لاتىن الىپبيىنە كوشۋ الەمدىك وركەنيەت جەتىستىكتەرىنە باعىتتالعان ستراتەگيالىق ماڭىزى زور ءۇردىس ەكەندىگىن جاقسى تۇسىنەمىز. ەلباسى قازاق ءالىپبيىن 2025 جىلعا قاراي لاتىن قارپىنە كوشىرۋ مىندەتىن قويعان بولاتىن.

ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا قازاق ءتىلىن بىرتىندەپ لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋ كەرەكتىگىنە قايتا توقتالىپ، «قوعامدىق سانا جاڭعىرۋدىڭ» نەگىزگى قاعي­دا­لارىن قالىپتاستىرۋدى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ءبىزدىڭ زامان سىناعىنا لايىقتى توتەپ بەرۋىمىزگە قاجەتتى ناقتى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋىمىزدى دا تالاپ ەتەتىندىگىن مىندەتتەپ وتىر. سودان بەرى بۇل تاقىرىپ قوعام تالقىسىندا وڭ وزگەرىس تاۋىپ، بۇقارانىڭ نازارىن اۋدارتىپ وتىر. ويتكەنى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن بيىكتەتەتىن، قولدانىس اياسىن بارىنشا ارتتىراتىن لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى بەلگىلەنگەن مەرزىم ارالىعىندا جۇيەلى تۇردە جۇزەگە اسىرۋ – ورتاق مىندەتىمىز.

جالپى، جازۋ، ءالىپبي اۋىستىرۋدىڭ ۇلكەن ساياسي ءمانى بار ماسەلە. ونى اشىق ايتۋ كەرەك. ەكىنشى جاعىنان بۇل تەك قانا ساياسات ەمەس، بۇل - ءتىلدىڭ تازا لينگۆيستيكالىق ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعداي. ەڭ الدىمەن، وتارسىزدانۋ باعىتىن دۇرىس جۇرگىزۋ ءۇشىن بۇل جازۋ اۋىستىرۋدىڭ، ءالىپبي اۋىستىرۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ۇلكەن ستراتەگيالىق ماڭىزعا يە. الەمدەگى ەڭ دامىعان عىلىمي جانە ادەبي تۋىندىلار وسى ارىپتەرمەن جازىلاتىندىقتان، جاھاندىق وركەنيەتكە جاقىنداۋعا زور مۇمكىندىك تۋاتىنى دا، انا ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسىن اسقاتاتىنى دا انىق.

قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ ءبىر تۇعىرى- انا ءتىلى. ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسىندا قازاقستان مەملەكەتىنىڭ اتازاڭىندا قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل اتاندى. بۇگىنگى تاڭداعى باستى ماقسات پەن مۇددە دە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە، ونىڭ قولدانىلۋ اياسىنىڭ كەڭەيۋىنە باعىشتالعان.

قازاقستاندا جازۋ رەفورماسىنىڭ ماسەلەلەرى تاۋەلسىزدىك العان ساتتەن باستاپ كوتەرىلدى. قوعامدا بۇل ماسەلەنىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە بىرنەشە رەت ەلباسىنىڭ، زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ، عالىمداردىڭ ءتۇرلى جيىنداردا وزەكتى ماسەلە رەتىندە ءسوز قوزعاۋى ونىڭ ماڭىزدىلىعىن ارتتىرا ءتۇستى. ەلباسى 2006 جىلعى قازان ايىندا قازاقستان حالكى اسسامبلەياسىنىڭ وتىرىسىندا ءسوز سويلەي وتىرىپ، العاشقى رەت كوممۋنيكاتسيالىق كەڭىستىكتە لاتىن ءالىپبيىنىڭ ايرىقشا ۇستەم ءرولىن ەرەكشەلەپ ءوتتى.

