قازاقستان – كوپ ءدىندى مەملەكەت. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ XVII سەسسياسىندا سويلەگەن سوزىندە نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلىندا قازاقستان اۋماعىندا جۇمىس ىستەيتىن ءدىني قاۋىمداستىقتاردىڭ سانى جەتى جۇزدەن ءتورت جارىم مىڭعا دەيىن ءوستى»، — دەدى. ەلىمىزدە ءدىندى تانىپ بىلۋگە تالپىنىس ءوستى، ءدىن رۋحاني ءومىرىمىزدىڭ نەگىزىنە اينالىپ كەلەدى.

2009 جىلعى حالىق ساناعى بويىنشا قازاقستان حالقىنىڭ 70,2%-ى مۇسىلماندار، 26,3%-ى حريستياندار،  0,1%-ى بۋدديستەر،  2,8%-ى ەشقانداي دىنگە سەنبەيتىندەر، 0,5%-ى جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتقان. ادەتتە تۇركى ءتىلدى حالىقتاردى مۇسىلمان دىنىنە ويلانباي جاتقىزادى. بىراق حالىق ساناعى كورسەتكەندەي، قازاقتاردىڭ 0,4%-ى (39172 ادام) حريستيان دىنىنە،  1923 ادام يۋدايزمگە، 749 ادام بۋدديزمگە، 1612 ادام باسقا دىندەرگە وتكەن. 98 511 قازاق ەشقانداي دىندە جوق.  26 085 ادام جاۋاپ بەرمەگەن. سونىمەن بىرگە وزبەكتەردىڭ  0,4%-ى، ۇيعىرلاردىڭ – 0,5%-ى، تاتارلاردىڭ – 10,2%، تۇرىكتەردىڭ – 0,3%،  ازەربايجانداردىڭ – 2,5%-ى، قىرعىزداردىڭ – 0,9%-ى حريستياندار. سونداي-اق ورىستاردىڭ – 1,4%، ۋكرايندىقتاردىڭ – 0,9%، نەمىستەردىڭ – 1,6%، كارىستەردىڭ – 5,2%، بەلورۋستاردىڭ – 0,8%، پولياكتاردىڭ – 0,7%، باسقا ۇساق ەتنيكالىق توپتاردىڭ – 34,7% يسلامدى قابىلداعان. قازاقستاندىقتاردىڭ ءدىن تاڭداۋىنا، ءسوز جوق، ارالاس نەكەنىڭ دە ىقپالى بار. تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق ماسەلە بار: ۋكرايندىقتاردىڭ  7,3%، نەمىستەردىڭ  – 14%، كارىستەردىڭ 28,5%، بەلورۋستاردىڭ 7,8% — ەشقانداي دىندە جوق. كارىستەر ءارتۇرلى دىنگە بولىنۋدە: 5,2%-ى — مۇسىلماندار، 49,4%-ى — حريستياندار، نەگىزىنەن پروتەستانتتار، 11,4%-ى — بۋدديستەر،  0,2%-ى ءيۋدايزمدى قابىلداعان.  تاريحي وتانىنان جىراقتاعىلار انا تىلىنەن ايىرىلىپ ورىستانعان، ارالاس نەكەدە تۇراتىندار دىنىنە، داستۇرىنە بەيجاي قارايدى.

سونىمەن بىرگە دىنگە ورالۋ بارلىق بۇرىنعى سوتسياليستىك ەلدەردە، سونىڭ ىشىندە قازاقستاندا دا، زايىرلى مەملەكەتتەگى ءدىننىڭ ورنى، ءدىن مەن مەملەكەت قارىم-قاتىناستارى  تۋرالى  ماسەلەلەر توڭىرەگىندە پىكىرتالاستار تۋعىزادى. باسقا ەلدەردەگى ءدىني احۋال، سونداي-اق ەلىمىزدەگى «جاڭا ءدىني» كوزعالىستاردىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-پسيحولوگيالىق ومىرىنە ىقپالى دا بۇگىن وتكىر ماسەلەگە اينالىپ وتىر.

وسى جانە باسقا جاعدايلار ءار ءتۇرلى وي تۋعىزىپ، كوپشىلىككە تۇرلىشە پىكىر تاستاۋدا. بىراق بۇل سالادا ەشكىم دە مەن  جۇيەلى، ايقىن اقيقات پىكىر ايتامىن دەمەس. دەگەنمەن، ءدىنتانۋ عىلىمى، سونىمەن قاتار  ومىردە كوپتەگەن ەلدەر ءبىراز تاجىريبە دە جينادى، بۇل ماسەلەدە اۆتوردىڭ ءوز پىكىرلەرى مەن كورگەن-بىلگەنى دە بار، سولارمەن وقىرماندارمەن بولىسكەندى ءجون كوردى. اڭگىمەنى ءدىننىڭ زايىرلى قوعامداعى ورنىنان باستايىق.

زايىرلى مەملەكەت — اتەيستىك ەمەس

زايىرلى قوعامداعى ءدىننىڭ الاتىن ورنى قانداي؟ ءدىني بىرلەستىكتەر قانداي قىزمەت اتقارىپ جاتىر جانە ولار الەۋمەتتىك، رۋحاني  ماسەلەلەردى شەشۋگە ىقپال ەتە الا ما؟ دىندەردىڭ ومىرگە ارالاسۋىنىڭ ولشەمى، شەگى قانداي دارەجەدە بولۋى كەرەك؟ سونداي-اق مەملەكەتتىڭ دە دىندەر ىسىنە ارالاسۋىنىڭ جاي-جاپسارى قانداي؟  نەگە رۇقسات، نەنى ءتيىمسىز دەپ قاراۋىمىز كەرەك دەگەن سياقتى ساۋالدار  بۇگىن قازاقستان ازاماتتارىن، سونداي-اق بۇرىنعى سوتسياليستىك مەملەكەتتەر ازاماتتارىن دا تولعاندىرادى.

