وسى كۇندەرى قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەر جوباسى ەلباسىمىز ن.نازارباەۆتىڭ ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 19 اقپانىندا بەكىتكەن لاتىنگرافيكالى جاڭا ءالىپبيى نەگىزىندە ازىرلەنىپ، تالقىلاۋ، ساراپتاۋ جۇمىستارىنان ءوتىپ وتىر. الدىمەن ەملە ەرەجەسىنىڭ تۇجىرىمداماسى بەكىدى، ارتىنشا ا.بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتى عالىمدارى ەملە ەرەجەسىنىڭ العاشقى جوباسىن ۇسىندى. جاڭا جوباعا ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى ورفوگرافيالىق جانە ادىستەمەلىك جۇمىس توبى ساراپتاما جاسادى (زەرەندى كەڭەسى). ساراپتامادا بايقالعان پروبلەمالى تۇستاردى انىقتاۋ ءۇشىن كوكشەتاۋ، قاراعاندى، قىزىلوردا، وسكەمەن، سەمەي، اقتوبە، استانا، الماتى وبلىسى مەن قالالارىندا سىناما-ساۋالناما (اپروباتسيا) الىندى. سىنامانىڭ ناتيجەسى بويىنشا ەملە ەرەجەسىنىڭ جوباسىنا تولىقتىرۋلار مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزىلىپ، ورفوگرافيالىق، ادىستەمەلىك، تەرمينولوگيالىق جۇمىس توپتارىنىڭ وتىرىسىندا (قاپشاعاي كەڭەسى) ورتاق كەلىسىلدى. تامىز ايىندا وتكەن كونفەرەنتسيادا تاعى ءبىر ەتەك-جەڭى جينالىپ، كوپشىلىككە تانىستىرىلدى.

ەندىگى ماقسات ەرەجەنىڭ سوڭعى جوباسىن ءتىلتانۋشى عالىمدار مەن وقىتۋشى قاۋىمنىڭ نازارىنا بەرۋ ەدى. ءسويتىپ، قىركۇيەك ايىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن ەلىمىزدىڭ جوعارى ورىندارى كافەدرالارىنا ەملە ەرەجەلەرى جوباسى جولدانا باستادى. كافەدرا وقىتۋشى-عالىمدارىنان كەلىپ تۇسكەن ۇسىنىس-پىكىرلەرگە قاراپ، ەلىمىزدىڭ ءتىلتانۋشى عالىمدارى ەملە ەرەجەسىنىڭ العاشقى نۇسقاسىنان جاپپاي حاباردار بولدى دەپ تۇسىندىك.

ءالىپبي ميلليوننىڭ قۇرالى دەگەن ەكەن، عاسىر باسىندا ءبىر باسپاسوزدە، ال جازۋ-سىزۋ – وقۋ ءىسى قىزمەتكەرلەرىنىڭ قوس قولداپ ۇستايتىن قۇرالى بولعاندىقتان عالىمداردىڭ ۇسىنىس پىكىرلەرى بىلىكتىلىك پەن جاناشىرلىقتان شىققانىن بايقادىق.

قازىر ءبىز تاريحي ساتتەردى باستان وتكەرىپ وتىرمىز.

شالىس قادام، قاعىس شەشىم بولاشاقتا ەملەمىزدى قانشا تۇزەتۋگە تىرىسساق تا قيىنداتا بەرەدى. ويتكەنى جازۋ ءبىر جاعىنان مازمۇندى تاڭبالايدى، ەكىنشى جاعىنان شارتتى تاڭبا. كوزبەن جاتتالىپ، قولمەن داعدىلانىپ كەتكەن جازۋ نورمالارىن ءبىر ەنىپ كەتكەننەن كەيىن تۇزەتۋدىڭ قيىندىعىن تاريح كورسەتىپ كەلەدى. سوندىقتان جاڭا جازۋ نورمالارى جايىندا جوو كەلىپ تۇسكەن ۇسىنىس، پىكىرلەرمەن كوپشىلىكتى حاباردار ەتۋدى ءجون دەپ ويلادىق. جاڭا جازۋدىڭ تاريحى باستالدى.