2012 جىلعى جەلتوقسان ايىندا پرەزيدەنت ن.ءا.نازارباەۆ قازاقستان-2050» ستراتەگياسى» جولداۋىندا قازاق ءالىپبيىن لاتىنداندىرۋ تاقىرىبىن جاڭداندىرىپ، 2025 جىلدان باستاپ ونى لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋگە تاپسىرما بەردى. «ءبىزدىڭ بالالارىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن ءبىز وسى شەشىمدى قابىلداۋعا ءتيىسپىز، - دەدى ول، - جانە بۇل ءبىزدىڭ الەممەن بىرلەسۋىمىزگە، بالالارىمىزدىڭ اعىلشىن جانە ينتەرنەت تىلدەرىن تەرەڭ مەڭگەرۋلەرىنە جاعداي جاسايدى، جانە ەڭ باستىسى - بۇل قازاق ءتىلىن جاڭعىرتۋعا سەرپىن بەرەدى [1].

ەلباسى 2017 جىلعى 12 ساۋىردەگى «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا بۇل ماسەلەنى تاعى ءبىر مارتە ناقتىلاپ، قازاق جازۋىن  لاتىن  الىپبيىنە   كوشىرۋدىڭ  كەزەڭدىك  بولىكتەرىن  ناقتى انىقتادى [2]. وسىلايشا قوعامدىق سانانى تولىق ماسشتابتى جاڭعىرتۋ باستالدى.

ادەتتە رەفورماعا ءتىلدىڭ ەكى دەڭگەيى ۇشىرايدى ەكەن: جازۋ جانە لەكسيكا. ەڭ تالقىعا سالىناتىن ءتىل رەفورمالارى جازۋ رەفورمالارى بولىپ تابىلادى. قازاق حالقىنىڭ پايدالانعان دىبىستىق جازۋ تۇرىنە كونە تۇركى جازۋى، ۇيعىر، اراب جازۋى جانە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ توتە جازۋ ۇلگىسi, لاتىن گرافيكاسىنا نەگiزدەلگەن قازاق جازۋى، ورىس گرافيكاسىنا نەگiزدەلگەن قازاق جازۋى جاتادى. العاشقى ءارىپ جازۋىنىڭ ءبىر تارماعى - رۋنيكالىق كونە تۇركى ءالفاۆيتى بولىپ تابىلادى. بۇل الفاۆيتپەن جازىلعان ەسكەرتكىشتەر - كونە تۇركى تايپالارىنىڭ جوعارى ءتىل مادەنيەتى مەن ءبىلىم ورەسىنىڭ كورسەتكىشى.  ءتىل جاڭعىرۋى بۇل رەفورمانى ءبىلىم جيىنتىعىن الۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى قۇرالى ەتۋ ءۇشىن تانىلعان.دەمەك، جاڭا ءالىپبي،  ەڭ الدىمەن، پراگماتيزم قاعيدالارىنا جاۋاپ بەرۋى قاجەت.

مەملەكەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، «ءبىز 2025 جىلدان باستاپ ءالىپبيىمىزدى لاتىن قارپىنە، لاتىن الىپبيىنە كوشىرۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك. بۇل –ۇلت بولىپ شەشۋگە ءتيىس ءپرينتسيپتى ماسەلە» [2].  جازۋدى جاڭعىرتۋ قازاق ءتىلىن الەمدىك قوعامداستىقتاعى بارلىق تىلدەرگە جاقىنداستىرۋ قاجەتتىلىگىنەن تۋىنداعان. ءوزىمىزدىڭ بىرەگەي   ۇلتتىق   كودىمىزدى   جوعالتپاي،    وزگە   ۇلتتاردىڭ جەتىستىكتەرىن بويىمىزعا سىڭىرە وتىرىپ، جينالعان تاجىريبەنى عالامدىق اۋقىمداعى اۋديتورياعا تاراتۋىمىز قاجەت. لاتىن جازۋىن ەنگىزۋ - بۇل تەك ءالىپبي مەن جازۋدى اۋىستىرۋ ماسەلەسى عانا ەمەس، بۇل  ۇلكەن يدەولوگيالىق    جانە ەكونوميكالىق ماسەلە. باسقاشا   ايتقاندا،   جازۋ رەفورماسىنىڭ ءوزى قوعامدىق سانانى جاڭعىرتۋدىڭ ىرگەتاسى بولىپ تابىلادى.