2003  جىلى  قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەلەگاتسياسى قۇرامىندا رەسەي مەملەكەتتىك  دۋماسىنا بارعان ساپارىمىزدا ءبىر توپ دەپۋتاتتاردى ماسكەۋدىڭ م. ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى اكادەميك ۆ. ا. سادوۆنيچي قابىلداپ، ستۋدەنتتەردىڭ رۋحاني تاربيەسىنە بايلانىستى ماسەلەلەرمەن تانىستىردى.  ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جانىندا  «پراۆوسلاۆيە  مادەنيەتى ينستيتۋتى»  اشىلعان، ەندى يسلام مادەني ينستيتۋتى اشىلاتىنىن، جاستاردىڭ وسىلاي جات دىندەردەن ءداستۇرلى دىنگە قاراي بەت بۇرعانى تۋرالى اڭگىمە بولدى. ارتىنشا رەسەيدە «پراۆوسلاۆيە  مادەنيەتى نەگىزدەرى» ءپانى مەكتەپتەردە،  باسقا دا جوعارى وقۋ ورىندارىندا ەنگىزىلە باستاعاندا، ءبىر توپ رەسەيلىك اكادەميك-اتەيستەر، بەلگىلى قوعام قايراتكەرلەرى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا اشۋ-ىزامەن بۇل قادامنىڭ كونستيتۋتسياعا قارسى ەكەندىگىن العا تارتتى،  ءدىننىڭ مەملەكەتتەن بولىنگەندىگىنە باسا نازار  اۋداردى. سوندىقتان دىنگە سەنەتىندەردىڭ دىنگە دەگەن بەلسەندىلىگىن قولداۋ، وقۋ ورىندارىنداعى فاكۋلتاتيۆتىك  بولسا دا كۋرس اشۋ قوعامدا ءدىننىڭ ۇستەمدىگىنە اكەلەدى دەپ رەسەي پرەزيدەنتىنە دە ۇندەۋ جاريالادى.

زايىرلى مەملەكەتتەر ءدىننىڭ ۇستەمدىگىنە دە، ءدىندى  مانسۇقتاۋعا دا زاڭ بويىنشا  جول بەرمەيدى. دەگەنمەن، زايىرلى مەملەكەت پەن اتەيستىك مەملەكەتتىڭ اراسىن  اجىراتا المايتىن جاعداي  تمد ەلدەرىندە، قازاقستاندىق قوعامدا دا ءجيى كەزدەسەدى. توركىنىمىز — كەڭەس ۇكىمەتى ۇلت دەسە ۇلتشىل دەپ ايىپتاۋعا دايىن تۇراتىن ەدى. ەندى بۇگىن ءدىن دەسە، اسىرەسە يسلام ءدىنى تۋرالى  ءسوز  بولا قالسا، ول ءدىندى ۇستانۋشىلارعا «ەكسترەميست»، «تەرروريست»، «ۆاححابيست»  دەيتىندەر كوبەيدى. شىندىعىندا مۇنداي انىقتامانى تەك سوت بەرە الادى.

ءالى دە بولسا ءدىندى جاۋ كورمەسە دە، يدەولوگيا سالاسىندا باسەكەلەس كورەدى. جاستاردىڭ كوبىرەك  مەشىتكە باراتىنى، بولماسا ەرەكشە كيىنسە وسىدان ءبىر زايىرلى مەملەكەتكە قاۋىپ-قاتەردى جاسىرىن ىزدەۋشىلەر بار. جاڭارعان ءدىني سانانى ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن، مادەنيەتىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ تىرەگىنە اينالدىرۋدىڭ ورنىنا ءدىن مەن مەملەكەت، ءدىن مەن مادەنيەت اراسىنا بوگەت سالۋعا، ەلدى جىككە بولۋگە تىرىسۋ بايقالادى.

قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن ارناۋلى قىزمەتكەرلەر دە ءوز قىزمەتىن تىم كەڭ ماعىنادا ءتۇسىنىپ، ءوز قىزمەتتەرىندە ءوز قۇزىرەتتەرى شەڭبەرىنەن اسىپ جاتادى، مەملەكەتتىك باسقا ورگانداردىڭ قىزمەتىن الماستىرۋعا تىرىسۋشىلىق بايقالادى. قاي سالادا دا  بارلىعىن باقىلاپ، اشسا الاقانىمدا، جۇمسا جۇدىرىعىمدا بولسىن دەگەن نيەت ويداعىداي ناتيجە بەرمەيتىندىگى بەلگىلى. تىزگىندەپ، كۇندە «دوستىق» اڭگىمەگە شاقىرۋ ادامدى اشىندىرىپ وزىنە ءوزى قول سالۋعا دەيىن اپارادى. ەكسترەميزممەن كۇرەستى جەلەۋ ەتىپ، ازاماتتاردىڭ جەكە ىسىنە ارالاسۋ دا ورىن الۋدا.

