ميرا شۇيىنشاليەۆا. ءۇش تومپەشىك
اڭگىمە
– اپا، توڭىپ بارامىن. توڭ-ى....
ەسىمنىڭ داۋسى ەستىلەر-ەستىلمەس بولىپ جالىنىشتى شىقتى. قۇلاقشىنىن باستىرا كيگەن قويان بوركىنەن جەل، اياعىنداعى قىسقا قونىشتى بايپاعىنان ىزعار ءوتىپ بارادى. ءامىر مەن الپەش بەتى-قولى دومبىققان كىشكەنتاي ەسىمدى قولتىعىنان دەمەگەن بولادى. بىراق وكپەنى تۇنشىقتىرا قىسقان قاڭتاردىڭ وتكىر جەلى مەن دۇلەي بورانى ۇشەۋىنە دە ءال بەرەر ەمەس. ينتەرناتتان شىققاندا ماقتاداي ۇلپا قاردى سىزىپ وتىرىپ، قۇلىنشاقتىڭ قۇلاعىنىڭ ءتۇبى دە تەرلەپ ۇلگىرمەيتىن قىرلىقتاعى بوز ۇيگە ءاپ-ساتتە جەتىپ باراتىنداي كورىنگەن ولارعا. ەندى، مىنە، كوڭىلدەگى ءتاتتى قيالدى اياق استىنان سوققان الاساپىران اداستىرىپ جىبەردى. جاپىراقتاي ۇلبىرەگەن ۇشەۋ ابدەن تيتىقتادى. قۇلاقتارىنىڭ تۇبىنەن گۋ-گۋ ەتكەن جەل تاربيەشى قابيرا اپايدىڭ تۇستە ايتقان ءار ءسوزىن قايتالاعانداي بولادى. ينتەرناتتىڭ بولمەسىندە قاننەن-قاپەرسىز وتىرعان بۇلاردى جەلىكتىرگەن دە سول قابيرا اپايلارى ەدى.
– قاراقتارىم-اي، – دەگەن ول. – نەگە كەلدىڭدەر؟ بالالاردىڭ باس-اياعى تۇگەل جينالعانشا قايدا ءالى!
سوسىن بولمەگە كىرىپ-شىعىپ:
– مىنا پەشى قۇرعىر كەشكە دەيىن جىلىنسا جاقسى. الگى كاشاعار جىگىتكە شەلەك-شەلەك كومىردى سالعىزىپ جاتىرمىن. تاس ءتۇستى مە ىشىنە، جىلىنبايدى، نە كەرەمەتى بارىن؟! ەگەر جاقىن ماڭايدا تۋمالارىڭ بولسا، بارىپ، جىلىنىپ قايتىڭدار!– دەپ جانە رۇقساتىن بەرگەندەي بولعان.
سول بويدا:
– بىرەۋدىكىندە نە بار سونشاما؟ ودان دا مىنا تۇرعان ءوز ۇيىمىزگە
كەتپەيمىز بە؟– دەپ، بالا قيالى تەمىر كەرەۋەتتەن قارعىپ تۇرىپ ەدى. ون بەس كۇن بويى قىسقى دەمالىستا ەركىن اۋناپ-قۋناعان قايران جىلى ۇيانىڭ قۇشاعى وزىنە تارتپاي قويسىن با؟
ولاردىڭ ينتەرناتقا كەلگەنى دە بۇگىن عانا ەدى. تاڭەرتەڭ دۇيسەن بالالارىن وسىندا ءوزى اكەلىپ تاستادى. ات شانانىڭ ۇستىندە تونعا ورانعان اكەسى مەن ۇشەۋىن تۇك اۋىرسىنباي، تۇندە جاۋعان جۇمساق قاردى تۇياعىنىڭ ۇشىمەن لىپ-لىپ باسىپ، جۇيتكي جونەلگەن تورى ات ورتالىققا جىلدام جەتتى. انشەيىندە بەت قاريتىن اياز دا كەنەت ءبىرتۇرلى سىنىپ، كۇن كوزى بۇلت اراسىنان جارىپ شىققانداي بولدى. سول اۋا رايىنىڭ ءتۇس اۋار-اۋماستان كەنەت قۇبىلىپ شىعا كەلەرىن، بالا تۇگىلى، ەرەسەكتەر دە بىلمەگەن. ءۇش بالا ورتا جولعا ەندى عانا جەتە بەرگەندە، اياق استىنان جەل كوتەرىلدى. مامىق قاردى قۇيىنداتا اسپانعا ۇشىرىپ، سوڭى بورانعا ۇلاستى. تەنتەك تابيعات ادۋىن مىنەز تانىتىپ، ۇشەۋىن سىم بويىنا قوناقتاعان تورعايداي ەرسىلى-قارسىلى دوڭگەلەتتى. ءال بەرسە كورەيىن؟! انشەيىندە ەسىز دالاعا ەس بەرىپ، قارق-قارق ۇشاتىن قارعالار دا زىم-زيا. ءبارى دە قاتىگەز بوراننان قورقىپ، قۋىس-قۋىستارعا تىعىلىپ قالعانداي...