الدىمەن ەملە جوباسىنىڭ العاشقى نۇسقاسىنا تۇزەتۋ، تولىقتىرۋ ەنگىزگەن ۇسىنىستار مىنالار بولدى: ەرەجەنىڭ «قازاق ەملەسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرى» دەگەن اتاۋى «قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرى» دەپ وزگەرتىلدى. ەكىنشى، ءۇشىنشى بۋىندا جازىلمايدى دەلىنەتىن ءا، ءو، و، u, ú،  ارىپتەرى ەندى «كەيبىر كىرمە جانە شەتتىلدىك سوزدەردىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى  بۋىنىندا دا ا́، o, ó، u, ú، ارىپتەرى جازىلادى: sirá، kiná، samuryq, májbúr, manو́vr, parashút, festıvál, banknot" دەگەن ەسكەرتۋمەن بەرىلدى. بۇل شەتتىلدىك سوزدەردى يگەرىپ جازۋعا بايلانىستى تۋعان جاڭا ەملە بولاتىن.

عالىمداردىڭ قاپشاعاي كەڭەسىنەن كەيىنگى ەملە جوباسىنا قازاق ءسوزى ۇياڭ داۋىسسىزدان اياقتالمايدى دەپ، bilbort, filolok, رەdogok, dıalok, kýp (كۋب), asteroıt, kot (كود), اراپ، حيدجاپ سوزدەرى قاتاڭمەن جازىلعان ەدى. بىراق كوپتەگەن جوو پەداگوگتارى بۇل ەرەجەگە قارسى پىكىر ءبىلدىردى. ونىڭ باستى سەبەبى رەتىندە اعىلشىن نۇسقاسىنا ءبىرتابان جاقىن جازا الاتىنىمىز (dıalog (قازاقشا) – dialogue (اعىلشىنشا), بۇل تۇبىردەن تۋعان تۋىندى سوزدەر (فيلولوگ، فيلولوگيا) مەن قوسىمشا جالعاعان (فيلولوگى) كەزدە ءتۇبىرى وزگەرەتىنى  اتالدى. سوندىقتان شەتتىلدىك سوزدەر سوڭىندا b, g, d ارىپتەرى جازىلاتىن بولدى. سونداي-اق قازاق تىلىندە ءتۇبىر سوزدەر ۇندەستىك زاڭى بويىنشا جازىلاتىنى بەلگىلى، دەگەنمەن ۇندەسىمنىڭ جۋان-جىڭىشكە ءتۇرى، ياعني ءتىل ۇندەسىمى عانا تاڭبالاناتىنىن اشىپ جازۋ قاجەتتىگى ۇسىنىلدى. بۇل پىكىردىڭ قۇندىلىعى مىنادا: تۇركى تىلدەرىندە سوزدەردىڭ بىرىڭعاي جۋان نە جىڭىشكە ۇندەسىمى (بالالار، كەلىندەر) بار جانە ەكىنشىلىك ۇندەسىم – ءسوزدىڭ بىرىڭعاي ەرىن ۇندەسىمى (ۇلكوندور، ۇرۇلار) بار. ۇندەسىمنىڭ ەكى ءتۇرىن دە تاڭبالايتىن جازۋلار بار (مىسالى، تۇرىك جازۋى). بىراق قازاق جازۋى ا. بايتۇرسىنۇلى انىقتاپ بەرگەن ءتىل ۇندەسىمىن عانا تاڭبالايدى. سوندىقتان ارىپتەستەردىڭ ۇسىنىسى ەسكەرۋسىز قالعان وسى ەرەجەنى قالپىنا كەلتىرتتى. ەرەجە «قازاق تىلىندەگى ءتۇبىر سوزدەر ءتىل ۇندەسىمى بويىنشا جازىلادى» دەپ ناقتىلاندى.

قازاق تىلىندە بىرگە جازىلاتىن سوزدەردىڭ بىرنەشە بەلگىلەرى انىقتالعان ەدى. ونىڭ ءبىرى – ەكىنشى سىڭارى ارالىق، قۇمار، جاندى، تانۋ، تانىم، جاي، حات، قاعاز، اقى، ىشىلىك سياقتى سوزدەر بولسا اتاۋلار بىرگە جازىلادى دەگەن. بىراق قاعاز سىڭارىمەن كەلەتىن بارلىق سوزدەر بىرگە جازىلمايتىندىقتان بۇل قاتاردان الىنىپ تاستالدى دا، ەسكەرتۋگە حات سوزىمەن كەلەتىن كەيبىر سوزدەردىڭ بولەك تە جازىلاتىنى كورسەتىلەتىن بولدى.

