تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى ەلىمىزدىڭ تاريحي-مادەني ومىرىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى. وشكەنىمىزدى جاندىرىپ، جوعالعانىمىز تابىلعان تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە بىرقاتار تاريحي وقيعالار دا ورىن الدى. سونىڭ ءبىرى 2015 جىلى ەلباسىنىڭ شەشىمىمەن قازاق  حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋى ەدى.

ەڭ باستىسى، ۇلتتىق سانا جاڭعىرعان تۇستاعى وسىناۋ ايتۋلى تاريحي شارانى  وتكىزۋدىڭ ماڭىزدىلىعى وتە زور بولدى.سەبەبى قازاق  حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن وتكىزۋ ەلىمىزدىڭ تاريحىنداعى، ۇلتىمىزدىڭ، حالقىمىزدىڭ تاعدىرىنداعى الاتىن ورنى ەرەكشە. وسكەلەڭ ۇرپاققا ونىڭ مازمۇنى مەن ءمانىن ءتۇسىندىرۋ مەرەكە اياسىندا وتكىزىلەتىن شارالاردىڭ ەڭ ماڭىزدىسى بولماق.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ ايتىپ وتكەندەي «ءبىزدىڭ تاريحىمىز - ول بىرلىك پەن تۇتاستىقتىڭ تاريحى».سوندىقتان وسى رۋحپەن تاربيەلەنەر جاس ۇرپاق جاسامپازدىق جانە مەملەكەتتى نىعايتۋدىڭ كوپ عاسىرلىق تاجىريبەسىنەن ۇلت تاريحىنا دەگەن ماقتانىش سەزىمى مەن ايرىقشا قۇرمەتپەن قارايتىنى ءسوزسىز.عاسىرلار قويناۋىنان جەتكەن حالقىمىزدىڭ ۇلى مادەنيەتى مەن ءداستۇرىن ساقتاي وتىرىپ، قازاقستاننىڭ رۋحانيوركەندەۋىنىڭ نەگىزىن قالاۋعا ۇمتىلاتىن دا بۇگىنگى ۇرپاق بولماق.

ەگەر تەرەڭگە كوز جۇگىرتەر بولساق، تونىكوك ابىز تاسقا قاشاپ، اسانقايعى ارمانداپ، جەلمايامەن ىزدەگەن، حاندار مەن بيلەر، سۇلتاندار مەن باتىرلار نەگىزدەپ،  كەشەگى الاش قايراتكەرلەرى  وسيەت ەتكەن، بۇگىنگى قازاق ەلباسىنىڭ باستاماسىمەن جۇزەگە اسىرۋعا سەرت بەرىپ، بەل بۋعان «ماڭگىلىك ەل» مۇراتىن جاس ۇرپاققا ناسيحاتتاۋ ارقىلى ۇلتتىق تاريحىمىزدى دارىپتەۋدىڭ جاڭا كەلبەتىن تولىقتىرىپ، مازمۇنىن كەڭەيتە تۇسەمىز. «ماڭگىلىك ەل» جولىندا قاسىق قانى قالعانشا شايقاسىپ، سايىن دالا توسىندە قالىپتاسقان اتامەكەننىڭ ءاربىر سىنىق سۇيەم جەرىن كەۋدەسىمەن قورعاعان قاھارمان حاندارىمىز - قاسىم حان، حاقنازار، تاۋەكەل، ەسىم حان، ءاز-تاۋكە، ابىلاي حان مەن كەنەسارىنىڭ، قول باستاعان ساردارلار مەن باتىر بابالارىمىز قابانباي، بوگەنباي، باتىر باياننىڭ ەرلىك ىستەرىن جانە ەلدىڭ بىرلىگىن دانالىعىمەن ۇيىتىپ ۇستاعان بي-شەشەندەرىمىز بۇقار جىراۋ، نىسانباي جىراۋ، تولە بي، قازىبەك بي، ايتەكە بيلەردىڭ وتانسۇيگىشتىگىن ۇزبەي ناسيحاتتاۋ دا تاريح تاعىلىمى ارقىلى جاستاردى تاربيەلەۋ قۇرالى.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىق تاريحىن دارىپتەۋدە ءسوز باسىن ۇلت عىلىمى مەن مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا شەكسىز ۇلەس قوسقان سول ءداۋىردىڭ كۇاگەرىندەي بولعان عالىم،حالقىمىزدىڭ تۇڭعىش تاريحشىسى - مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدان جانە ونىڭ «تاريح-ي راشيدي» ەڭبەگىنەن باستايمىز.