كەيدە قىلمىستىق قاقتىعىستىق استارىنا ءدىني ءمان بەرۋشىلىك ءجيى كەزدەسەدى. دىننەن عانا قاۋىپ-قاتەردىڭ سەبەبىن ىزدەۋ الەۋمەتتىك باسقا دا سەبەپتەرىن ىزدەۋدى شەكتەيدى.

بۇل، بىرىنشىدەن، كورشى سلاۆيان ەلدەرىنىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ بارلىق پالەنى مۇسىلمانداردان كورىپ، ولاردى قۇبىجىق ەتىپ كورسەتىپ، وزدەرىن اقتاۋعا تىرىسۋشىلىعىنان تۋىپ وتىر.  بۇل  اسىرەسە شەشەنستانداعى سوعىس كەزىندە ءجيى كورىنىس بەردى.

ەكىنشىدەن, دىنشىلدىكتى — «فاناتيزم»، راديكالدىق ءىس-ارەكەتتەرمەن بايلانىستىراتىن پسيحولوگيا ءوز ىشىمىزدە ءالى دە كورىنىس الىپ وتىر. ءدىن اتا-بابالارىمىزدىڭ قۇندىلىعىنىڭ نەگىزى دەگەنىمىزبەن، ءالى ونىڭ پارقىنا بارا الماي ءجۇرمىز. ورىس اقىنى ا. ۆوزنەسەنسكي ايتقانداي، «مى نەكرەششەننىە دەتي سوۆەتسكوي يمپەري» دەپ، بۇگىنگى قازاقتاردىڭ دا كىندىگىن نەگىزىنەن اتەيستەر كەسكەن، رۋحاني تاربيە الماي، ەندى كوپ دۇنيەنى وي ەلەگىنەن وتكىزۋدەمىز.  سوندىقتان دا زايىرلى مەملەكەتتىڭ نە ەكەنىن  بىرەۋ ءبىلىپ، بىرەۋى بىلمەي  اتەيستىك مەملەكەتكە تەڭەيدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىندا ءدىن مەملەكەتتەن بولىنگەن دەلىنبەگەن.  «ءدىني سەنىم بوستاندىعى جانە ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنىڭ 4-بابىندا «ءدىني بىرلەستىكتەر مەملەكەتتەن بولىنگەن» — دەلىنگەن.  ال كونستيتۋتسيا زاڭىنىڭ ءبىرىنشى بابىندا   قازاقستان «زايىرلى» مەملەكەت دەپ جاريالاعان.

دەموكراتيالىق قوعامدا ءدىن مىندەتتى مەملەكەتتىك مارتەبەگە يە ەمەس، بىراق ونىڭ ءوز ورنى بار. كونستيتۋتسيامىزدىڭ  5-بابىندا: «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا يدەولوگيالىق  جانە ساياسي ءار الۋاندىلىق تانىلادى»، — دەلىنگەن. ءدىن تەك يدەولوگيا عانا ەمەس، دەگەنمەن، كونستيتۋتسيانىڭ بۇل تۇجىرىمى دۇنيەگە دەگەن ءار ءتۇرلى كوزقاراستىڭ (يدەولوگيانىڭ) زاڭ الدىندا تەڭدىگىن، بىراق ەشقايسىسىنىڭ انىق مىندەتتى ەمەستىگىن كورسەتەدى. كونستيتۋتسيانىڭ بۇل بابىنان ەكسترەميستىك، راديكالدىق ەمەس يدەولوگيادان باسقالار، ءدىني دە، اتەيستىك تە كوزقاراستار  مادەني ومىرىمىزدە، بۇقارالىق اقپارات، سونداي-اق ازاماتتاردىڭ قالاۋىنا بايلانىستى مەنشىك تۇرىنە قاراماستان وقۋ ورىندارىندا ۋاعىزدالۋى مۇمكىندىگىن بايقايمىز.   ارينە،  بۇگىن كونستيتۋتسيا بەرگەن بۇل مۇمكىندىكتى تولىق پايدالانا الماي وتىرمىز. قازاقستاندا ءدىنتانۋ ءپانى فاكۋلتاتيۆتىك نەگىزدە نەمەسە مىندەتتى ەمەس ءپان رەتىندە ەنگىزىلە باستادى.

مەملەكەتىمىزدە ىشتەي اتەيزمنىڭ ءالى تۇعىرى بەرىك. سىرتتان تاڭىلىپ جاتقان پىكىردى قولداي جونەلىپ، ەلىمىزدە يسلام تىم اسقىنىپ بارا جاتىر، مەشىتتەر تىم كوبەيىپ كەتتى، قالالاردا ءدىني رامىزدەر باسىم، بۇل زايىرلى  مەملەكەتكە سايكەس ەمەس دەۋشىلەر كەزدەسەدى. وسىلاي مەملەكەتىمىز كلەريكالدانىپ نەمەسە دىنگە بوي ۇسىنىپ بارا جاتىر دەپ تە ايتۋشىلار بار. ەلىن، رۋحاني ءداستۇرىن سىيلايتىن زايىرلى مەملەكەتتەردە بۇنداي سوزدەردى اشىق ايتۋعا بارمايدى، ونى ادەپسىزدىككە سانايدى، ال  ول ەلدەردە ءدىني عيباداتحانالار، اي مەن كرەستەر دە بارشىلىق.

