فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

اراپ ەسپەنبەتوۆپەن  سۇحبات.

– اراپ ءسىلامۇلى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ الاشوردا ۇكىمەتىمەن بايلانىسى  جونىندە نە ايتاسىز؟

– حح عاسىر باسىندا قازاق زيالىلارى  تاريح ساحناسىنا كوتەرىلىپ،  بوداندىقتىڭ بۇعاۋىندا وتىرعان قازاق دالاسىن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە رۋحاني داعدارىستان شىعارۋ جولىن ىزدەستىرىپ، قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن  كۇرەسۋگە بەلدى بەكەم بۋدى.

1917 جىلدىڭ 20 ناۋرىزىندا پەتروگرادتان ءاليحان، مۇستافا، مىرجاقىپ «الاش ۇلىنا» اتتى ماقالا جولداپ: «ازاتتىق تاڭى اتتى. تىلەككە قۇداي جەتكىزدى. كۇنى كەشە قۇل ەدىك، ەندى بۇگىن تەڭەلدىك. قام كوڭىلدە قاياۋداي ارمان قالعان جوق. نەشە عاسىردان بەرى جۇرتتىڭ ءبارىن قورلىقتا، قۇلدىقتا ۇستاعان جاۋىز ۇكىمەت وزگەگە قازعان ورى وزىنە شاعىن كور بولىپ، قايتپاس قارا ساپارعا كەتتى»، - دەپ كوڭىلدەگى قۋانىشتى زور شاتتىقپەن حابارلادى.

مىنە وسىنداي تاريحي  ساتتە شاكارىم  قاجى كەمەلىنە كەلىپ،  رۋحاني تولىقسىپ وتىرعان شاقتا  ەدى. ول كەزدە اقىننىڭ ەسىمى دە قازاق    ورتاسىنا كەڭىنەن تانىمال بولاتىن. شاكارىمنىڭ  الاش كوسەمى ءاليحان تورەمەن  جاقسى  قارىم-قاتىناستا بولعانىن ايعاقتايتىن    كوپتەگەن  دەرەكتەر بار جانە  ەكەۋى ءبىر-بىرىنە تۋعان بولە بولىپ كەلەدى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ 1913 جىلى «قازاق» گازەتىندە جارىق كورگەن «قالقامان-مامىر» ماقالاسىندا شاكارىم جونىندە بىلاي دەگەن: «شاكارىم اباي باردا تالاسىپ اقىندىق قىلىپ، جارىققا شىقپاي، كولەڭكەدە جۇرە بەرگەن. 1900 جىلى شىڭعىس ەلىن جازعان يۆان فليپوۆيچ گۋسەۆ شاكارىممەن سويلەسكەن. ماعان سوندا ايتتى: «جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ اۋزىنا العانى اباي. شاكارىمنىڭ ءبىلىمى دە قازاقتا جوق ەكەن» دەدى.» دەپ شاكارىمگە جوعارى باعا بەرگەن. ال بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم م.قويگەلديەۆ ءوزىنىڭ ەڭبەكتەرىندە 1906 جىلى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باسقارۋىمەن سەمەيدە وتكەن كازاق كادەت پارتياسىنىڭ جيىنىندا شاكارىم قاتىسىپ، ءسوز سويلەگەنىن ايتادى. وسى دەرەكتەر ەكى  تاريحي تۇلعانىڭ بايلانىسى ەرتەرەكتەن قالىپتاسقانىن بايقاتادى. ارينە بۇل جەردە شاكارىم ءاۋ باستان الاش قوزعالىسىنىڭ قاتارىندا بەلسەندى قىزمەت اتقاردى دەۋدەن اۋلاقپىز.

اقپان توڭكەرىسىنەن  كەيىن   قازاقتى جاڭا جولعا باستايتىن ازاماتتار كىمدەر دەگەن سۇراق تۇردى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «تانىستىرۋ» پوەماسى وسى ساۋالعا تۋرا جاۋاپ بەرگەندەي بولدى. پوەمادا قازاقتىڭ كەمەڭگەر اقىنى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ەرەكشە ىلتيپاتپەن، ۇلكەن سىي-قۇرمەتپەن جىرلانادى.

