ۇشتىلدىلىكتىڭ ماقساتى – مەملەكەتتىك ءتىلدى قاجەت ەتپەۋ مە؟
قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ: «پارلامەنت پەن ۇكىمەت تەك قانا قازاق تىلىندە سويلەۋى ءتيىس» دەپ قاداپ تۇرىپ ايتقان ءسوزى ءالى دە كەيبىرەۋلەردىڭ قۇلاعىنا كىرەر ەمەس.
24 قىركۇيەك كۇنى پارلامەنتتە وتكەن ۇكىمەت ساعاتىنا قاتىسقان استانا مەن الماتى، سولتۇستىك قازاقستان مەن الماتى وبلىستارى اكىمدەرىنىڭ ورىنباسارلارىنىڭ ىشىندە تەك استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ەرمەك امانشاەۆتان باسقاسىنىڭ ءبارى ورىس تىلىندە سويلەدى.
پارلامەنتكە كەلىپ تۇرىپ، وزدەرىنىڭ قالاعان تىلدەرىندە سويلەگەن وبلىس اكىمى ورىنباسارلارىنىڭ بۇل تىلبۇزارلىعى ءماجىلىس دەپۋتاتى باقىتبەك سماعۇلدىڭ اشۋىنا ءتيىپ، ولارعا قاتتى اشۋلاندى.
«بىرىنشىدەن، ەكى وبلىس اكىمى ورىنباسارىنىڭ، الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ايداربەك بايجانوۆ پەن سقو اكىمىنىڭ ورىنباسارى داۋرەن جانداربەكتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە سويلەمەگەنى — ۇيات دۇنيە. ولار الدە مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي، مەنسىنبەگەنى مە، الدە ەلباسىنىڭ ماقسات-مۇراتىن قۇلاعىنا ىلمەگەنى مە، تۇسىنبەي وتىرمىن. ۇيات نارسە! باسشىلارىڭىز قانداي اپتال ازاماتتار! ال سىزدەر پارلامەنتكە كەلىپ وتىرسىزدار، ءبىر اۋىز امانداسۋ دا جوق. ۇيات ەمەس پە، ادامنىڭ نامىسى قايدا؟!»، — دەپ شۇيلىكتى اۋعان سوعىسىنىڭ ارداگەرى، دەپۋتات باقىتبەك سماعۇل.
ءبارى دە دۇرىس ەدى. ءماجىلىس دەپۋتاتى وتە ورىندى ەسكەرتۋ جاسادى. وسى كەزدە ءماجىلىس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گۇلميرا يسيمباەۆا ۇشتىلدىلىك ساياساتىن العا تارتىپ، رەسەي تىلىندە سويلەگەن وبلىس اكىمى ورىنباسارلارىنا اراشا تۇسە قالدى.
«قازىر ارقايسىمىزدىڭ ەكى تىلدە، ءتىپتى ءۇش تىلدە سويلەۋگە قۇقىعىمىز بار. قانشا ءتىل بىلەمىز، سونشا تىلدە. ەندى كەلگەن ازاماتتاردىڭ بارلىعى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى دەپ ايتا المايمىز، ءبارى بىلەدى. تەك ءوز ويلارىن جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اۋدارماعا كىشكەنە سەنىڭكىرەمەي، ورىس تىلىندە سويلەگەنى عوي»، – دەپ ولاردىڭ زاڭسىز ارەكەتىن جۋىپ-شايماق بولىپ، ۆيتسە-سپيكەرلىگىن ۇمىتىپ، جالپاقشەشەيگە اينالىپ شىعا كەلدى.
ەندى ءبارى دە وسى جەردەن باستالادى.