كونستيتۋتسيانىڭ 22-بابىنداعى «اركىمنىڭ ار-وجدان بوستاندىعىنا قۇقىعى بار»، 14-بابىنداعى«دىنگە كوزقاراسىنا» بايلانىستى «ەشكىمدى كەمسىتۋگە بولمايدى» دەگەن قاعيدالارىنا سايكەس مەملەكەت:

– ازاماتتاردىڭ دىنگە قاتىناسىنا، ءدىن تاڭداۋىنا، بالالارىنىڭ دا ءدىن تاڭداۋىنا ارالاسپايدى;

– مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىن ءدىني بىرلەستىكتەرگە جۇكتەمەيدى;

–  ءدىني بىرلەستىكتەردى قارجىلاندىرمايدى;

–  ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ جۇمىسىنا، ەگەر ول زاڭعا قايشى بولماسا، ارالاسپايدى;

– ءار ءتۇرلى  دىندەگى نەمەسە دىنگە سەنبەيتىن ادامداردىڭ، ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ ءوزارا سىيلاستىقتا، توزىمدىلىكتە بولۋىنا ىقپال ەتەدى.

ال ءدىني بىرلەستىكتەر:

–  مەملەكەتتىك بيلىكتىڭ قىزمەتىن اتقارمايدى جانە مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ جۇمىسىنا ارالاسپايدى;

–  ساياسي پارتيالاردىڭ جۇمىسىنا قاتىسپايدى، ولارعا قارجىلاي قولداۋ كورسەتپەيدى;

–  مەملەكەتتىڭ زاڭناما تالاپتارى مەن حۇقىق ءتارتىبىن ساقتاۋعا مىندەتتى.

ءدىني ۇيىمدار مەن مەملەكەتتىڭ قوعامعا ىقپالى بىردەي ەمەس. ەل تۇرعىندارى نەگىزىنەن مەملەكەتتىڭ ازاماتتارى، ال نانىم-سەنىم جاعىنان ولار ءار ءتۇرلى دىنگە جاتادى، بولماسا اتەيست، دىنگە بەيجاي، سەبەبى ادامنىڭ نانىم-سەنىمى تەك دىنمەن شەكتەلمەيدى. مەملەكەتتىڭ زاڭدارىن ورىنداۋ بارلىق ازاماتتاردىڭ مىندەتى بولسا، ال ءدىني قاۋىمداستىقتاردىڭ، ادامداردىڭ باعىت-باعدارلارىنىڭ ورىندالۋى ازاماتتاردىڭ كالاۋىنا قاراي.

مەملەكەت پەن ءدىننىڭ قىزمەتىن انىقتاۋ،  ولاردىڭ اراقاتىناسىن اجىراتۋ زاڭ الدىندا ولاردىڭ تەڭدىگى، ولاردىڭ ورتاق مۇددەلەرى بارلىعىن جوققا شىعارمايدى.  سول سەبەپتى ءدىن مەن مەملەكەت اراسىندا شەكارا جوق.

ءدىن مەن عىلىم اراسىنداعى قارىم-قاتىناستارعا دا جەڭىل-جەلپى قاراۋعا، بولماسا قايشىلىقتاردى ىمىراعا كەلمەيتىن كەرەعار جاقتار دەپ تۇسىنۋگە تاعى بولمايدى.

2009 جىلدىڭ  12 اقپانىندا ەۋروپا عىلىمي قاۋىمداستىعى چارلز دارۆيننىڭ تۋعانىنا 200 جىلدىعىن اتاپ ءوتتى.  دارۆينيزم تەورياسى ءالى دە الەمدى ابىرجىتۋدا. مۇسىلماندار ونىمەن ىمىراعا كەلمەي، جوققا شىعارسا، باسقالار جارتىلاي  مويىندايدى، ۇشىنشىلەر ونى تولىقتىرۋدا. پىكىرتالاس ءالى جالعاسۋدا. كاتوليكتەر اراسىندا ءدىن مەن عىلىم اراسىندا ادامنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى ايتىس بىرتە-بىرتە مامىلەگە كەلەتىن سياقتى. بۇگىن  بىرقاتار شىركەۋلەر چ. ءدارۆيننىڭ ەۆوليۋتسيالىق ىلىمىنە قارسى ەمەس، ادامداردىڭ بيولوگيالىق، فيزيولوگيالىق جاعىنان جانۋارلارمەن ورتاق ۇقساستىقتارى بارلىعى ايتىس تۋدىرمايدى، ال ونىڭ جانىن جاراتۋشى قۇداي دەگەنگە توقتايدى. ادامنىڭ ءتانى مەن جانى سياقتى، ەل حالقىنىڭ بولمىسىنا ەتەنە جاقىن، سىڭىسكەن ءدىندى مەملەكەتتەن تۇگەل اجىراتۋعا بولمايدى. وسىلاي ادامزات ەكى بيلىككە باس يەدى، دىنگە جانە زايىرلى مەملەكەتكە دەگەن قاعيدا قالىپتاسىپ كەلەدى. اتەيستەردىڭ ءجونى بولەك.   مەملەكەت ادامداردىڭ  ءتانىن بيلەسە، ءىشىپ-جەۋىن، تۇرمىستىق جاعدايىن، دەنساۋلىعىن رەتتەسە، جاراتۋشى ول دۇنيەدە دە، بۇل دۇنيەدە دە ادامنىڭ جانىن بيلەيدى. قازاق ويشىلدارى «جان دۇنيەگە قوناق ەكەن، دۇنيە دەگەن شولاق ەكەن» دەپ تالاي ايتقان. ءدىن ادامدار اللا الدىندا بىردەي دەسە، مەملەكەت ادامدار  زاڭ الدىندا بىردەي دەيدى. مەملەكەت ءوز ادامدارىنا ەلدىڭ ازاماتى رەتىندە قاراسا، ءدىن ادامدارعا اللانىڭ سۇيىكتىسى رەتىندە قارايدى. وسى تۇستا زايىرلى قوعامدا ءدىن مەن مەملەكەت، بيلىك پەن ءدىني سالت-سانا، ال قوعامدا ءدىن مەن مەملەكەت، بيلىك پەن ءدىني سالت-سانا ۇيلەسىپ جاتىر.