سۇلتانماحمۇت شاكارىمدى جاسى ۇلكەن اقساقال عانا ەمەس، تەرەڭ تامىرلى قايراتكەر،  ويلى عالىم، ەڭ باستىسى، قازاق كوركەم ويىنىڭ كەمەل سۋرەتكەرى دارەجەسىندە سۋرەتتەيدى.

الاشوردا ۇكىمەتى قۇرىلىپ، قازاق جەرىندە ساياسي وزگەرىستەر شۇعىل جۇزەگە اسا باستاعان شاقتا شاكارىم قۇدايبەردىۇلى وبلىستىق سوتتىڭ مۇشەلىلىگىنە سايلاندى، سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسىنىڭ مۇشەلىگىنە لايىقتالدى. قىرۋار ساياسي-الەۋمەتتىك، ۇيىمداستىرۋشىلىق قىزمەتتەر اتقارا ءجۇرىپ ولەڭدەرىن، ماقالالارىن «سارىارقا» گازەتىندە جاريالاۋدى دا ۇمىتپايدى.

1917 جىلعى جەلتوقساندا ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنە ارنايى شاقىرىلعان. شاكارىم الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قازىسى، ياعني ءبيى بولىپ سايلانعان.

الاشوردا ۇكىمەتىنە سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرىن مىسالعا كەلتىرەيىك. 1918 جىلعى «قازاق»، «سارىارقا» گازەتتەرىندە «الاش قۇرباندارى» اتتى ماقالا جاريالاندى. وندا سەمەيدەگى وقىتۋشىلار سەمينارياسىنىڭ شاكىرتى، الاش ميليتسياسىنىڭ باستىعى قازى نۇرمۇحامبەتۇلىنىڭ قايعىلى قازاعا ۇشىراۋى، جازىقسىز وققا ۇشۋى جونىندە حابار بەرىلگەن.

جيىرما ەكى جاسىندا الاش ءىسى جولىندا قۇربان بولعان قازى ولىمىندە الاشوردانىڭ ءبيى شاكارىم اۋزىنان شىققان ەستى ءسوز جينالعان قالىڭ جۇرتتىڭ ۇلتتىق ساناسىن شىڭداعانى ءشۇباسىز.

مىرجاقىپ دۋلاتۇلىنىڭ ولەڭمەن كوڭىل ايتۋى، رايىمجان مارسەكوۆ، مۇستاقىم مالدىباەۆ، جانعالي قاجىنىڭ تەبىرەنىسكە تولى سوزدەرى، ەڭ سوڭىندا سەميناريادا بىرگە وقيتىن جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ زار ەڭىرەپ تۇرىپ تولعاعان ازالى جوقتاۋى ەشكىمدى دە بەي-جاي قالدىرمادى. قازىنىڭ ءولىمى – الاش ازاماتتارىن ۇلت مۇراتتارى توڭىرەگىنە توپتاستىرا تۇسكەن سەرپىندى كۇشكە اينالدى. ايتپاعىمىز، شاكارىم اقساقالدىڭ ۇيتقىسى، كورەگەندىگى جولباسشىلىق يدەياسى.

– دانا اقىننىڭ شىعارمالارى  بىزگە تولىق جەتتى مە؟

– شاكارىم قۇدايبەردىۇلى قولجازبالارىنىڭ اۋمالى-توكپەلى زاماندا ورتەنىپ، جوعالىپ مۇراگەر ۇرپاقتىڭ قولىنا تيمەۋى تراگەديانىڭ ۇلكەنى. توڭكەرىس زامانى، ودان بەرگى ساياسي قۋعىن، جاپپاي قىرعىن، رەپرەسسيا شاكارىم مۇراسىن ساقتاۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى.