– اكەم مال قاراۋعا شىقپاس پا ەكەن؟
– مالدى ەندىگى قوراعا دا قاماپ تاستاعان شىعار.
– اپامنىڭ دا سىرتقا شىعىپ، ءبىزدى قاراپ تۇراتىنى بار ەدى ءبىر.
– ۇيدەن كەتكەنىمىز مانا ەمەس پە، ەندى كىمدى كۇتسىن!
ءامىر مەن الپەش تىم اۋىر دەمالىپ، سويلەپ كەلەدى. ىعى مەن ىقتاسىنى جوق قۋ دالادا ولاردىڭ داۋسى جەلگە ۇشىپ كەتىپ جاتىر.
– اپا، شارشادىم. توڭ-ى... بارام!
ەسىم قايتادان قىڭقىلداي باستادى. ەكى بەتى اقشىل-بوز تارتىپ، ابدەن ءىسىپ كەتكەن.
– ءامىر، ەندى نە ىستەيمىز؟ – دەپ جىلامسىرادى الپەش. – ەسىمدى ءۇسىرىپ الاتىن بولدىق-اۋ!
– بوران باسىلعانشا سومكەمىزدى باسىمىزعا سالىپ، جاتا تۇرايىق؟!
– قاسقىردان قورقام.
– وسى بوراندا قايداعى قاسقىر؟
– سويتسەك، سويتەيىك وندا، – دەدى امالى تاۋسىلعان اپكەسى الپەش تىستەرى ساقىلداپ، قالش-قالش ەتكەن ءامىردىڭ ءسوزىن جەرگە تاستاي الماي. ءسويتتى دە، كىتاپ تولى سومكەلەرىن قاز-قاتار ءتىزىپ، ۇشەۋى سۋىق قاردىڭ ۇستىنە ءبۇرىسىپ جاتا كەتىستى. بوران باسىلمادى. قىستىڭ تۇسامىستاي كەلتە كۇنى ۇياسىنا كىردى. ءبىر-بىرىنە تىعىلعان ءۇش دەنەنى اق قار تەگىستەپ جابا بەردى...
***
– دۇيسەكە، ەندى قايدان ىزدەيمىز؟– دەپ داعداردى ءۇش كۇننەن كەيىن ينتەرناتتا جوق، ۇيلەرىنە قايتىپ ورالماعان بالالاردى ىزدەپ جۇرگەن توپ.
دۇيسەن اقساقال زىلدەنە سويلەدى.
– ءوزىم ءبىر تىرلىك قىلماسام، سەندەردىڭ ەشتەڭەمەن ىستەرىڭ جوق ەكەن. شاباننىڭ بالاسى كىمگە كەرەك بولعان، قۇداي-اۋ؟!
– ءبىز قايدان بىلەيىك، دۇيسەكە. ولاردى قىردا جاتقان شىعار دەپ جۇرسەك؟ تاربيەشىگە دە ەسكەرتپەي كەتىپتى.
مەكتەپ ديرەكتورى راقىش مىسىق مۇرتىنىڭ استىنان ەستىلەر-ەستىلمەس كۇڭك-كۇڭك ەتىپ اقتالعانسىدى.
– تاربيەشىنى جۇمىستان شىعاردىق كەشە.
– ماعان ونىڭ ءبىر جەرگە كىرگەن-شىققانى تەككە دە كەرەك ەمەس، شىراعىم. بالالارىم كەرەك! بارىنە سول تاربيەشىلەرىڭ كىنالى! ەسى دۇرىس كىسى وسى قىستىڭ قاقاعان سۋىعىندا ولاردى بولمەدەن شىعارا ما؟
– ول بايعۇس قايدان ءبىلسىن؟
– بىلمەگەندە شە... سەندەر وسى مال باعىپ وتىرسىڭدار ما، الدە جان باعىپ وتىرسىڭدار ما؟!