ءدىن مەن عىلىم، جان مەن ءتان ماسەلەلەرى توڭىرەگىندە ءالى دە پىكىر الماسۋ تولاستار ەمەس، ءبىز عىلىمداعى پىكىرلەردى عانا ورتاعا سالىپ وتىرمىز.

حالىقتىڭ كۇش-قۋاتتى، جۇباتۋدى، جان جاراسىنا ەمدى دىننەن دە ىزدەيتىنى انىق.  بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا  قىزىلاعاشتاعى قايعىلى ۋاقيعا تۇسىندا، سونداي-اق جەرگىلىكتى جەردەگى ۇلتارالىق قاقتىعىستار كەزىندە ءدىنباسىلارىنىڭ ءوز ۇستانىمدارىنىڭ بولماعانىن، ەلدى جۇباتا الماعاندىعىن، ارازداسقانداردى تاتۋلاستىرا الماعانىنا  سىن ايتادى. ول ادامدار تەك ەلدىڭ ازاماتتارى عانا ەمەس، مۇسىلماندار ەمەس پە دەگەن ءۋاج ايتىلدى. سىن ورىندى سياقتى.  ال بەدەلدى سىرتتان كەلگەن ءدىني توپتار جيناعان.

بىرقاتار زايىرلى ەلدەردە ءدىني بىرلەستىكتەر ەلدە بولىپ جاتقان، اسىرەسە ادام ولىمىنە بايلانىستى ۋاقيعالارعا ءوز باعاسىن بەرىپ، نە سەبەپتى حريستياندار، مۇسىلماندار، باسقالار قازا تاپتى دەپ ءدىن تۇرعىسىنان بيلىكپەن پىكىر الماسىپ جاتادى. مەملەكەت تە ءدىني بىرلەستىكتەرگە بايلانىستى ءوز ۇستانىمىن اشىق بىلدىرەدى. ونداي ديالوگ زاڭدى، ال كەيدە ءتىپتى مەملەكەت پەن ءدىن اراقاتىناسىن شەشۋدە سوتقا جۇگىنۋ دە ءجيى كورىنىس الدى.

سونىمەن، زايىرلى مەملەكەت — اتەيستىك ەمەس.  مەملەكەت ازاماتتاردى  مەيىرىمدىلىك، پاتريوتيزم، سابىرلىلىقتى ۋاعىزدايتىن ءدىننىڭ قولداۋىنا مۇقتاج. ال تاريحي قۇندىلىقتارىمىز، ءدىنىمىز مەملەكەتتىڭ قولداۋىن قاجەت ەتەدى.

قازاقستانداعى ءدىني احۋال تۋرالى بىرەر ءسوز

ەجەلگى قازاق حاندىعىنىڭ مۇسىلمان مەملەكەتى، ونىڭ رەسمي ءدىنى ءارى يدەولوگياسى يسلام ءدىنى بولعاندىعى بۇگىن تالاس تۋدىرمايدى. مەملەكەتتىك ءرامىزى – جاسىل تۋ، قازاق تۇرمىسىنا نەگىزدەلگەن زاڭناماسى — «جەتى جارعى» مەملەكەتتىڭ قۇقىقتىق، مادەني نەگىزى بولدى. قازاق حاندارى قۇراندى ءسۇيىپ انت بەرگەن. «سەگىز قىرلى» جىگىتتىڭ ءبىر قىرى – مۇسىلمانشا ءبىلىمدى بولۋ ەدى. سوندىقتان ءبىلىمدى قازاقتار ارابشا، پارسىشا وقي بىلگەن، اراب ەلدەرىنەن ءبىلىم العان. قازاق ۇلت بولىپ مۇسىلماندىقتىڭ نەگىزىندە ۇيىعان، قازاق بولمىسى، ءداستۇرى مەن يسلام ءدىنى بىتە قايناسىپ سىڭىسكەن، يسلام ۇلتىمىزدىڭ سالتىنا  بەيىمدەلگەن. ءتىل ماماندارىنىڭ ايتۋىنشا، قازاق ادام اتتارىنىڭ جەتپىس پايىزى كۇنى بۇگىندە اراب، پارسى تىلدەرىنەن. يسلام ءدىنىن قابىلداعاننان كەيىن كىسى اتتارىندا مۇحانبەت، قوجا، سايد (سەيىت), يبراحيم سياقتى اتتار ءجيى كەزدەسەدى. «قازى»  دەپ اياقتالاتىن قازاق اتتارى كوپ. قازى ارابشا العاندا ءدىن جولىنداعى سوعىسقا قاتىسقان ادام.

بۇقارا حالىق ءۇشىن ءدىن مەن تاۋەلسىزدىك، ءدىن مەن پاتريوتيزم — اجىراماس يدەيالار.  پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەستە ءدىني ۇراندار  حالىققا قۋات بەرگەن. «ات قۇيرىعىن سۇزىڭدەر، اللالاپ اتقا قونىڭدار!» — دەپ بي، جىراۋلار باتا بەرگەن.  ءدىني ادەت، ۋاعىزدار حالىقتىڭ ماقال، ماتەلدەرى مەن ناقىل سوزدەرىنە دە ەنگەن. «حالىقتان ۇيال، قۇدايدان قورىق»، «كيىمى جاماندى يت قابادى، پەيىلى جاماندى ءتاڭىرى تابادى»، تاعى باسقالار سوڭعى عاسىرلاردا قازاق ۇلتى اتا-باباسىنىڭ قۇندىلىقتارىنان ايرىلا باستادى.