جاقىندا ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزى زور تاريحي شەشىم جۇزەگە استى. 2017 جىلدىڭ 27 قازانىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ قازاق ءتىلى قارىپتەرىن  كيريلليتسادان لاتىنعا اۋىستىرۋ تۋرالى  تاريحي  جارلىققا  قول قويدى. ءسويتىپ، قازاقستان لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن قازاق الىپپيىنە رەسمي تۇردە كوشتى. ەندى 2025 جىلعا دەيىن كەزەڭ-كەزەڭىمەن لاتىن گرافيكاسىنا تولىق  كوشىپ بولۋ كەرەك. 2025 جىلعا قاراي ءىس-قاعازدارى، مەرزىمدى ءباسپاسوز، وقۋلىقتار – ءبارى دە لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن الىپبيمەن باسىلاتىن بولدى. وسىعان بايلانىستى قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا  قۇرىلعانىنان، قويىلعان مىندەتتەردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن ءتورت ارنايى جۇمىس توبىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعانىنان حاباردارمىز [3].

ءبىرىنشىسى - ورفوگرافيالىق  (قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋدە ورفوگرافيا مەن ورفوەپيا ەرەجەلەرىن دايىنداۋ ءۇشىن). ەكىنشىسى - ادىستەمەلىك (لاتىن ءالىپبيىن ۇيرەتۋ جانە وقىتۋ ادىستەمەسىن جاساپ، ونى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنە بىرتىندەپ ەنگىزۋ ءۇشىن). ءۇشىنشىسى - تەرمينجاسام (لاتىن گرافيكاسىنىڭ نەگىزىندە قازاق ءتىلىنىڭ تەرمينولوگيالىق بازاسىن جۇيەلەۋ ءۇشىن). ءتورتىنشىسى - ساراپتامالىق-تەحنيكالىق (لاتىن گرافيكاسىن ءىت-تەحنولوگيا تالاپتارىنا سايكەس كەلتىرۋ ءۇشىن) ەكەنىن دە بىلەمىز.

وسىمەن ۇلكەن جۇمىس اياقتالدى دەپ ەسەپ­تەمەۋ كەرەك. كەرىسىنشە، قات-قابات، قىرۋار، ماڭىزدى جۇمىستىڭ باسى دەپ قابىلداۋى­مىز كەرەك. الدا تولىپ جاتقان مىندەتتەر تۇر، جۇمىس ەندى باستالدى. تاراز مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىندە «قازاق فيلولوگياسى جانە لاتىن گرافيكاسىن وقىتۋ ادىستەمەسى» كافەدراسى اشىلدى. مۇندا عالىمدار جاڭا ءالىپبيدىڭ ورفوگرافياسى مەن ورفوەپياسىن قالىپتاستىرۋ باعىتىندا ەڭبەكتەنىپ جاتىر. وسى ماقساتتا تۇرىكتىڭ «قارابيۋك» ۋنيۆەرسيتەتىمەن تىعىز بايلانىس ورناتىلىپ، لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ تاجىريبەسىمەن بولىسۋدە.

قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندە سەمينارلار، كونفەرەنتسيالار، دوڭگەلەك ۇستەلدەر ۇيىمداستىرىپ، وبلىستىق اكىمشىلىك ارنايى جاساعان جەلىلىك كەستەگە سايكەس وڭىرلەردە تۇسىندىرمە جۇمىستارىمەن، مەرزىمدى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ماقالالار جاريالاۋمەن جانە دارىستەر وقۋمەن بەلسەندى تۇردە اينالىسۋدا.