XVI عاسىرداعى ورتالىق ازيانىڭ اتاقتى تاريحشىسى، ادەبيەتشىسى جانە كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە تانىمال بولعان مىرزا مۇحامەد حايدار دۋلاتيدىڭ (1499-1551 جج.) ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى وسى قازاق حاندىعىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ارنالعان. ەڭ باستى شىعارماسى «تاريح-ي راشيدي» قازاق تاريحى مەن ادەبيەتىن، مادەنيەتىن، دالا فيلوسوفياسىن، ءدىنىن وتكەن تۇركىلىك ءداۋىردىڭ يسلامدىق كەزەڭىمەن ساباقتاستىرا زەرتتەۋىمەن اسا قۇندى تاريحي دەرەك رەتىندە قاراستىرىلادى. كىتاپتىڭ ءوزى ەكى ۇلكەن داپتەردەن تۇرادى دا، ءبىرىنشىسى – 70 تاراۋدان، ەكىنشىسى – 117 تاراۋدى قامتيدى. م.ح. دۋلاتيدىڭ ايتۋى بويىنشا ءبىرىنشى داپتەردىڭ 17 تاراۋى تولىعىمەن «زافارنامە» كىتابىنان الىنسا، ەكىنشى كىتاپتىڭ 41-تاراۋى «تاريح-ە جاھانگوشاي» كىتابىنان، ال 99-شى تاراۋى وسى «زافارنامەدەن» الىنعان.

قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ تاريحىنا قاتىستى ەڭ ماڭىزدى دەرەكتى بەرەتىن مىرزا مۇحاممەد حايدار دۋلاتتىڭ «تاريح- ي راشيدي» شىعارماسى XIV-XVI عاسىرلاردىڭ باسىندا قازاقستان اۋماعى مەن كورشى اۋماقتاردا ءومىر سۇرگەن ءىرى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى موعولستان تاريحىنا ارنالعان. بۇل ەڭبەك — قازاق حاندىعىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ ءۇشىن دە اسا ماڭىزدى باستاپقى دەرەكتەمە. وندا توقسان جىل ىشىندەگى قازاق حاندارىنىڭ تاريحى قىسقا، دايەكتى تۇردە باياندالعاندىقتان بارلىق تاريحشى وسى ەڭبەكتى باسشىلىققا الادى جانە قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ دە وسى ايگىلى شىعارما نەگىزىندە الىنعاندىعى تاريحي اقيقات.

ولاي دەيتىنىمىز، 550 جىلدىعى تويلانىپ جاتقان قازاق حاندىعى - ءبىزدىڭ تۇتاس تا تەرەڭ تاريحىمىزدىڭ ءبىر عانا كەزەڭى، ءداۋىرى ەكەندىگىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. ۇلان عايىر قازاقتىڭ سايىندالاسىندا مەم­لەكەتتىلىكتىڭ نەگىزى پايدا بولىپ، باستاۋ العانىنا 3 مىڭ جىلداي ۋاقىت ارالىعىن قامتيدى. وسىعان قاراماستان، مەملەكەتتىگىمىزدى قازاق حاندىعىنان باستاۋىمىزدىڭ سىرى نەدە دەگەن ساۋال تۋىندارى انىق. يا، شىندىعىندا، قازاق حاندىعىنا دەيىن ءبىزدىڭ اۋماعىمىزدا، ياعني قازاق جەرىندە ءارتۇرلى دامۋ ساتىسىن باستان وتكىزگەن 20 مەملەكەتتىك قۇرىلىم مەن  ساياسي  جۇيەلەر  بولدى. ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا سول مەملەكەتتى قالىپتاستىرعان تايپالاردىڭ اتاۋىمەن اتالدى. مىسالعا، عۇن مەملەكەتى، قاڭلى مەملەكەتى، وعىز مەملەكەتى، تۇرىك قاعاناتى، تۇرگەش، قي­ماق، ءۇيسىن، ت.ب. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، بۇلاردىڭ ارقايسىسى دا قازاقستانداعى مەملەكەتتىلىك تاريحى­نىڭ كەزەڭدىك كورىنىسى، تاريحي كەزەڭدەرى عانا.