ۆيتسە-سپيكەر گۇلميرا يسيمباەۆا قىزمەتى جاعىنان دا، جاسى جاعىنان دا، وبلىس اكىمى ورىنباسارلارىنا الدىمەن ءوزى ەسكەرتۋ جاساۋ كەرەك ەدى. باقتىبەك ءباhادۇر سەكىلدى ەكى زاڭبۇزاردىڭ سازايىن بەرمەسە دە… ەسكەرتپەدى مە، ەسكەرتۋ جاساپ جاتقان دەپۋتاتتتىڭ الدىن كەسپەي، ءۇنسىز قالۋى كەرەك ەدى. مىسالى، سول جەردە ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلليننىڭ ءوزى بولسا، ۆيتسە-سپيكەرى سەكىلدى بۇلاي زاڭسىزدىققا قۇر قاراپ وتىرا بەرمەي، قاراپ وتىرعانى بىلاي تۇرسىن، قايتا ءتىپتى وعان بولىسا كەتپەي، ەكى زاڭبۇزاردى ءبىراز سىلكىلەپ الاتىنى انىق ەدى.
ءبىر ەلدىڭ زاڭ شىعارۋشى بيلىگى پارلامەنت ءماجىلىسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولا وتىرىپ، زاڭ بۇزۋشىلىقتى اقتاعان گۇلميرا يسيمباەۆا بۇل جەردە ءوزى دە زاڭدى بۇزىپ وتىرعانىن بىلەر مە ەكەن؟
ال ەندى ۆيتسە-سپيكەردىڭ ارەكەتىن تالقىلاپ، ءسوزىن تاپسىرلەپ كورەيىك.
بىرىنشىدەن، ءماجىلىس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گۇلميرا يسيمباەۆا بۇل سوزىمەن مەملەكەتتىك تىلدىڭ مۇددەسىنە كولەڭكە ءتۇسىرىپ وتىر. ۇشتىلدىلىك زاڭمەن بەكىتىلىپ، پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ جۇمىس تىلىنە اينالدى دەگەندى ءبىز ءالى ەستىپ-بىلگەن جوقپىز. سوندا ءۇش ءتىلدىڭ ءبىر ءتىلىن، مىسالى، رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن بىلسەڭ بولدى، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ تۇككە دە كەرەگى جوق پا، گۇلميرا يسيمباەۆا حانىم؟
ەكىنشىدەن، ەل ەندى ۇشتىلدىلىكتىڭ ءبىر ءتىلىن بىلسەڭ – مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كەرەگى جوق ەكەن دەپ ويلايدى. ويتكەنى، بۇل ءسوز ەڭ جوعارىدان، زاڭ شىعارۋشى بيلىك – ماجىلىستەن، توراعانىڭ ورىنباسارىنىڭ اۋزىنان ەستىلدى. وندا ەرتەڭ تاعى بىرەۋ كەلىپ ءبىزدىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگانىمىزدا ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، اعىلشىن تىلىندە سايراپ-سايراپ، «بىزدە ۇشتىلدىلىك قوي» دەپ قاراپ تۇرا بەرسىن. الىستان ەشكىمدى ىزدەمەي-اق، ءوزىمىزدىڭ ەرلان ىدىرىسوۆ 2001 جىلى پارلامەنتتەگى «ميىمدى اۋىستىرماساڭدار، ءتىلىمدى ۇيرەنە المايمىن» دەگەن اتىشۋلى مالىمدەمەسىنە ادالدىعىن تانىتىپ، ءوزى تۇتىناتىن رەسەي نەمەسە اعىلشىن تىلىندە سويلەسە نە بولادى؟
سوندا ەلباسىمىزدىڭ «پارلامەنت پەن ۇكىمەت تەك قانا قازاق تىلىندە سويلەۋى ءتيىس» دەگەن ءسوزى قايدا قالادى، يسيمباەۆا xانىم؟ الدە ول ءسوز سىزگە اسەر ەتپەي مە؟
ءبىز زاڭ شىعارۋشى بيلىكتىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى، ياعني، ءماجىلىس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى گۇلميرا يسيمباەۆانىڭ ءوزى الگى ەكى زاڭبۇزاردى قولدايمىن دەپ، ولاردىڭ الدىنا شىعىپ شاۋىپ، ءوزى دە زاڭ بۇزىپ وتىرعانىن ايتتىق.
