى ەسكi وكiمەت شام كورiپ، "قازاق ويانىپ كەتەدi" دەپ قورقىپ، 1911 جىلى مەنi سوتقا بەردi, سو سەبەپتi جىل جارىمنان ارتىق اباقتىدا جاتىپ شىقتىم. "ويان، قازاق!" حالىق اراسىندا تاراماسىن دەپ، ۇكiمەت ۇكiم سالدى".
مiرجاقىپ دۋلاتوۆ - التى الاشقا اتى جايىلعان اقىن عانا ەمەس، ءوز زامانىندا قوڭىراۋداي كۇمبiرلەپ، ءوز حالقىن بiلiمگە، عىلىمعا، ويانۋعا شاقىرعان ارداگەر ازامات ەدi.
اقىننىڭ العاشقى "ويان، قازاق!" جيناعى حالىقتىق كۇرەسكە ۇندەگەن جوعارى رەۆوليۋتسيالىق اۋەنگە تولى بولدى. ول ۇرانعا، ۇندەۋگە پارا-پار ولەڭدەرiمەن قازاق حالقىنىڭ وتارلىق ەزگiگە، قاراڭعىلىققا قارسى كۇرەس وتىنا شوق تاستادى. كوڭiلدەرiن وياتىپ، كوزدەرiن اشتى، وزدەرiن وزدەرi تانىپ، ەسكiلiكتەن ارىلىپ، جاڭالىققا ۇمتىلۋعا شاقىردى.
1916 جىلعى جازالاۋدان قاشىپ، بوسىپ، جوقتىق پەن اشتىقتان جاپا شەككەن حالقىنا مiرجاقىپ جانىن سالا كومەكتەسەدi. قىزىلجار قالاسىندا بوسقىندارعا كومەكتەسۋ ءۇشiن بiرiنشi رەت قازاق تاريحىندا جاردەم قورىن ۇيىمداستىرادى. "بۇل بەيشارا باۋىرلارىمىزدى ەسكەرۋ، ولiمنەن، قىرعىننان قۇتقارۋ - الاش ازاماتىنىڭ ادامشىلىق بورىشى" دەي وتىرىپ، ول iسكە ءوزi باس بولدى. "سوندىقتان ساقتاۋلى مىڭ دانا "ويان، قازاق!" اقشاسىن الگi بوسقىندار جۇرگەن جەتiم-جەسiرلەردiڭ پايداسىنا باعىشتادىم" دەپ جازۋى سونىڭ دالەلi.

توڭكەرIس اكەلگەن اپات

1921-1922 جىلدارداعى اشارشىلىق 1916 جىلعى دۇربەلەڭنەن باستاۋ الدى. 1916 جىلعى 25 ماۋسىمدا بۇراتانا حالىقتاردىڭ ەر ازاماتتارىن مايدان تىلىنداعى قارا جۇمىسقا الۋ جونiندەگi پاتشا جارلىعى قالىڭ قازاق iشiندەگi دۇربەلەڭنiڭ باستالۋىنا سەبەپ بولدى. جەر-جەردەگi باس كوتەرۋلەردە كوپشiلiك: "جiگiتتەرiمiزدi مايدانعا جiبەرمەيمiز!" دەپ ءپاتۋالاستى. اقىرىندا بۇل قوزعالىستىڭ ءدۇمپۋi بۇكiل قازاق دالاسىن شارپىدى.