سوندىقتاندا قازاق حاندىعىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى – «قا­زاق» دەگەن تايپانىڭ ەمەس، قازاق حال­قىنىڭ مەملەكەتى بولۋىندا.  وسى اتتاس حاندىق قۇرامىنا كىرگەن بارلىق تايپا­لار مەملەكەتى. تۇڭعىش پرەزيدەنت ن.ءا. نازارباەۆ «عاسىرلار توعىسىندا» دەگەن ەڭبەگىندە «قازاق حاندىعى  بۇكىل ورتالىق ازياداعى ەڭ العاشقى قۇرىلعان  ۇلتتىق سيپاتتاعى مەملەكەت»،- دەپ انىق كورسەتكەن.

سونداي-اق وسىدان ءدال 550 جىل بۇرىن جانىبەك پەن كەرەي قۇرعان قازاق حاندىعى العاش رەت ءوز اتاۋىندا حالىق ەتنونيمى رەتىندە دە بەكىتىلدى. وسىنداي سىندارلى شاقتا قازاق حالقىنىڭ ءتۇرلى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەرگە بىتىراپ، ساياسي ىدىراپ كەتۋىنەن ساقتاپ قالۋ نەمەسە جويۋلۋىنا جول بەرمەي، جالپى مەملەكەتتىككە جانە عاسىردان عاسىرعا سوزىلعانقالىپتاسۋ جىلدارىندا قالىپتاسقان، تاريحي نەگىزى قالانعان  شىعىس دەشتى قىپشاق، جەتىسۋ جانە تۇركىستان اۋماعىن مەكەندەگەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ
ەتنيكالىق-ساياسي، شارۋاشىلىق-مادەني دامۋى ارقىلى بىرىگۋىنە اكەلگەندىگىن كورەمىز. ءوز تاريحي ساحناعا شىعۋ كەزەڭىنە ساي قازاق جەرىندەگى حالىقتىڭ مەنتاليتەتىن، بولمىسىن، دۇنيەتانىمىن كوشپەلى ءومىر قالىپتاستىردى. سوندىقتان قازاق حالقىنىڭ قالىپ­تاسۋىنىڭ بىرنەشە ساتىسى مەن كەزەڭدەرى بار. سوڭعى كەزەڭ XIV-XV عاسىرلار قامتيتىدا، بۇل كەزەڭدە ەتنيكالىق ءۇردىس پەن ساياسي ۇردىستەر ءبىر-بىرىنە بارىنشا ىقپال جاساپ، ءداستۇرلى دالالىققازاق قوعامى جوعارى ساتىسى -  قازاق حاندىعى قۇرىلدى. ءسويتىپ، قازاق حالقىنىڭ  وز اۋماعى، كوشپەلى سالت-داستۇرگە نەگىزدەلگەن ەكونوميكاسى، ءتىلى، ءدىنى، مادەنيەتى مەن رۋحاني ءومىرى وركەنيەت كوشىنە ىلەسىپ دامىپ وتىردى. سوندىقتان، قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى – قازاق مەملەكەتىن ۇلىقتايتىن ۇلى مەرەكە.  مەملەكەتشىل باعىتتاعى يدەيالاردى ناسيحاتتاپ، جاستاردى پاتريوتتىق تاربيەگە باۋلۋ بارىسىندا وزىندىك مازمۇنعا يە بولاتىن ايتۋلى داتا.