وسىمەن بەسىنشى كۇن. سورلى دۇيسەن ءار باسشىنىڭ الدىنا ءبىر بارىپ، بۇرىنعىدان بەتەر كۇدەر ءۇزىپ شىعادى. ەش جەردەن تابىلماعان ءۇش بالانى كەشەدەن بەرى سوۆحوزدىڭ بار تراكتورى ەندى قالىڭ قاردىڭ استىنان ىزدەپ، دالانىڭ ساي-سالاسىن جول-جول قىلدى.
تۇلا بويى قالشىلداپ، اشۋعا بۋلىققان دۇيسەن بىرەۋگە كىجىنگەندەي، ۇزىن ساپتى قامشىسىمەن كىلەم توسەلگەن ەدەندى ۇرىپ-ۇرىپ جىبەردى دە، سارى پلاششىن سۇيرەتىپ، سىرتقا بەتتەدى. جۇرەگى ميداي ەزىلىپ، ەسالاڭ بولدى بايعۇس. استىنداعى اتىن سامارقاۋ قامشىلاپ، تاعى دا تراكتورلار قايىقشا جۇزگەن ماڭ دالاعا بەت بۇردى.
كوڭىلىن تىلگەلەگەن وي مەن مۇڭ قورا تولى مالعا دا، ءتىپتى سۋىق حاباردى ەستىگەلى ءنار تاتپاي، پەش تۇبىندە بۇك ءتۇسىپ جاتقان ايەلى باتيماعا دا بۇرىلتار ەمەس. كوز الدىندا ينتەرناتقا بارعان سايىن: «اكە، ەندى قاشان كەلەسىز؟» – دەپ مولتىلدەي قارايتىن ءۇش ءسابيى. ءۇش قۇلىنى – قۇدايدىڭ قيىپ بەرگەن ءۇش تامىرى. ءۇزىپ بەرگەن ءۇش جاپىراعى – ءۇش ساۋلەسى.
باياعىدا، جاڭا-جاڭا شاڭىراق كوتەرگەن كەزىندە باتيماعا نازىن ايتىپ: «مەن كىندىكتەن جالعىزبىن. اكەمدى سوعىس اكەتىپ، شەشەمدى ەرتە جەر جۇتتى. ۇل دەمەيمىن، قىز دەمەيمىن، ارتىمنان ىلەسەتىن شارانا بەرسە، قۇدايعا قۇلدىق!» - دەيتىن. سول تىلەگىن ءتاڭىرى ەستىپ، قۇندىزداي ءبىر قىزدىڭ سوڭىنان تەتەلەس قوس قۇلىنشاق سىيلاپ، كوڭىلىن كوككە جەتكىزدى. «تىرلىك، تىرلىك!» دەپ تىربىڭداپ جۇرگەندە، سول بالالارىنىڭ كوز الدىندا قالاي تەز وسكەنىن مۇنىڭ ءوزى دە بايقاماي قالدى. كەيدە ءباتيما:
– بىرەۋدىڭ مالى ەگىز تۋسا، اكەڭ ءتىرىلىپ كەلگەندەي قۋاناسىڭ. ال سابيلەرىڭمەن ىسىڭ جوق! – دەپ وكپەلەگەندە، بۇل ونىڭ اشۋىنا قولىن ءبىر سىلتەپ جۇرە بەرەتىن، شارۋاسىن كۇيتتەپ. اتتەڭ، الدامشى دۇنيە-اي! سوۆحوزدىڭ ءبىر تىشقاق لاعى جوعالىپ، قوتىر قوزىسى ارام ولسە، «قايدا قارادىڭ؟» دەپ، جەتىپ كەلەتىن وڭكەي شولاق اكىم نەمەلەر مۇنىڭ ءومىرىن ءراسۋا قىلعانىنا قۋانباسا، قايعىرماعان سەكىلدى. كەشقۇرىم، اسىڭدى اۋزىڭا الا بەرگەندە، جالپاق گالستۇگىن جاپىرايتا تاعىپ، «مال ساناۋعا كەلدىك» دەپ، ءماشينادان ءتۇسىپ جاتاتىن بىلگىشسىماقتاردىڭ اۋىلدىڭ قاق ورتاسىندا تۇرىپ تا مۇنىڭ بوتالارىنا كوز قىرلارىن سالماۋىن قاراشى! اقپار تولتىرعان بولىپ، قورانىڭ ەسىگىنەن بىرەر عانا مويىندارىن سوزىپ، سودان كەيىن تاڭ بوزارعانشا كيىزدى سابالاپ، كارتا ويناپ، قۇدايى قوناق بولىپ، باس جەپ، ءتوس مۇجيتىندەر: «دۇيسەكە، ءسال شىداڭىز، وسى جاز قىستاقتى ورتالىققا جاقىنداتامىز. سوندا ۇل-قىزىڭىز مەكتەپكە ۇيدەن قاتىنايدى. قويعا دا قاسقىر شاپپايدى»، - دەپ ارقادان قاعىپ، قۇرعاق ۋادە قىلعاندارىنا الدانا بەرىپتى.