شاكارىم قولجازبالارى قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ قولىندا بولۋى عاجاپ ەمەس. كەنجە بالاسى زيات شاكارىمۇلى قىتايعا وتكەندە وزىمەن بىرگە اكەسىنىڭ قولجازبالارىن الا كەتكەن. ول قولجازبالاردىڭ تاعدىرى ازىرگە بەلگىسىز.

ال قولجازبا مۇرالارىنىڭ بۇگىنگى كۇنگە جەتپەۋى جۇيەلى، تياناقتى ىزدەنىستەرگە قولبايلاۋ بولىپ  وتىر.

شاكارىم تەكستولوگياسىن ءسوز ەتۋدە الدىمەن نازار اۋداراتىن ماسەلەلەرىمىز. ءبىرىنشى ش.قۇدايبەردىۇلىنىڭ كوزى تىرىسىندە جارىق كورگەن كىتاپتارى: «مۇسىلماندىق كىتابى»، «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى»، «جولسىز جازا»، «قازاق ايناسى»، «قالقامان-مامىر»، «دۋبروۆسكي». سونداي-اق كوزى تىرىسىندە گازەت-جۋرنالداردا شىققان تۋىندىلارى. اقىن قولجازبالارىنان بىزگە جەتكەنى س.مۇقانوۆقا جولدانعان حاتى  جانە فوتوسۋرەتى سىرتىنداعى جازۋ. باسقاسى جويىلعان، ورتەلگەن، قولدى بولعان.

شاكارىمنىڭ كوزى تىرىسىندە ءوز قولىمەن باسپاعا تاپسىرعان كىتاپتارى مەن گازەت-جۋرنالدارداعى ماتەريالداردى كانوندىق ءماتىن دەڭگەيىندە اينالىمعا ءتۇسىرۋدىڭ ابەستىگى جوق.

تاعى ءبىر، ەستە ۇستايتىن جايت احات شاكارىمۇلى قولجازبالارىنىڭ قۇندىلىعى، پايدالىلىعى. قۇرقۇدىقتا كومۋسىز قالعان اكە قاسىرەتى تەكتى تۇياق احاتتى قاتتى ويلاندىرسا كەرەك. بار ماقساتى – اكە مۇراسىن كەيىنگى ۇرپاققا شاشاۋ شىعارماي جەتكىزۋ بولدى. ۇلتتىق كىتاپحانانىڭ قولجازبالار قورىنا، عىلىم اكادەمياسىنىڭ ورتالىق عىلىمي كىتاپحاناسىنا، سەمەيدەگى اباي مۇراجايىنا كوشىرمە جاساپ، تاپسىرۋىن باسقاشا ءتۇسىندىرۋ مۇمكىن ەمەس.

– اقىن  ەڭبەكتەرىنىڭ كەيبىر جولدارى  ءار كىتاپتا ءارتۇرلى  بولىپ بەرىلىپ جاتاتىن جاعدايلار كەزدەسەدى. وسى ماسەلە جونىندە نە ايتاسىز؟

– شاكارىم ەكى رەت اقتالعان. ءبىرىنشىسى – 1959 جىلى «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە ءبىر بەت ولەڭى سۋرەتىمەن جاريالانعان ەدى. وكىنىشكە وراي، العاشقى قادام ءساتسىز اياقتالىپ، شاكارىمدى دارىپتەۋشىلەر جازاعا ۇشىرادى.  ەكىنشى اقتالۋى - 1988 جىلى شاكارىم شىعارمالارىنىڭ باسپا بەتىن كورىپ، كىتاپ بولىپ جارىق كورۋى بولدى. سول جىلدان باستاپ  قالىڭ وقىرمان اقىننىڭ ەڭبەكتەرىمەن قاۋىشا باستادى. وسى كەزەڭگە دەيىن اقىننىڭ ەڭبەكتەرى بىرنەشە رەت جارىق كوردى.   دەگەنمەندە وسى كىتاپتار شىعارۋ كەزىندە ءبىرشاما اعاتتىقتار كەتىپ جاتقانىن كوزى قاراقتى وقىرماندار دا بايقاپ، دابىل قاعىپ  جۇر.