اتاپ ايتقاندا، بۇل جەردە باسقا زاڭداردى بىلاي قويعاندا، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تىلدەر تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 4 بابى ورەسكەل بۇزىلدى.
«قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تىلدەر تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 4 بابىنا سايكەس – قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەملەكەتتىك ءتىل بولىپ – قازاق ءتىلى تانىلادى جانە بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ورگاندار مەملەكەتتىك ءتىلدى جان-جاقتى دامىتۋعا مىندەتتى.
ال گۇلميرا يسيمباەۆا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ ورنىنا، كەرىسىنشە، زاڭدى بۇزۋشىلاردى زاڭسىز اقتاپ الىپ، قولداۋ جاسادى.
ال ەندى پارلامەنتتەگى وسى شۋدىڭ كەيىپكەرلەرىنە كەلەيىك.
الماتى وبلىسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى ايداربەك بايجانوۆ پەن سقو اكىمىنىڭ ورىنباسارى داۋرەن جانداربەك پارلامەنتكە كەلە جاتقاندا قايدا كەلە جاتقانىن بىلمەدى مە؟ بىلسە، ولاردىڭ ەلباسىنىڭ «پارلامەنت پەن ۇكىمەت تەك قانا قازاق تىلىندە سويلەۋى ءتيىس» دەگەن سوزىن ەلەمەگەنى تاڭعالدىرادى. ءيا، ولاردىڭ بۇل جاۋاپسىز ارەكەتتەرىنە قاراپ، مەملەكەت باسشىسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى سوزىن ەستىمەگەن نەمەسە ەلەمەگەن دەپ قانا باعا بەرەمىز.
استانا قالاسى اكىمىنىڭ ورىنباسارى، بەلگىلى جازۋشى-دراماتۋرگ ەرمەك امانشا ورىس ءتىلىن ولاردان ارتىق بىلمەسە، كەم بىلمەيدى. ول بىراق مەملەكەتتىك مۇددەگە ادالدىعىن تانىتىپ، مەملەكەتتىك تىلدە سويلەدى. ال ەلدىڭ ىشىنەن كەلگەن ەكى ورىنباسار وزدەرىنىڭ ساياسي ساۋاتسىزدىقتارىن تانىتىپ، ەلباسى ءسوزىن اتتاپ ءوتىپ، رەسەي تىلىندە سويلەدى. پارلامەنتكە كەلىپ تۇرىپ، ءوز وبلىستارىنىڭ اتىنا كىر كەلتىرگەنى ءۇشىن بۇل ەكى ورىنباساردى ورىندارىنان الىپ تاستاۋى كەرەك. بۇل سوندا وزگەلەرگە ساباق بولادى.
بۇلاردى ەركىنسىتكەن نە نارسە؟ ول قازىر ەشقانداي زاڭدىق نەگىزى جوق، باسشى دا، قوسشى دا ءجيى ايتۋدىجاقسى كورەتىن «بىزدە ەكىتىلدىلىك، ءۇش تىلدىلىك، «قاي تىلدە ساۋال بەرىلسە، سول تىلدە جاۋاپ بەرۋ كەرەك» دەگەن قر كونستيتۋتسياسى مەن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تىلدەر تۋرالى» قر زاڭىنداعى مەملەكەتتىك ءتىىل تۋرالى ستاتۋستى بۇزاتىن جايىلما سوزدەر. ونىڭ «ەڭ جارقىن ۇلگىسى» مىنە، پارلامەنتكە دە جەتتى.
«قازىر ارقايسىمىزدىڭ ەكى تىلدە، ءتىپتى ءۇش تىلدە سويلەۋگە قۇقىعىمىز بار. قانشا ءتىل بىلەمىز، سونشا تىلدە. ەندى كەلگەن ازاماتتاردىڭ بارلىعى قازاق ءتىلىن بىلمەيدى دەپ ايتا المايمىز، ءبارى بىلەدى. تەك ءوز ويلارىن جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اۋدارماعا كىشكەنە سەنىڭكىرەمەي، ورىس تىلىندە سويلەگەنى عوي» دەگەن ۆيتسە-سپيكەردىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەر، مىنە، بۇلاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي-اق قويۋىنا ىقپال ەتەتىن زاڭسىز سوزدەر.