تاريح كوشىنە تەرەڭنەن بويلار بولساق، ءابىلحايىر حاندىعى مەن موعولستاننىڭ السىرەۋى جانە ىدىراۋى جاعدايىندا اتالعان كەڭ-بايتاق
ايماقتىڭ رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ ەڭ ىقپالدى كوسەمدەرى ساياسي تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلدى.ال ولاردىڭ عاسىرلاردان ۇزبەي جالعاسىپ كەلە جاتقان ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىك جولىنداعى جارقىن ىستەرى مەن ەرلىگى، تۇلعالىق بەلگىسى جىلدار وتكەن سايىن جارقىراي تۇسۋدە. مىسالعا، قازاق حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان كەرەي مەن جانىبەك، اقنازار مەن قاسىم،ەسىم مەن تاۋەكەل، ءاز-تاۋكە مەن ابىلاي حاندارمەنەسىمدەرى قاتار جۇرەتىن، تولە، قازىبەك، ايتەكەدەي ۇلى بيلەردىڭ قايتالانباس دارا تۇلعالارى مەن ارتىندا قالدىرعان قالىڭ قازاق جۇرتى مەن الەمدىك رۋحاني قۇندىلىقتار تورىنەن ورىن الاتىن مۇراسىن زەردەلەۋ ۇلكەن مىندەت. سول ءداۋىردىڭ وشپەس دەرەگىندەي بولىپ، زامانا اسۋلارى مەن سىنىنان وتكەن «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «قاسىم حاننىڭ كاسقا جولى»، ءاز-تاۋكەنىڭ «جەتى جارعىسى»، «ابىلايدىڭ اق جولى» دەگەن اتپەن جەتكەندالالىق زاڭدىق ەرەجەلەر قازاق حاندىعى مەن مەملەكەتتىلىگىن دايەكتەي تۇسەتىن تاريحي قۇجاتتار.

بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك ءۇشىن اتا-بابالارىمىز عاسىرلارعا سوزىلعان ازاتتىق جولىنداعى  شايقاستاردا بىردە جەڭىسدى، بىردە جەڭىلىس تاپتى. تەك ۇزدىكسىز ازاتتىق كۇرەسىنىڭ ناتيجەسىندە ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ كوتەرىپ وتىرعان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ وزەگىنە اينالىپ وتىرعاندىعى ءمالىم.

وسىناۋ بابالار اماناتىنداي بولعان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىتاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ الەمدىك جاھاندانۋ كوشىنە ەنگەن كەمەلدەنگەن قازاقستاندىق مەملەكەتتىلىك قۇرۋداعى سىڭىرگەن ەڭبەگىنىڭ تاريحيمازمۇنى دا ەرەكشە. زاماناۋي قازاقستان «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنا بىرىككەن كوپ ۇلتتىڭ وكىلدەرىنىڭ ورتاق وتانى.سوناۋ قازاق حاندىعى قۇرىلعان ساتتەن باستاپ-اق قازاق حالقىنەبىر جاۋگەرشىلىك زاماندى كەشىپ، «القاكول سۇلامادان» ءوتىپ، «ەلىم-ايلاعان» نەبىر زار زاماندى دا، اشارشىلىق پەن جاپپاي ۇجىمداستىرۋ، الاش زيالىلارىن الاستاتقان الاساپىران كەزەڭدى دە، ساياسي قۇعىن-سۇرگىن مەن اتوم سىناقتارىنىڭ الاپاتتارى سەكىلدى بار قيىنشىلىقتاردان سۇرىنبەي ءوتىپ، الەمدىك ۇلتتىق قاۋىمداستىقتا ويىپ تۇرىپ لايىقتى ورىن الدى. بۇنداي بيىكتىككە كوتەرىلۋ قازاق حالقى ءۇشىن ۇلكەن ماقتانىش ەكەنىن ەسكەرسەك، ءبازداڭ قلتتىق تاريحى ءتۇزۋ، تامىرى تەرەڭ ەكەنىن ۇعىنامىز.