كەڭەس زامانىندا قازاقستاندى  باسقا رەسپۋبليكالار سياقتى  «اتەيزم سالتانات قۇرعان» ەل دەسە، حح عاسىردىڭ اياعى مەن ححI عاسىردىڭ باسىندا، ءبىز، كەرىسىنشە، يسلام مەملەكەتى بولدىق، يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا مۇشەمىز. 2011 جىلى سول ۇيىمعا توراعالىق ەتتىك. ەلىمىزدە ون ەكى ميلليونداي مۇسىلمان بار. يسلام – كۇندەلىكتى تىرشىلىك، ءومىر سالتى عانا ەمەس، ول مادەنيەت، ومىرلىك پوزيتسيا، دۇنيەتانىم، ءبىر سوزبەن ايتقاندا، تۇتاس وركەنيەت رەتىندە  ەندى قايتا داري باستادى.

ەلىمىزدەگى ءدىني احۋالدى ساراپتاعاندا، ءدىني بىرلەستىكتەردىڭ سانىنىڭ وسكەندىگى، كۋلتتىك ورىنداردىڭ كوبەيگەنى نازار اۋدارتادى.   2010 جىلدىڭ باسىندا ەلىمىزدە  3776 ءدىني بىرلەستىك پەن  561 ءدىني توپ تىركەلگەن. سان جاعىنان ەڭ كوبى مۇسىلمان ءدىني قاۋىمداستىقتارى مەن توپتارى – 2697. يسلام ءدىنىن ۇستاۋشىلار دا، يسلام عيباداتحانالارى دا سان جاعىنان باسىم —  2343.  ال 1990 جىلى نەبارى  46 يسلام بىرلەستىكتەرى مەن  46  مەشىت بولعان.

بۇگىن بىرقاتار تمد ەلدەرىندە «مەملەكەتتىڭ رۋحاني تۇراعى نە؟» دەگەن ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋدە. باستى تىرەكتىڭ ءبىرى ءدىن مەن مادەنيەت ەكەنى داۋسىز. وسى تۇستا، ارينە اعا ۇرپاقتان گورى ماسەلە جاس ۇرپاقتىڭ دىندارلىعىنا، ونىڭ ءدىني يدەيالاردى، دوگماتتاردى قابىلداۋى تۋرالى ماسەلە وتكىر.  عىلىمي ادەبيەتتە جاستاردى ءدىني سەنىمىنە قاراي بەس توپقا بولەدى.

1.ءار ءتۇرلى دىننەن  حاباردار، بىراق ءالى ءدىني باعىت-باعدارلامالارى تولىق انىقتالماعان.

2.وزدەرىن «قازاقپىز»، سوندىقتان «مۇسىلمانبىز» دەۋشىلەر،  بىراق دىنگە ءالى تولىق ەنبەگەندەر. بۇل — سان جاعىنان  ەڭ باسىم توپ.

3.كەيبىر مۇسىلمان سالت-ءداستۇرىن ورىنداۋشىلار، مۇسىلمان سالتىمەن نەكە قيۋ، جانازانى دا قولداۋشىلار. بۇلاردىڭ سانى وسۋدە.

4.ءداستۇرلى     مۇسىلماندار: ورازا   ۇستايدى، ناماز وقيدى، مۇسىلمان پارىزدارىن  ورىنداۋعا تىرىسۋشىلار.

5.باسقا ءدىندى ۇستاناتىندار، ولار كوپ ەمەس: ارالاس نەكەدەن تۋعاندار، بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەندەر، سونداي-اق تۇرمىس جاعدايىنا بايلانىستى باسقا دىنگە       اۋعاندار، ءالى دە ىزدەنىس ۇستىندە جۇرگەن جاستار.

ءدىني سەنىمنىڭ تاياز ەكەنى دە راس، ول زاڭدى، ءبىز ءالى اتەيستىك مەملەكەتتىڭ ىزعارىنان ارىلعان جوقپىز. زاڭ بويىنشا ازاماتتاردىڭ اتەيست دۇنيەتانىمىن تاڭداۋعا دا حۇقى بار. ءدىندى مويىندايتىن جاستاردىڭ اراسىندا ءدىني ادەپپەن  ۇيلەسپەيتىن  مىنەز-قۇلىقتى قولداۋ قاتار جۇرەتىنى دە بەلگىلى. ءدىندار جاستار ۇرلىققا، تەمەكى تارتۋعا، ءتىپتى جەمقورلىققا، قۇمار ويىندارعا قارسى ەمەس.  بۇل ءومىر قايشىلىقتارىنان تۋىپ وتىر. جەمقورلىق، اسىرەسە، تۇرمىستىق جەمقورلىق، ۇساق-تۇيەك پارا بەرىپ، ماسەلەنى شەشۋگە ەتىمىز ۇيرەنگەندىكتەن دە بولار.  قازاقتار «ورامالىن بەرىپ، شارۋانى بىتىردىك» دەپ جاتادى.