قانشەڭگەل قاراقشىلار مەن قانiشەر جازالاۋشىلار قارۋسىز حالىققا، ۇلت-ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەسكەرلەرگە قىرعيداي تيدi. ماسەلەن ۆەرنىي ۋەزiندەگi العاشقىلاردىڭ بiرi بولىپ اتقا قونعان بوتباي بولىسىندا حورۋنجي الەكساندروۆتىڭ قارا جۇزدiگi ءۇش اۋىلدىڭ ادامىن تۇگەلدەي قىرىپ سالدى. ولاردىڭ كۇللi قونىستارىن ورتەپ، بار مالىن ايداپ اكەتتi. مiنە، ناق وسىنداي جازالاۋ وپەراتسيالارى بۇكiل قازاق جەرiندە اسقان قاتىگەزدiكپەن ءجۇرiپ جاتتى. از عانا ۋاقىتتىڭ iشiندە تۇركiستان ولكەسiندە 347 ادام ءولiم جازاسىنا كەسiلسە، تورعاي وبلىسىنىڭ تۇرمەلەرiنە 3 مىڭنان استام ادام قامالدى. بەلگiلi قازاق قالامگەرi قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ 1925 جىلى ماسكەۋدەن شىققان "بۇرىنعى ەزiلگەن ۇلتتار" دەگەن ەڭبەگiندە: "تۇركiستاندا قازاق - 1.577341 جان. مۇنداعى قازاقتار ۇلى ءجۇز بەن ورتا ءجۇز. 1916 جىلعى پاتشا وكiمەتiنiڭ قىرعىنىنان جەتiسۋداعى 1.125000 قازاقتان 500 مىڭدايى عانا قالدى" - دەپ كورسەتەدi.
1917 جىلعى اقپان توڭكەرiسiن قازاقتار قۋانىشپەن قارسى الدى. ويتكەنi ولار پاتشا ۇكiمەتi تۇسىنداعى بوداندىقتىڭ بۇعاۋىنان بiرجولاتا قۇتىلامىز دەپ ۇمiتتەندi. سوندىقتان قازاق زيالىلارى ۋاقىتشا ۇكiمەتتi قولداپ، وزدەرiنiڭ الاشوردا پارتياسىن قۇرۋعا قول جەتكiزدi. سولاردىڭ بiرi تاماشا اقىن، تالانتتى جازۋشى، ويلى پۋبليتسيست جۇسiپبەك ايماۋىتوۆ بولاتىن. ول ماسكەۋ باسپاحاناسىندا باسىلىپ شىققان "كاسiپ تاڭداۋ پسيحولوگياسى" دەگەن كiتابىندا 1917 جىلعى قوس رەۆوليۋتسيا تۋرالى: "سوعىس جانە توڭكەرiس، توناۋشىلىق، اشتىق، ۇلتتىق بوستاندىق، اۆتونوميا... مۇنىڭ ءبارi دە قازاق-قىرعىز حالىقتارىنىڭ تiپتەن تۇسiنە كiرمەگەن نارسەلەرi, مۇنىڭ ءبارi دە قازاق-قىرعىز حالىقتارىن قايىرشىلىق پەن تاۋسىلماس جوقشىلىقتىڭ تۇڭعيىعىنا تاستادى" - دەپ اشىنا جازدى.
Iرi ساياسي قايراتكەر مۇستافا شوقاي شەتەلدە ءجۇرiپ رەسەيدە بولىپ جاتقان ءاربiر وزگەرiستi جiتi باقىلاپ وتىردى. ول رەسمي دەرەكتەر مەن قۇجاتتارعا سۇيەنە وتىرىپ، قازان توڭكەرiسiنiڭ العاشقى كەزەڭiندە-اق تۇركiستاندا ساياسي-الەۋمەتتiك احۋالدىڭ بۇرىنعىدان بەتەر شيەلەنiسiپ كەتكەنiن، بۇرىنعى وتارلىق ساياساتتىڭ جالعاسىن تاۋىپ جاتقانىن سيپاتتايدى. ماسەلەن 1917 جىلعى 19 قازاندا كەڭەستەردiڭ III تۇركiستاندىق قۇرىلتايىنىڭ قارارىندا:
"قازiرگi ۋاقىتتا ولكەلiك توڭكەرiسiنiڭ جوعارى وكiمەت ورگاندارىنا مۇسىلمانداردى ەنگiزۋدiڭ قيسىنى جوق!" دەگەن شوۆينيستiك باعىتتاعى تۇجىرىمىنا قارسى شىقتى. قازان توڭكەرiسiنiڭ تۇركiستان حالىقتارىنا ەركiندiك، الەۋمەتتiك جەڭiلدiك اكەلمەي، قايتا ازاپ اكەلگەنiن دالەلدەۋ ءۇشiن م.شوقاي كوبiنە وكiمەت باسىنداعى رەسمي ادامداردىڭ بەلگiلi مالiمدەمەلەرiن كەلتiرiپ وتىرادى. ەلدەگi ناقتى الەۋمەتتiك جاعدايدى كەيبiر وكiمەت باسشىلارى ءوز ەڭبەكتەرiندە اشىپ جازدى. رسفسر حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنiڭ ورىنباسارى تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ "توڭكەرiس جانە تۇركiستاننىڭ جەرگiلiكتi حالقى" (1925 ج.) دەگەن كiتابىنداعى فاكتiلەردi دە، تۇركiستان حالىق كوميسسارلارى كەڭەسiنiڭ توراعاسى بولشەۆيك سوروكيننiڭ جازبالارىن دا ورىندى پايدالانعان. سوروكين "كەڭەس سولداتتارى مۇسىلمانداردان ءبارiن تارتىپ الادى، ءسويتiپ قانا قويماي، ولاردى ءولتiرiپ تە تاستايدى. بiزدiڭ سولداتتارىمىز قورعاۋدىڭ ورنىنا توناۋمەن جانە ولتiرۋمەن اينالىسادى. مۇسىلمان ۇلتشىلدارى تەك قانا قورلاۋدى كورە تۇرىپ، بiزگە قالايشا دوستارشا قاراسىن؟ ولاردى بiزدiڭ ءوزiمiز ۇلتشىل جاسايمىز", - دەپ سول كەزدەگi تۇركiستاننىڭ الەۋمەتتiك احۋالىن ءدال سيپاتتاعان.
وسى سياقتى جاڭا وتارشىلدىق ارەكەتتەردiڭ اۋىر زارداپتارى حالىققا قاسiرەت اكەلگەن. ايتالىق، بiر عانا پەروۆسك (قازiرگi قىزىلوردا) ايماعىندا بولشەۆيكتەردiڭ وسپادارلىعى سالدارىنان 1 ميلليونعا جۋىق ادام ولگەن (سوندا، 75-بەت). بۇل فاكتiنi مۇستافا "پراۆدانىڭ" 1920 جىلعى 20 ماۋسىمداعى سانىنان العاندىعىن ايتادى. مۇنداي بۇلتارتپاس فاكتiلەر م.شوقايدىڭ: "تۇركiستانداعى كەڭەس وكiمەتi "تۇركiستاندىق ايەلدەر مەن بالالاردىڭ ولiگiنiڭ ۇستiنە ورنىققان". ياكي "قازان توڭكەرiسi بۇرىنعى بۇراتانا حالىقتارعا الەۋمەتتiك پروگرەسس اكەلمەي، قايتا جاڭا وتارلىق بۇعاۋ اكەلدi" دەگەن تۇجىرىمدارىن راستاي تۇسەدi.
پاتشالىق تۇسىندا باستالعان قۇرتۋ ساياساتى ودان ءارi جالعاستىرىلىپ، كادiمگiدەي جوسپارلى تۇردە مىڭداپ، ميلليونداپ حالىقتىڭ كوزiن جويىپ جاتتى. البەتتە، اشتىق پەن ازامات سوعىسىنىڭ ورىستاردىڭ دا، ۋكراينداردىڭ دا، رەسەي مەن ونىڭ شەت ايماقتارىنىڭ حالىقتارىنىڭ دا ءومiرiن ميلليونداپ قيعانى راس. الايدا ءدال وسىنداي "ماركستiك تۇرعىدان" ... "تەوريالىق جاعىنان نەگiزدەلگەن" - قۇرىپ كەتۋگە تيiس دەيتiن قاتىگەز تاريحقا قاس، ادامزاتقا قاس، سىڭارجاق، سانالى تۇردە قاساقانا ويلاستىرىلعان ۇكiمدi تۇتاس بiر حالىققا ەشكiم شىعارعان ەمەس. وركەنيەت تاريحىنان مۇنداي مىسالدى تابۋ قيىن.