– مىناۋ جىلتىر تەمىردى بۇل جولى دا سىزگە سىيلايمىز، دۇيسەكە. وسى ماڭدا سىزدەن اسقان شوپان-مالشى جوق، – دەيتىن كولگىرسىپ ولار.
– بەرسەڭدەرشى اناۋ جاستارعا! توردەگى جامان كىلەم مەدالدان مايىساتىن بولدى، – دەپ، بۇل جينالىسقا بارعان سايىن بەشپەتىنىڭ ومىراۋىن تەمىرگە شۇرق تەستىرىپ قايتاتىن.
– ءباتيما! ءاي، ءباتيما! – دەيتىن سوسىن ۇيگە كەلىپ. – ءما، مىنانى ءىلىپ قوي، تاعى بەردى.
مىنەزى بىرتوعا تۇيىق بايبىشەسى قاشانعى قۋانسىن:
– تەمىردى ۇيگە بەرگەنشە، ءماشينا بەرسە قايتەدى، ەڭ بولماسا ورتالىققا بارىپ، قانت-ءشايىمىزدى اكەلىپ تۇراتىن، – دەيتۇعىن كەيىپ.
بۇل بولسا، ىزالانىپ:
– نەمەنە، اش وتىر ما ەدىڭ؟ – دەپ ىشىندە نە بار، نە جوعى بەلگىسىز، الا دوربانى مۇنىڭ قولىنا ۇستاتا سالادى.
بارعا قاناعات قىلعان كوڭىل-اي! سونىڭ ءبارى ءبىر كۇندىك دۇنيە ەكەنىن ول كەزدە ءبىلىپ پە؟ ءتورت كلاستىق قانا بىلىممەن قارا جۇمىس بىتكەننىڭ ءتۇبىن تۇسىرگەن قاسقا باسى وتكەن كۇزدە قۇداي كورشىلەرى قۇسايىن مەن حيسمەت كەلىپ، «سوتسياليزم» فەرماسىنىڭ ورتالىعىنا كوشەيىك دەگەنگە دە كونبەدى عوي.
– دۇيسەكە، شامنىڭ جارىعىمەن ءبىراز جىل مال باقتىق. ەڭبەگىمىز ءسىڭدى ۇكىمەتكە. ۇل-قىز ەسەيىپ كەلەدى. ورتالىققا – ەل جيىرەك قونعان اۋىلعا قاراي جىلجيىق. بالالاردى ءوز ۇيىنەن ورگىزەيىك. كىسى ەسىگى قيىن بولار، – دەپ كەتپەي قويعان-دى ولار. سوندا بۇل ۇركەك قويانداي كورشىلەرىنىڭ ۇسىنىسىنان ىرشىپ تۇسكەن-ءدى.
– وتىرعان جەرلەرىڭنەن سۋ شىقتى ما؟ نە جاماندىق كوردىڭدەر بۇل ماڭنان؟ كوزىمدى اشقالى كەمپىرىم ەكەۋمىزدىڭ كورگەنىمىز مال. ونسىز كۇنەلتىس جوق بىزگە، – دەپ جەرى جازىق، ءشوبى شۇيگىن دالا ءتوسىن قيماي قالعان ەدى.
سودان نە كەرەك، وسى ماڭداعى ەكى-ءۇش ءۇي اۋىلعا ۇدەرە كوشتى دە، بۇل بولسا، يەسىز قالعان ۇيلەردى جاس تۋعان تولگە قورا-قوپسى جاساپ، كوشكەن ەل-جۇرتىندا قالا بەردى.
وتكەن-كەتكەندى ەسكە العان سايىن كوڭىلى قۇلازىپ، جانى جۇدەگەن دۇيسەن اتىنىڭ باسىن تراكتورلار داۋسى شىققان جاققا بۇردى. سوناۋ جولدىڭ وڭ جاق قاپتالىندا وقشاۋلانىپ تۇرىپ قالعان ءتورت-بەس تراكتوردى كورىپ، «بۇلار نەعىپ تۇر ەكەن؟» دەپ تاڭداندى.