«قازىر ارقايسىمىزدىڭ ەكى تىلدە، ءتىپتى ءۇش تىلدە سويلەۋگە قۇقىعىمىز بار. قانشا ءتىل بىلەمىز، سونشا تىلدە»-دەيدى ءماجىلىس توراعاسىنىڭ ورىنباسارى.
قاتەلەسەسىز، گۇلميرا يسيمباەۆا حانىم، باسقا جەردە قايدام، پارلامەنتتە ەكى تىلدە دە، ءۇش تىلدە دە، «قانشا ءتىل بىلەمىز، سونشا تىلدە» دە سويلەۋگە ءبىزدىڭ دە، سىزدىڭ ءتىپتى قۇقىڭىز جوق! مۇنى سىزگە مەن ەمەس، ءوزىڭىز وتىرعان پارلامەنت قابىلداعان، پرەزيدەنت قول قويعان زاڭدار ايتادى. ەلباسى ەرەكشەلەپ تاعى ايتقانىن تاعى ەسىڭىزگە سالامىز. الەۋمەتتىك جەلىدە ەلدىڭ ەكى اكىم ورىنباسارىنان گورى، ۆيتسە-سپيكەرگە نارازى بولىپ جاتقانىن ەندى تۇسىنگەن بولارسىز دەپ ۇمىتتەنەمىن.
«تەك ءوز ويلارىن جەتكىزۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ اۋدارماعا كىشكەنە سەنىڭكىرەمەي، ورىس تىلىندە سويلەگەنى عوي» دەيدى ۆيتسە-سپيكەر. سوندا تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى پارلامەنتتە «ءوز ويلارىن جەتكىزۋگە» جاراماسا، وندا ول جەردە سىزدەر نە ءۇشىن وتىرسىزدار؟
سوندىقتان دا ەل 30 جىلعا جۋىق ءسىز ايتقانداي قالاعان تىلىندە سويلەپ كەلە جاتسا، وندا مەملەكەتتىك ءتىل نە ءۇشىن، كىمگە كەرەك؟!
بۇرىن مەملەكەتتىك تىل تۋرالى زاڭدى بەلىنەن باسىپ، «رەسمي تىلدە سويلەيىن» دەپ قۇتىلاتىن. قازىر بۇل ءسوزدىڭ زاڭسىزدىعىن، قازاقستانعا رەسەي ءتىلى رەسمي ءتىل بولا المايتىنىن كونستيتۋتسيالىق كەڭەستىڭ قاۋلىسى انىقتاپ بەرگەلى ەل جاقسى بىلىپ بولدى. قايتا ول ءسوز جۇرتتىڭ رەاكتسياسىن تۋعىزاتىن بولىپ ءجۇر. ەندى ۇشتىلدىلىك دەگەن ويلاپ تابىلدى. ياعني، ەكىتىلدىلىك پەن ۇشتىلدىلىك – مەملەكەتتىك تىلدەن قورعانۋ قالقانى بولىپ تۇر.
ءبىر قۋانارلىعى، قازىر قوعامدا «ەكىتىلدىلىك»، «ۇشتىلدىلىك» دەگەندى العا تارتۋشىلىق زاڭ بۇزۋشىلىق رەتىندە قابىلدانا باستادى. ياعني، ەندى «بىزدە ەكىتىلدىلىك، ۇشتىلدىلىك دەگەندى ايتىپ قۇتىلا المايسىزدار، زاڭبۇزار مىرزالار يەن xانىمدار! ويتكەنى، قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل بىرەۋ-اق، ول – قازاق ءتىلى!
قازىبەك يسا
دەرەككوزى: qazaquni.kz سايتى.
Abai.kz