دىنگە سەنۋ ەلىمىزدە باقسىلىق، سيقىرلى كۇشتەر، كەرەمەتتەر، بال اشۋ، قۇمالاق سالۋشىلار، ساۋەگەيلىك  جاساۋشىلارعا سەنىممەن دە قاتار جۇرۋدە. ءتىپتى تەلەديداردان «بارلىق اۋرۋدان ەمدەيمىن»، «بارلىق وتباسىلىق ماسەلەلەردى شەشەمىن» دەگەن سياقتى جۇگىرتپە جولدار ارقىلى كۇندە جارناما جاسالىپ جاتادى. بۇل بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ دا تىم كوممەرتسيالانعاندىعىن كورسەتەدى.  ارينە، ۆانگا سياقتى كورىپكەلدەر، حالىق مويىنداعان بىرەن-ساران ەمشىلەردىڭ جولى بولەك.

نەگىزىنەن جاستاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جەمقورلىقتى، ۇرلىقتى، باسقا دا ادامگەرشىلىك جولىنان تايعانداردى سىنايدى. ال ەندى «قانداي جاعدايدا ءسىز دىنگە جۇگىنەسىز؟» دەگەن ساۋالعا بىرقاتارى «رۋحاني قولداۋ قاجەتتىلىگىنەن» دەسە، باسقالارى «باسىما قيىندىق تۇسكەندە»، «ءدىني مەرەكەلەردە»، «نەكە قيدىرعاندا» دەپ جاۋاپ بەرەدى. ال ەندى مۇسىلماندار ىشىندە «مەشىتتى قاستەرلەيمىن»، «مەشىتتى جۇرەگىمدە بولسا دەيمىن»، «قۇرانمەن تەرەڭ تانىسقىم كەلەدى»، «ناماز وقي باستادىم» «اراب ءتىلىن مەڭگەرگىم كەلەدى» دەگەندەر دە بارشىلىق.

ەلىمىزدەگى يسلام ءدىنى تۋرالى ماسەلە بولعان تۇستا ايەلدەردىڭ باس كيىمى حيدجاب ماسەلەسى ءجيى ءسوز بولادى. بۇل شىندىعىندا الەمدىك ماسەلە.  حيدجاب – اراب ءسوزى، «جامىلعى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى، ايەلدەردىڭ باسىن، موينىن جاۋىپ تۇراتىن ورامال. نيكاب – ايەلدەردىڭ تەك كوزدەرىنەن باسقا بەتىن جاباتىن ساۋد ارابياسىندا شيت مۇسىلماندار اراسىندا تاراعان باس كيىم. پاراندجا – اۋعانستاندا تاراعان، بەتتى تولىق جابادى، تەك كوزدەرىنىڭ تۇسىندا ويىلعان جەرلەرى بار. بۇلار قازاق ايەلدەرىنىڭ ۇلتتىق باس كيىمدەرى ەمەس. مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ ايەلدەرى دە بۇل كيىمدەردى كيە بەرمەيدى.

حيدجاب توڭىرەگىندە پىكىرتالاس 1989 جىلى فرانتسيادا ايگىلى  «ورامالدار ىسىنە» بايلانىستى بولدى.  1989 جىلى كرەيا قالاسىندا ورامال تارتقان ءۇش مۇسىلمان وقۋشى قىز بالا مەكتەپتەن قۋىلدى. ماسەلە ساياسي ءمان الىپ، ءدىني سەنىم بوستاندىعىنىڭ كەپىلدىگى تۋرالى ايتىس تۋدى. سونىمەن بىرگە، قوعامدا مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ وزدەرى ءدىني، مادەني ەرەكشەلىكتەرىنە ارنايى ءمان-ماڭىز بەرەتىندىگى بەلگىلى بولدى. وسى ساياسي-مادەني قۇبىلىستى زەرتتەگەن امەريكاندىق عالىم، گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى  شەيلا بەنحابيب حيدجاب تارتۋ مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ كەدەيشىلىك، ساۋاتسىزدىق، زيالىلىعىنىڭ تومەندىگىنەن ەمەستىگىن دالەلدەدى. ولار ءبىلىمدى، جوعارى مامان يەسى، كاسىبي تاجىريبەسى دە جەتىلگەن ايەلدەر بولدى. ەۋروپاداعى مۇسىلمان ايەلدەرى حريستيان وركەنيەتىنە بالاما   وركەنيەت بارلىعىن، مادەنيەتتىڭ جاڭا ۇلگىسىن، مودەلىن ۇسىنىپ وتىر دەلىندى. ەگەر باتىستىڭ ايەلدەرى سۇلۋلىعىن، نازىكتىگىن ءوزىنىڭ اسەم كيىمى، شىرايلى بەتى، كەسكىندى دەنەسى ارقىلى كورسەتسە، مۇسىلمان ايەلدەرى حيدجاب كيىپ، دەنەسىن جاۋىپ، ايەلدىڭ بەكزاتتىلىعى، پاراساتتىلىعى جان سۇلۋلىعىندا دەدى. وسىلاي حيدجاب ەۋروپادان بىرتە-بىرتە ءبىراز ەلدەرگە مۇسىلمان ايەلدەرى  اراسىندا تارادى، جاھاندىق سيپات الدى.