ماسەلەن شاكارىم جيناقتارىندا ورىن تەپكەن: «تۋ تىككەن توبىقتىنىڭ قوس باسشىسى، جۋانتاياق توقتامىس دەگەن كىسى»، - دەگەن جولداردى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ جانە «قوس باسشىسى» 1988 جىلى م.ماعاۋين تۇزگەن جيناقتان باسقاسىنىڭ بارشاسىنان ورىن السا، بارماعىڭدى شايناعاننان باسقا نە شاراڭ قالدى؟! «قوس باسشى» جۋانتاياق پەن توقتامىس بولعانى ما؟ «قوس باسشى» ەمەس «قولباسشىسى» ءسوزىنىڭ تاريحي تانىمعا سايكەستىگى قالاي ەسكەرىلمەگەن؟ مىنداي قاتەلەردى  سارالاپ ىزدەسەڭ جەتكىلىكتى. ەندەشە تەكستولوگيا ارقالار سالماق شەكتەن تىس اۋىرلىعىن ۇعىنۋ شارت.

وسى رەتتە تاعى دا ءبىر ءماندى ماسەلەنى كوتەرگىم كەلىپ تۇر. ول – اقىن ولەڭدەرىنىڭ جازىلعان ۋاقىتىن انىقتاۋ. ماتىنتانۋشىلارعا، ادەبيەتشى قاۋىمعا وتە-موتە قاجەت دەرەك. جاي انشەيىن دولبارعا كونبەيدى. يلاندىراتىن فاكتىلەر قاجەت. ءدال وسىنداي قيىنشىلىققا كەزدەسكەندە احات شاكارىمۇلىنىڭ جازبا-سىزبالارى قول ۇشىن سوزارى حاق. بۇرىن عىلىمي اينالىمعا تۇسكەن قولجازبالارىنان باسقا وبلىستىق، اۋداندىق گازەتتەردە جاريالانعان «اكەمنىڭ شىعارمالارى جايىندا» اتالاتىن كولەمدى ماتەريالدار بەلگىلى. سوندا قاي شىعارماسىنىڭ قاشان، قانداي جاعدايلارعا بايلانىستى جازىلعانىن جان-جاقتى اڭگىمەلەيدى. اتالعان دۇنيەلەردى جانە احات قولجازبالارىنىڭ جاريالاۋدى كۇتىپ جاتقاندارىن باسپاعا ۇسىنۋ ارقىلى ىزدەگەنىمىزدى جولىقتىرۋدان ءۇمىتتىمىز.

– شاكارىم قاجىنىڭ ازان ايتىپ قويعان ەسىمى شاھكارىم ەدى  دەگەن ءۋاجدار  ايتىلىپ  ءجۇر...

– راسىندا، اقىننىڭ ازان شاقىرىپ قويعان ەسىمى - شاھكارىم. «شاھ» ءسوزى پارسى تىلىندە «پاتشا»، «سۇلتان» لاۋازىمدارىن بىلدىرەدى. «كاريم» (اللا تاعالانىڭ 99 كوركەم ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى «ءال-كاريم» - ا.ە.) — اراب تىلىنەن اۋدارعاندا جومارت، اق كوڭىل، شاراپاتتى، سىپايى، قىمباتتى ۇعىمدارىن بەرەدى. «شاھكارىم» تولىق كۇيىندە «كەڭ پەيىلدىلىكتىڭ، جومارتتىقتىڭ، سىپايىلىقتىڭ پاتشاسى، يەسى» ماعىناسىن جەتكىزەدى. ەندەشە بۇل اسا قاستەرلى ەسىم. شاكارىم ءانتروپونيمى قولدانىستا جۇرە بەرۋگە حۇقىلى. رەسمي قولدانىستا «شاكارىم (ازان شاقىرىپ قويعان اتى شاھكارىم) قۇدايبەردىۇلى» دەپ جازساق قاتەلەسپەيمىز.