"پراۆدا" گازەتiنiڭ 1922 جىلعى 20 مامىرداعى №11 سانىندا جازىلعانداي: "1917, 1918, 1919 جىلداردا جەرلەرiن تارتىپ الۋ ءۇشiن قىرعىزداردى (قازاقتاردى) تiرiدەي ورتەدi!"... "ولاردى اڭ اۋلاعانداي اۋلادى. ولار ءوز-وزiنەن قۇرىپ كەتەتiندەي كۇيگە جەتكiزiلدi". "ولاردىڭ مال ايداۋىنا كەدەرگi كەلتiرۋ ءۇشiن كوپتەگەن جەر ۋچاسكەلەرi باسىپ الىندى. مال ايداپ وتۋشiلەردەن ايىپ-انجى ءۇشiن كوش جولدارىنا ادەيi ومارتالار قويىلدى".
سوۆەت ءباسپاسوزiنiڭ بەتتەرiنەن تەك 1919 جىلدىڭ وزiندە عانا "1 ميلليون 114 مىڭ قازاقتىڭ" قىرعىنعا ۇشىراتىلعانىن بiلگەن. (رىسقۇلوۆ ت. "توڭكەرiس جانە تۇركiستاننىڭ جەرگiلiكتi حالقى", مەمباسپا، تاشكەنت، 1925 ج. 77-بەت).
قازاق حالقىنىڭ حIح عاسىردىڭ اياعى مەن حح عاسىردىڭ باس كەزiندەگi تاعدىر-تالايىن ءسوز ەتكەندە ءا.بوكەيحانوۆ، ا.بايتۇرسىنوۆ، م.دۋلاتوۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ح.دوسمۇحامەدوۆ سەكiلدi كوپتەگەن تۇلعالار اۋىزعا الىنادى. سولاردىڭ قاتارىنان ءوز كەزەڭiنiڭ كورنەكتi قوعام قايراتكەرi, ۇلكەن اعارتۋشى ءارi پۋبليتسيست قالجان قوڭىراتباەۆتىڭ دا الاتىن وزiندiك ورنى بار. تومەندە ونىڭ "بiرلiك تۋى" گازەتiندە بۇدان 90 جىلداي بۇرىن جارىق كورگەن "تۇركiستان قازاقتارىنىڭ ءجايi" اتتى ماقالاسىنان ۇزiندiلەر كەلتiرەمiز.
ء"تورت جىلعا سوزىلعان كەسiرلi سوعىستىڭ لاڭىمەن قىمباتشىلىقتىڭ زاردابىن تارتقان تۇركiستان حالقىنا بىلتىردان بەرi تابيعات تا قوسىمشا "جىعىلعاننىڭ ۇستiنە جۇدىرىق" بولىپ تۇر. وتكەن جىل قۇرعاقشىلىقتان جەرگە تۇك شىقپادى. تۇركiستان حالقى استىقسىز قالدى. جالپى تۇركiستاننىڭ باسىنا كەلگەن بۇل اۋىرلىقتىڭ ايرىقشا سالماعى بiزدiڭ قازاققا ءتۇسiپ، بۇل وعان "اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامادان" كەيiنگi بiر ايدiك اپات بولدى. اۋليە اتا، شىمكەنت، تاشكەنت پەن تۇركiستان ۋەزدەرi, الدە قالاي جەرلەرi بولماسا، تەپ-تەگiس مالدان قول جۋعانداي كورiنەدi.
...بۇل ەلدەردە ايرىقشا بولعان بiر جامان جۇمىس - مالسىز قالعان سورلىلار جينالىپ بارىپ، مالى بارلاردىڭ قولىنداعى مالىن باس سالىپ تارتىپ جەپ جاتىر ەكەن. وسى كۇن ءار جەردە-اق جارلى حالىق اراسىندا ءولiم كوبەيiپ، كۇننەن كۇنگە قورقىنىش ۇدەپ بارادى.