سونىمەن بىرگە «كىسى ەسىمدەرى سىڭارلارىنىڭ جىگىندەگى ق، ك دىبىستارى جانە قاتار كەلگەن داۋىستىلار اۋىزشا ايتىلۋىنا سايكەس جازىلادى: Nurǵısa, Aıǵyz, Nurǵaısha, Baıgeldi, Esenǵul, Qaragóz, Kenjáli, Bıbajar, Qojahmet» دەگەن ەرەجەدەگى عايشا، عيسا سوزدەرى اراب تىلىنەن وسى تۇرپاتىندا ەنگەندىكتەن بۇل ەرەجەگە ساي ەمەس دەپ، الىنىپ تاستالدى.

تاعى ءبىر تۇزەتۋ بىلاي بولدى: جىڭىشكەلىك بەلگىسىمەن () جازىلاتىن سوزدەردىڭ باسى مەن ءبىرىنشى بۋىنىنا جىڭىشكە داۋىستىلار جازىلىپ ەدى، مىسالى، ánsambl, dúbl, rúbl, párوl دەگەن سياقتى. كافەدرالار پىكىرلەرىن ساراپتاۋدان كەيىن ەرەجە «جىڭىشكەلىك بەلگىسى () بار بۋىنعا جىڭىشكە داۋىستىلاردىڭ ءارپى جازىلادى (اnsámbl, dúbl, rúbl, parو́l) دەپ وزگەرتىلدى. سەبەبى قوسىمشا سوڭعى بۋىنعا ۇندەسىپ جالعانادى.

كوپتەگەن جوو ۇسىنىسى بويىنشا p, h ارىپتەرىنە اياقتالعان شەتتىلدىك سوزدەرگە تاۋەلدىك جالعاۋى جالعانعاندا، p, h ۇياڭدانباي جازىلاتىن بولدى: arhetıp - arhetıpi, stereotıp - stereotıpi, ketchýp – ketchýpy, sheıh - sheıhy, shtrıh - shtrıhy.

تىلىمىزدەگى كۋا، ءشۇبا، كۇمان سياقتى ەكىنشى بۋىندا ءا جازىلاتىن سوزدەرگە بارىس، كوپتىك جالعاۋلارى جۋان جالعانادى. بۇل كۋاسى-نان، كۇناسى-نان دەگەن پوزيتسيادا الا-قۇلالىق تۋدىرىپ، جازارماندار ەملە نورماسىنان اۋىتقىپ، بىرىڭعاي جىڭىشكە جازىپ كەلەدى. سوندىقتان تاۋەلدىك جالعاۋىنان كەيىن دە جىڭىشكە ۇندەسىممەن جازىلاتىن بولىپ وزگەرتىلدى.

انىقتاۋىشتىق قاتىناستان اجىراپ، ءبىر زاتتىڭ اتاۋى بولىپ، وسى كەزگە دەيىن بىرگە جازىلىپ كەلگەن betoramal, shaıqasyq, ıissabyn, atqora سوزدەرىن ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ مۇشەلەرى سينتاكسيستىك ءسوز تىركەسى رەتىندە بولەك جازىلاتىن سوزدەر قاتارىنا شىعاردى. «كىسى ەسىمدەرى يەسىنىڭ قالاۋى بويىنشا جازىلادى» دەگەن ەرەجە الىپ تاستالىندى.

وقىتۋشى-پروفەسسورلار تالقىلاۋىنان تاعى مىناداي پىكىرلەر كەلىپ ءتۇستى، اتاپ ايتقاندا: داۋىستى دىبىستار قاتارىنا ı جانە ý ءارپىن دە ەنگىزۋ;

ءسوز باسىنداعى r, l دىبىستارىنىڭ الدىنان ۋ، ءى دىبىسى ەستىلگەنمەن تاڭبالانبايدى دەگەن ەرەجە قوسۋ;

سىي، تىي سوزدەرىنىڭ ەملەسى تۋرالى ەسكەرتۋگە مىي ءسوزىنىڭ دە قوسار ارىپپەن جازىلۋىن كورسەتۋ;

myı، kiı، qyı، jyı، tiı، iı دەگەن ءبىر بۋىنى سوزدەردە ي ءارپىن قوسارمەن جازۋ، ال قوسىمشا جالعانعاندا جانە تۋىندى سوزدەردە جالاڭ ارىپپەن جازۋ;