عۇلاما شاكارىم ءتول ەسىمىنىڭ ءمان-ماعىناسىن تۇسىنگەن، جەتە بىلگەن. كوزى تىرىسىندە باسپا كورگەن كىتاپتارىندا، گازەت-جۋرنالداردا جاريالانعان دۇنيەلەرىندە بادىرايتىپ «شاھكارىم» دەپ كورسەتكەن. ورىس حارپىمەن جازعاندا «شاحكاريم» دەۋدەن تانباعان.

ۇستازىم، مارقۇم قايىم مۇحامەتحانۇلى تەك قانا «شاھكارىم» ۇلگىسىن قولدانسا، قازاقتىڭ كورنەكتى جازۋشىسى روللان سەيسەنباەۆ تا «شاھكارىم» نۇسقاسىنا تەگىننەن تەگىن «جابىسىپ» قالماعان. تەك كەيىنگى ۇرپاق اراب ءالىپبيىن ەسكەرمەگەندىكتەن تۇرلىشە جازىپ ءجۇر. جۋرناليست داۋلەت سەيسەنۇلى «ەگەمەن قازاقستاندا» جانايقايىن ءبىلدىرىپ، شاكارىم ەسىمىنىڭ تۇرلىشە بۇرمالانىپ جازىلىپ جۇرگەندىگىن دەر كەزىندە ماسەلە ەتىپ كوتەرگەن-ءدى. دەگەنمەن دە ءالى دە  مارعاۋ قالپىمىزدان وزگەرگەن جوقپىز.

–  وزىڭىز قىزمەت اتقارىپ وتىرعان شاكارىم ۋنيۆەرسيتەتىندە  اقىن مۇراسىن زەرتتەۋ، حالىق اراسىنا ناسيحاتتاۋ  باعىتىندا قانداي جۇمىستار اتقارىلۋدا؟

– ارينە ۇلى اقىننىڭ ەسىمىن يەمدەنىپ وتىرعان وقۋ ورنى ءۇشىن شاكارىمتانۋ  باستى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. ۋنيۆەرسيتەتتە شاكارىمتانۋ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى جۇمىس ىستەيدى جانە «شاكارىم» عىلىمي-تانىمدىق جۋرنالى  جارىق كورۋدە. عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى «شاكارىم شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى» جوباسىنا كىرىسە باستادى. الدىدا ۇلان-عايىر جۇمىس. تەك ناتيجەسى بولعاي.

تۇپكى ماقسات – ش.قۇدايبەردىۇلى شىعارمالارىنىڭ كوپ تومدىعىن شىعارۋعا دايىندىق. جۇمىس جوسپارىنا سايكەس اقىننىڭ سەمەيدە شىققان كىتاپتارىنىڭ («قالقامان-مامىر»، «قازاق ايناسى»، «جولسىز جازا») فاكسيميلدىك نۇسقاسى جاسالعان ەدى.

مەرەيتوي قارساڭىندا ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنىڭ باستاماسىمەن ويشىل اقىننىڭ جەتى شىعارماسى جەكە كىتاپ بولىپ باسىلدى. سونىڭ ىشىندە «ءۇش انىق» ەڭبەگىنە قوسىمشا عىلىمي انىقتامالار بەرىلدى. سونىمەن قاتار، شىعىس قازاقستان وبلىسى اكىمىنىڭ قولداۋىمەن «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىنىڭ اياسىندا «اباي الەمى» سەرياسى بويىنشا شاكارىمنىڭ ەكى كىتابى شىقتى.

– سۇحباتىڭىزعا راحمەت.

 سۇحباتتى جۇرگىزگەن داۋلەت تىلەۋبەردى

سەمەي قالاسى

Abai.kz