...اقكەمەر، جۇرىن ستانساسىنان باستاپ تۇزتوبەگە شەيiن تەرمiرجولمەن جۇرگەن ادام "تۇركiستاندا ەشبiر قازاق قالماعان شىعار" دەگەن پiكiردi ەرiكسiز ويلايدى.
...ساتۋعا نارسەسi قالماعاندار اشتان ولە باستادى. ارىقتان ارام ءولiپ قالعان مالداردىڭ ولiمiتiگiن جەپ، بiر كۇنگە بولسا دا جان ساقتاپ تۇرعاندارى دا جوق ەمەس.
...ال ەندi تاماعى توق، يىعى ءبۇتiن اعايىننىڭ ول سورلىلارعا كورسەتiپ جاتقان از عانا دا قايىرى جوق. شارۋاسى ءتاۋiر اۋقاتتى ادامدار ءوزiنiڭ ارىقتاپ ولگەن مالىنىڭ جاسىعىن كەدەيگە ساتىپ پايدا قىلادى. بەيشارا اشتار قايتسىن... امالسىزدان ءولiپ بارا جاتقان سوڭ بايدىڭ سۇراعانىنا كونiپ الا بەرەدi.
...بۇل نە دەگەن مەيiرiمسiزدiك؟
بۇل نە دەگەن مۇسىلمانشىلىق؟
...مiنەكي، اشتان ولەيiن دەپ جاتقان اعايىننىڭ حالiن بiلiپ، وعان جاردەم قىلۋدىڭ ورنىنا اۋقاتتى اعايىننىڭ iستەپ جاتقان iستەرi وسى. بۇل قالاي؟ قىرىق رۋ حالىقتى بiر كiسiنiڭ بالاسىنداي قىلىپ، بiر تۋدىڭ استىنا جيعان ء"وز باسىڭ سۇيگەندi باسقا مۇسىلمان اعايىندارىڭا دا iستەمەسەڭ، مۇسىلمان ەمەسسiڭ" دەگەن دiن بiزدiڭ تۇتىنعان يسلام دiنiمiز ەمەس پە؟
...جۇرت يەسi قاريالار! ەل اعاسى مىرزالار! دiن باستىعى عۇلاما ءھام يشاندار! قارىنداستىق، مۇسىلمانشىلىق بورىشتارىڭىزدى شىنىمەن-اق ۇمىتىپ كەتتiڭiزدەر مە؟ الاش بالالارى قانى بiر باۋىر ەمەس پە ەدiك؟ "اعايىن بiر ولiدە، بiر تiرiدە" دەگەن قايدا؟ اعايىن ولسە، ءوپ-وتiرiك وكiرiپ كەلiپ، جىلاعان بولامىز. تiرiدە كەرەك قىلماعان اعايىننىڭ ولگەنiنە جىلاۋىمىز ريا بولماي ما؟ جۇرتتىڭ جايى وسى.
ەندi مۇنىڭ ۇستiنە قوشەمەت كەش بولىپ تۇرعان قازiرگi حۇكiمەتتiڭ قوسىمشىلىقتارى ءوز الدىنا بiر باپ".

قالجان قوڭىراتباەۆ
("بiرلiك تۋى" گازەتi, 14 ءساۋiر، 1918 جىل)

التى الاشتىڭ ەركiندiگiن، باقىتتى بولاشاعىن اڭساعان قايراتكەر ك.قوڭىراتباەۆ الاشورداشىلار رەتiندە تۇتقىندالىپ، كەڭەستەر تۇسىنداعى جاپپاي رەپرەسسيانىڭ قۇربانى بولعان. 1937 جىلدىڭ 30 قاراشا كۇنi ۇستالىپ، 1940 جىلدىڭ 23 شiلدەسiندە سوۆەتسكايا گاۆان اسكەري پورتىنىڭ ماڭىنداعى كونتسلاگەردە كوز جۇمدى.