«بالكي، بوراننىڭ ىعىمەن اداسىپ بارىپ، بىرەۋدىڭ ۇيىنە كەزىكپەسە...» دەپ كۇبىرلەدى ىشتەي. كەنەت قۇلاعىنا الدەكىمنىڭ اڭىراپ جىلاعان داۋسى ەستىلدى.
– قاپىدا سونگەن جارىقتارىم-اي! اجالعا كونگەن قۇلىندارىم-اي! اق ءسۇتىمدى ەمگەن سابيلەرىممەن بىرگە مەنىڭ دە جانىمدى نەگە المادىڭ، قۇدايىم-اي؟!.
قاپەلىمدە نە ىستەرىن بىلمەي، ساسقالاقتاعان دۇيسەن استىنداعى اتىن ۇرعىلاپ جىبەرىپ، جينالعان جۇرتتى ورتاسىنان قاق ءبولدى دە، كەلە تراكتوردىڭ تۇمسىعىنا ىلىنگەن جالپاق جەز قاناتتىڭ ۇستىندەگى ءۇش دەنەگە ەتپەتىنەن قۇلادى.
– ءتىرى مە دەسەم؟! ءتىرى مە دەسەم؟!
ول تاباعا قۇيعان قورعاسىنداي مۇز دەنەلەرگە كوز جاسىن توگە بەردى، توگە بەردى...
– سۇيەكتەرى بولسا دا تابىلدى عوي... شۇكىر ەت، قاراعىم.
– قاسقىر جەپ قويسا، قايتەر ەك...
اۋىلدىڭ ۇلكەن-كىشىسى باسۋ ايتقانمەن، ەڭىرەگەن قوس مۇڭلىنىڭ قۇشاعىن مۇزداي سۇيەكتەردەن ەشكىم ايىرا المادى. جىلى ۇيادا كۇنى كەشە كورىسىپ، ماڭ دالادا ءبىرى ءولى، ءبىرى ءتىرى كۇيىندە وبىسكەن دەنەلەردى كورىپ تۇرا بەرۋگە شىدامى مەن داتى جەتپەگەندەي، قويۋ قوڭىر بۇلتتار دا سول ءسات باسقا ءبىر شالعايعا ۇدەرە كوشىپ بارا جاتتى...
***
سودان بەرى كوپ جىلدار ءوتتى. تالاي ۋاقىتتىڭ باسى ءمۇجىلىپ، ساعى سىندى. ۇزاتىلعان قىزداي سىڭسىپ كۇز كەلدى. مۇڭايىپ جاز ءوتتى. قاباعىن شىتىپ كارى قىس، مازاسىز كوكتەم – ەشقايسىسى دا جارالى قوس جاندى، قوس جۇرەكتى جۇباتا المادى. سول باياعى بۇيىعى تىرلىكتىڭ تامىرىنا بالتا شابۋعا باتىلدارى جەتپەي، سورلى كەمپىر-شال وسى قىستاقتىڭ باسىندا تۇراقتاپ وتىرا بەردى. ءبىرى بەلى ەكى بۇكتەتىلگەن كەمپىر، ءبىرى جىلاي-جىلاي كوزىنە اق تۇسكەن قارا شال بولدى. ەكەۋىنىڭ سوناۋ جىلداردان بەرگى بار تىرلىگى – كۇنەلتىسكە بولا امالسىز باعىپ وتىرعان ەكى سيىر، بىرەر جاندىعى. سوسىن اناۋ جاتاعان ءۇيدىڭ قارسى بەتىندەگى ەسكى مولا. وندا كوزدەرىنىڭ اعى مەن قاراسىنداي الپەشى، ءامىرى، ەسىمى جاتىر.
ءتورت قۇلاعىندا ءتورت سىڭار ايدىڭ بەينەسى قالقيعان سول مولاعا اڭداۋسىزدا ەشكى مەن سيىر مۇيىزدەرىن قاسىپ، سۇيكەنە قالسا، سورلى باتيما ەتەگىنە سۇرىنە-قابىنا جۇگىرەدى.
– ءتايت، بىلاي، جەتپەگىرلەر! مىنا كەڭ جەر جەتپەي مە سەندەرگە!
ال سورلى دۇيسەن:
– ارۋاقتاردىڭ سۇيەگىن شوشىتتى-اۋ! – دەپ اللالايدى.
ءسويتىپ، ابدەن سورلاعان سول كەمپىر-شال ءاربىر كۇننىڭ اتقان ارايىمەن، باتقان كولەڭكەسىمەن ءۇش ءسابيى – ءۇش تومپەشىككە اينالعان قۋ مولانى ويشا قۇشىپ بارىپ، كىرپىكتەرىن ىلەدى.
Abai.kz