ءquzىret, ءqudىret, muǵalim, qoshemet, ءaqىret, qasıet, qadir, kitap, ءtaýqىmet, ءqazىret سوزدەرىن بىرىڭعاي جۋان ۇندەسىممەن جازۋ;

-ر، -ھ ارىپتەرىنە اياقتالعان شەتتىلدىك سوزدەرگە تاۋەلدىك جالعاۋىن جىڭىشكە جالعاۋ: sheıhy ەمەس – sheıhi, shtrıhy ەمەس – shtrıhi;

- 2018-jyl, 10-qazan دەگەن جىل، اي تىركەسىن دەفيسسىز بەرۋ، ويتكەنى كۇن، اپتا، اي، جىلدار رەتىمەن كەلەتىنى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى;

- № شارتتى بەلگىسىمەن تىركەسەتىن اراب تسيفرلى سان ەسىمدەر دە دەفيس ارقىلى اجىراتىلسا: №82-mektep, №5-buıryǵy, №107-qaýly, №17-kiris.

ýeb سياقتى w-كەلەتىن سوزدەردى v ارپىمەن جازۋ;

«پروتسەنت» ءسوزىن «پايىز» دەپ الۋ;

شەتتىلدىك سوزدەردى جاپپاي ۇندەسىم زاڭىنا ساي جازۋ نەمەسە ءالىپبي شەگىندە تاڭبالاۋ، ياعني نە parashýt, absalýt, glýkoza, debýt, prodýser, lýks, salýt, valýta, býdjet, býrokratıa, sýjet, býleten, ansambl, dubl, rubl, parوl, اsfalt دەپ جۋان جازۋ، بولماسا páráshút, ábsálút دەپ بىرىڭعاي دىبىس ۇندەستىگىنە ساي جازۋ;

يو ءارپىن بارلىق پوزيتسيادا بىركەلكى يو تاڭباسىمەن بەرۋ;

تس ءارپىن ءسوز باسىندا س-مەن، ءسوز ورتاسىندا تس-مەن بەرۋ.

وە، ەيا  ءارىپ تىركەسىمەن كەلەتىن سوزدەردە ı (ي) ءارپىن قوسىپ جازۋ: epopeıa, poıetıka;

نگ ءارىپ تىركەسىن ساقتاپ جازۋ. بىراق بۇل قاتار ەملە جوباسىنا ەنگىزىلمەدى

قازىرگى ۋاقىتتا ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى ورفوگرافيالىق جانە ادىستەمەلىك جۇمىس توبى مۇشەلەرىمەن بىرلەسە وتىرىپ،  «جاڭا قازاق ءالىپبيىن ەنگىزۋدىڭ العىشارتتارى جانە ەملە ەرەجەلەرىن كوپشىلىك تالقىلاۋ» تاقىرىبىندا ءتۇرلى الەۋمەتتىك توپ وكىلدەرىنىڭ اراسىندا اقپاراتتىق-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزىپ جاتىر.  ونداعى ماقسات – ەملە جاڭالىقتارىن ءتۇسىندىرۋ، جاڭا الىپبيمەن جازۋ، وقۋعا بوي ۇيرەتۋ، جۇرتشىلىقتىڭ تىلدىك، ءالىپبي ساناسىن كوتەرۋ، كوپشىلىكپەن پىكىرلەسۋ. العاشقى ناتيجە جامان ەمەس. ءالىپبي رەفورماسى وڭ قابىلدانعان سىڭايلى.

تاعى ءبىر قىزىق: جاڭا ەملەمەن «ءتىل-قازىنا» اتتى العاشقى گازەت شىقتى. قىسقا دا، نۇسقا قىزىقتى اقپاراتتارىمەن وقىرمانىن تاۋىپ الاتىن ءتۇرى بار. ال قاراشانىڭ 14 كۇنى جازاتىن جالپىحالىقتىق ديكتانت ءسىزدىڭ ساۋاتىڭىزدى تەكسەرمەيدى، تەك ارقايسىمىزعا جاڭا جازۋعا وتەتىنىمىزدى سەزىندىرەدى. «مەنىڭ ءالىپبيىم»، «مەنىڭ ءتىلىمنىڭ جازۋى» دەگەن وي قالىپتاسۋىنا تۇرتكى بولماق.

ق.كۇدەرينوۆا، ش.شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل – قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ورفوگرافيا ءبولىمىنىڭ باسشىسى، ف.ع.د.، پروفەسسور

Abai.kz