وسىلايشا جازىقسىز جازالانعان ازاماتتىڭ ەسiمi جەتپiس جىلدان سوڭ قايتا ورالىپ وتىر. كەشەگi "ايقاپ", "قازاق", "اق جول" باسىلىمدارىنىڭ سىر بويىنداعى تiلشiسi, حالىق سوتى، حالىق مۇراسىنىڭ قامقورشىسى، اعارتۋشى قالجان قوڭىراتباەۆتىڭ تاعدىر-تالايى تۋرالى ايتىلار ءسوز ءالi الدا دەپ بiلۋ كەرەك.
پاتشالىق رەسەي قازاقتاردى "بۇراتانا" ەسەبiندە، اقتار قىزىلدارعا بولىستىڭ دەپ، قىزىلدار اقتارعا بولىستىڭ دەپ، كوممۋنيستەر - بايسىڭ دەپ، الاشورداشىلسىڭ دەپ، ۇلتشىلسىڭ، حالىق جاۋىسىڭ دەپ قىردى.
ازامات سوعىسى جانە شەتەل ينتەرۆەنتسياسى جىلدارىندا قازاقستان وراسان ادام جانە شارۋاشىلىق شىعىندارىنا ۇشىرادى. ەكi جىلدىڭ iشiندە سوعىستان جانە اشارشىلىقتان 800 مىڭعا جۋىق جەرگiلiكتi حالىق قازا بولدى. (رەسەي فەدەر. مەمل.مۇر-ى 5451-قور، 25-تiزە، 12-iس، 42-بەت).
1918 جىلدىڭ جازىندا شەتەلدiك ينتەرۆەنتتەر مەن iشكi كونتررەۆوليۋتسيالىق كۇشتەر قازاقستاننىڭ ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي وبلىستارىنىڭ كوپتەگەن جەرلەرiن باسىپ الدى. حالىقارالىق يمپەرياليستەردiڭ قولشوقپارى بولعان اق گۆاردياشىلار بۇل ايماقتاردا كونتررەۆوليۋتسيالىق ديكتاتۋرا ورناتتى. جەرگiلiكتi حالىقتى اسىپ-اتىپ، تۇرمەلەرگە توعىتتى. قۇلاق ەستiپ، كوز كورمەگەن وزبىرلىقتار جاسالىپ، قازاق جەرi قان ساسىعان مۇردەلەرگە تولدى.
ورال وڭiرiندە 1918 جىلدىڭ كۇزiندە زۇلمات پەن لاڭكەستiك جايىلىپ، جازالاۋشى وتريادتار ءورشiپ كەتتi. ورال قالاسىنداعى 255 كوممۋنيستiڭ بiر بولiگiن اق قازاقتار اسا جاۋىزدىقپەن ءولتiردi. بەيبiت جەرگiلiكتi تۇرعىندار قامشى استىنا الىنىپ، جازالاندى.
ءوزiنiڭ ەستەلiگiندە باقىتجان قاراتاەۆ بىلاي دەپ جازادى: "تۇرمەدەن ەۆاكۋاتسياعا شىعارىلعان 37 ادامنىڭ 1919 جىلى 24 قاڭتار كۇنi قىزىلقوعا مەن گۋرەۆ ارالىعىندا اقتار 34 بولشەۆيكتi اتىپ تاستادى. ەلەك قالاسىندا 400 ادامدى ايۋاندىقپەن قيناپ، ءولتiردi. قاراوبا، ءبورلi, بورباشەۆكا بولىستارى، فەدوروۆكا، المازنوە، لۋبيانكا جانە باسقا پوسەلكiلەردiڭ حالىقتارىن توناپ، ولارعا اۋىر سالىق سالدى". (قر پرەزيدەنتiنiڭ مۇراعاتى، 139-قور، 1-تiزبە، 29-iس، 142-بەت).