قازاق ءتىلى ءالىپ­بيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا تاراپىنان جاڭا ءالىپبي­دى ەنگىزۋدىڭ كەزەڭدەرى ناقتى­لانىپ، ءار كەزەڭنىڭ ماقسات­تارى مەن مىندەتتەرى بەلگى­لەنەتىنى انىق. بىراق كەزەك كۇتتىرمەس ماسەلەلەر دە بارشىلىق.

ەندى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى  جاڭا ءالىپبيدى بالالارعا  ءتۇسىندىرىپ، ۇيرەتەتىن ۇستازداردى  دايىنداۋى ءتيىس. دەمەك، بۇل ماڭىزدى مىندەت بىزگە، پەداگوگيكالىق وقۋ ورىندارىنا جۇكتەلمەك. وسىنى جەتە تۇسىنگەن ۋنيۆەرسيتەت عالىمدارى ەلباسى قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن ءالىپبيدى جاڭا وقۋ جىلىنان باستاپ جەكە ءپان رەتىندە وقىتۋ ماقساتىندا ماماندىقتاردىڭ جۇمىسشى وقۋ جوسپارىنا بىرنەشە تاڭداۋ ءپانىن ۇسىنىپ وتىر. مۇندا قايتا دايارلاۋ ماسەلەسى دە ەسكەرىلگەن. ۋنيۆەرسيتەتىمىزدە شىعارىلاتىن گازەت-جۋرنال مەن ينتەرنەت سايتىنىڭ جارتىسىن جاڭا الىپبيمەن شىعارىپ، وقىرماننىڭ كوزىن ۇيرەتە بەرگەن دۇرىستىعىن دا ەسكەرىپ وتىرمىز.

ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ: «...لاتىن ءالىپبيى ماسەلەسىن عالىمداردىڭ جان-جاقتى زەرتتەپ كورۋى جونىندە تاپسىرما بەرگەنمىن. نەگە دەسەڭىز، بۇل – وتە كۇردەلى ماسەلە» دەگەن بولاتىن. زەرتتەۋلەر مەن ساراپتامالار لاتىن الىپبيىندە ساۋات اشۋ ارقىلى ءتىل بىلىمىندەگى ەكى ۇلكەن ماڭىزدى ماسەلە شەشىلەتىندىگىن كورسەتتىپ وتىر، ايتالىق:

1. لاتىن ءالىپبيى تىلدەگى ارتىق دىبىستاردان ارىلىپ، قازاق ءالىپبيىنىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.
2. لاتىن ءالىپبيى بولاشاق ۇرپاقتىڭ اقپاراتتىق تەحنولوگيالاردى ەركىن قولدانىپ، الەمدىك ءبىلىم كەڭىستىگىنە شىعۋىنا، باسەكەگە قابىلەتتى بولا الۋىنا جول اشادى.

قورىتا كەلگەندە, حالىقارالىق بايلانىس الىپبيىنە كوشۋ- بۇل جاھاندىق تىلارالىق ستاندارتتارعا جاقىنداۋ، ۇلتتىق سانا-سەزىمدى نىعايتۋعا ىقپال ەتەتىن الەمدىك ءتىل كەڭىستىگىنە بىرىگۋ جولىنداعى قادام.

بۇل قازىرگى زامانعى تەحنولوگيالىق ورتاعا ەنۋ ءۇشىن جاڭا جاعدايلار جاساپ، ەلدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىن دامىتۋدىڭ جاڭا اينالىمىن تۋعىزادى. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - كازاق ءالىپبيىنىڭ لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرىلۋى ۇزاق مەرزىمدى بولاشاقتا ستراتەگيالىق تۇرعىدان دالەلدەنگەن ماسەلە.

تۇرسىناي ابدىقادىروۆا

 Abai.kz