دەگەنمەندە، حح عاسىر باسىنداعى الاساپىران كەزدەرى ۇلت ماقتانىشى، الاش ارىسى مىرجاقىپ دۋلاتوۆ: «كەلەشەك كۇننىڭ قانداي بولاشاعىن بىلۋگە تاريح انىق قۇرال بولادى. ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتقان جۇرت، ءوزىنىڭ تاريحىن ۇمىتقان ەل قايدا ءجۇرىپ، قايدا تۇرعاندىعىن، نە ىستەپ، نە قويعاندىعىن بىلمەيدى، كەلەشەكتە باسىنا قانداي كۇن تۋاتىنىنا كوزى جەتپەيدى. ءبىر حالىق ءوزىنىڭ تاريحىن بىلمەسە، ءبىر ەل ءوزىنىڭ تاريحىن جوعالتسا، ونىڭ ارتىنشا ءوزى دە جوعالۋعا ىڭعايلى بولىپ تۇرادى»، – دەپوزىنىڭ «تۇرىك بالاسى» اتتى جازباسىندا جازدى.

قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ بارىسىندا ۇلى تۇلعالارىمىزدى، بەيبىت ءومىر مەن تىنىشتىقتى ۇلىقتاۋ شارالارى دا كەڭىنەن جۇرگىزىلۋدە. بۇگىنگى جاس ۇرپاق ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان بەيبىت زامان بابالارىمىزدىڭ عاسىرلىق ارمانى بولعانى ايان. ول تۋرالى قازاق ادەبيەتى عىلىمىنىڭ كورنەكتى وكىلى بەيسەمباي كەنجەباەۆ 1940 جىلى جازعان تاريحي وچەركىندە: «ابىلايعا دەيىن بولسىن، ابىلايدىڭ تۇسىندا بولسىن قازاق حالقىنىڭ ارمان ەتكەنى: 1) ءوز الدىنا ەرىكتى ەل بولىپ، ءوزىن ءوزى مەڭگەرۋ، 2) اتا قونىسىنا جايعاسىپ، بەيبىت ەڭبەك ەتىپ، شارۋاشىلىق شالقىتۋ، 3) ءبىر اۋىزدى، ىنتىماقتى بولىپ، وتانىن، ەلدىگىن قورعاۋ»، - دەگەن ەدى. ەلباسى ۇسىنعان ۇلى يدەيالاردىڭ ماڭگىلىككە ۇشتاساۋىنا وسى ءۇش قاعيدا تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، بوداندىقتان قۇتىلعاننان كەيىنگى جەردە سالتانات قۇرىپ كەلە جاتقاندىعى ارقاۋ بولىپ وتىر.

تاۋەلسىزدىك - قازاق حالقىنىڭ جارقىن كەلەشەگى ءۇشىن، وتانى ءۇشىن وتقا ءتۇسىپ، ەلى مەن جەرى، حالقى ءۇشىن قاسىق قانىن قيعان اتا-بابالارىمىزدىڭ بىزگە قالدىرعان باعا جەتپەس مۇراسى، ال ونى ساقتاپ قالۋ دا اتا-بابا اماناتى! قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى تاعىلىمى مول، بەرەرى زور، تانىمى مول تاريحي كەزەڭگە كوزجۇگىرتۋ عانا ەمەس، وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ بويىنا وتانسۇيگىشتىك، ەلجاندىلىق قاسيەتتەردى ۇيالاتۋ، وتكەننەن تاعىلىم الۋ بولىپ تابىلادى. قوعامنىڭ نەگىزىن قۇراپ وتىرعان جاس بۋىن ۇلت تاريحىنا تەرەڭ بويلاي وتىرىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ شىنايى قادىر-قاسيەتىن ۇعىنادى. ۇلى دالا تاعىلىمدارىن ناسيحاتتاپ، «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن جۇزەگە اسىرۋدا ناقتى دا سەنىمدى قادام بولماق.

Abai.kz