ازامات سوعىسى جىلدارىندا قازاق جەرiن قانعا بوياعان اتامان اننەنكوۆ بولاتىن. وسىعان وراي "قازاق تiلi" گازەتiندە جاريالانعان "ايۋاندىق پەن جاۋىزدىقتىڭ تۋى" دەگەن ماقالادا: "اننەنكوۆشىلار كiسi ءولتiرiپ، قيناۋدىڭ ەكi ءتۇرلi ءتاسiلiن ويلاپ شىعارعان. ونىڭ بiرi - كەڭەس وكiمەتiنە تiلەكتەس دەپ كۇدiكتەنگەن ادامداردى بiردەن شاۋىپ ولتiرمەي، اۋەلi قولىن كەسكەن، سونان سوڭ iشەك-قارنىن اقتارىپ، كوزiن ويعان. ال ەكiنشi ءتاسiل بۇدان دا قورقىنىشتى. بەسiكتەگi نارەستەنi مىلتىقتىڭ نايزاسىنا تۇيرەپ، پەشتەگi وتقا تاستاعان" - دەپ باسكەسەرلەردiڭ زۇلىمدىقتارىن كورسەتەدi. ("قازاق تiلi", 1927 جىل، 2 شiلدە).
وسىلايشا قازان توڭكەرiسiنiڭ العاشقى جىلدارىندا-اق بولشەۆيكتەر دە رەۆوليۋتسيا مۇددەسi ءۇشiن كوشپەلi حالىقتى قۇرباندىققا شالۋدان تارتىنبادى. تۇركiستان ولكەسiن جايلاعان اشارشىلىق جىلدارىندا قازاقتاردى ساقتاپ قالۋعا بارىن سالعان تۇرار رىسقۇلوۆقا قارسى تۇرعان تۇركiستان بولشەۆيكتەرiنiڭ ساياسي باسشىلارى قازاقتاردىڭ اشارشىلىقتان، سوعىس كوممۋنيزمiنەن قىرىلۋىن زاڭدى قۇبىلىس دەپ تانىعان ەدi.
ورىس جازۋشىسى نيكولاي اناستاسەۆ مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى جازعان كiتابىندا: "دليا ياسنوستي: فەدور كولەسوۆ ي يۆان توبولين - بولشەۆيكي، زانيماۆشيە سرازۋ پوسلە رەۆوليۋتسي ۆيدنىە پوزيتسي ۆ تۋركەستانسكوم كراە. پوسلەدني، پو سۆيدەتەلستۆام وچەۆيدتسەۆ، وتكروۆەننو پۋبليچنو زاياۆليال، چتو كيرگيزى، تو ەست كازاحي كاك نارود... س توچكي زرەنيا ماركسيستوۆ، ەكونوميچەسكي سلابىي، ۆسە راۆنو دولجەن بۋدەت ۆىمەرەت..." (ي.اناستاسەۆ، "مۇحتار اۋەزوۆ", موسكۆا، 2006, ستر.130) - دەپ كەلتiرگەن ايعاقتى پiكiرi جان دۇنيەڭدi ورتشە شارپيدى ەمەس پە؟
1920 جىلدىڭ كوكتەمiندە بۇكiل دالا وڭiرiندە استىقتى، مالدى، كيiم-كەشەكتi كۇشتەپ تاركiلەۋ باستالدى. جەڭiسكە قولى جەتكەننەن سوڭ، بولشەۆيكتەر قازاقتارعا كەڭەستiك ۇستەمدiكتiڭ ساباقتارىن كۇشپەن "ۇيرەتە" باستادى.
سوعىستان سوڭ، حالىق شارۋاشىلىعىن قالپىنا كەلتiرۋ جىلدارىندا، جەر مەن مالدى جاپپاي ناتسيوناليزاتسيالاۋ، كوشپەلi حالىقتى وتىرىقشىلىققا اۋىستىرۋ ساياساتى دا مال باسىن ازايتىپ قانا قويماي، ادامداردى دا جاڭا قىرعىنعا ۇشىراتتى.

جالعاسى بار

تiلەۋ كولباەۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

«تۇركىستان» گازەتى