الەۋمەتتانۋ ءىلىمى سونىمەن بىرگە حيدجاب كيۋدى جاھاندانۋ زامانىندا ۇلتتاردىڭ، دىندەردىڭ ارالاسۋى نەگىزىندە ءبىر-بىرىنەن قاشىق ەلدەر دە كورشى سياقتى ارالاسىپ، ىشەتىن تاماق، كيەتىن كيىم دە بىردەيلەنىپ بارا جاتىرعانىمەن بايلانىستىرادى. دەگەنمەن، حيدجاب ءبىز ءۇشىن سىرتتان كەلىپ جاتقان كوپ  «يمپورتنىي»  كيىمدەردىڭ ءبىرى ەمەس. ول — مۇسىلماندىقتىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى جاڭا ادەتى،  جاڭا داعدىسى. الەۋمەتتانۋشى عالىمدار  حيدجاب كيۋىنە قاراي قازاق ايەلدەرىن  بىرنەشە توپقا بولەدى. مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ  ءبىر توبىنىڭ ساناسىندا بۇل  كيىم — جاڭا ءدىني ءرامىز. ولار يسلام ءدىنىنىڭ نەگىزى مەن تاريحىنا، اراب ءتىلىن مەڭگەرۋگە زور ءمان بەرگەنمەن، قازاق ءتىلىن ءتىپتى بىلمەۋى دە مۇمكىن. سوندىقتان ولار ءۇشىن ۇلتتىق قۇندىلىقتان گورى ءدىن  باسىم.

ەكىنشى توپتىڭ ۇستانىمى وزگەشە. باعزى زاماننان بەس ۋاقىت ناماز، ءدىني مەرەكەلەر، جەرلەۋ راسىمدەرى، ورازا كەزىندە، باسقا جاعدايلاردا دا ايەلدەر ورامال كيدى. حيدجاب قالاي بولعاندا دا قازاقتىڭ بورىك، ساۋكەلە، تاقيا، كيمەشەك-جاۋلىعى ەمەس، ونى كيۋدىڭ  استارىندا قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىم كيۋ داستۇرىنە قارسىلىق بولماسا دا وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى جاتىر. مۇسىلمان ايەلدەرىنىڭ سان جاعىنان بۇل باسىم توبى دەگەنمەن، حيدجاب كيۋمەن بىرگە ءدىن مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قارسى قويۋ ەمەس،   ۇيلەستىرۋ نيەتى باسىم.   سونىمەن بىرگە بۇل باس كيىمدى ەرەكشە ءسان رەتىندە كيەتىندەر دە جوق ەمەس. قازاق مۇسىلمان ايەلدەرى كيەتىن ارنايى باس كيىمىن ەلىمىزدە وندىرمەيتىنى دە نازار اۋدارادى.

مۇسىلمان ايەلدەر اراسىنا ەرەكشە ءدىني ورتا، جاماعات قالىپتاسىپ كەلەدى. بۇل ورتادا حيدجاب كيگەن ايەل پسيحولوگيالىق جاعىنان قولداۋ تابادى، ءدىني ءبىلىم الۋعا دا مۇمكىندىگى بار. زەرتتەۋشىلەر ءدىني قاۋىمداستىق اراسىندا حيدجاب كيگەن قىز وزىنە كوزقاراسى جاقىن جۇباي دا تابادى دەگەن بولجام ايتادى، كەيدە ءتىپتى حيدجاب كيگەن ايەلگە اشىق-شاشىق جۇرگەندەرگە قاراعاندا جۇمىس تابۋ قيىن ەمەس دەگەن پىكىر ايتىلادى «حالال ءسۇت ەمگەن جولىقسا، بولار ما ەدىڭ ارمانىڭ»، دەپ شورتانباي اقىن ايتقانداي، حيدجاب كيۋ كوڭىلىندە قۇداي بارلىعىنىڭ نىشانى سياقتى تۇسىنىك تاراپ كەلەدى. حيدجاب كيۋ مۇسىلمان ايەلىنە ۇلكەن ادامگەرشىلىك مىندەتتەردى جۇكتەيدى. ونىڭ ءجۇرىس-تۇرىسى، تاماقتانۋى، ەرلەرمەن قارىم-قاتىناسى شاريعات تالاپتارىنا ساي بولۋى ءتيىس. مۇسىلمان ايەلدەرى جۇمىس تاڭداعاندا دا ەرەكشەلىك تانىتادى: ىشىمدىك ساتۋعا، كەيبىر ويىن-تويلارعا قىزمەت ەتۋدەن ءوزىن شەكتەيدى، تەمەكى تارتپايدى. حيدجاب كيگەننەن كەيىن ولار حالىقتىڭ نازارىندا، ادەپ ساقتاۋدى ەستە ۇستايدى.  حيدجاب ادامدارمەن  كۇندەلىكتى ومىردە مادەنيەتتى بولۋدى تالاپ ەتەدى.  ول قاي جاعىنان دا تازالىقتىڭ ۇلگىسى بولۋعا ءتيىستى.

استانا قالاسىندا جۇرگىزىلگەن ساۋالعا جاۋاپ بەرگەن 23 جاستاعى قازاق قىزى: «حيدجاب مەنى ونەگەلىككە، ادامگەرشىلىككە، تازالىققا  باستايدى. حيدجاب مەنى ۇياتتان ساقتايدى»،— دەيدى.  26 جاستاعى قازاق كەلىنشەگى: «مەنەن «سەن نەگە موناشكا سياقتى حيدجاب كيەسىڭ؟» دەپ ءجيى سۇرايدى. نە سەبەپتى سەن نەگە جالاڭاش جۇرەسىڭ دەپ باسقا ايەلدەردەن سۇرامايدى. وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ ەلدە بۇل قالىپتى جاعدايعا اينالعان»، — دەيدى. وسىنداي پىكىرلەردى كوبىرەك كەلتىرۋگە بولادى.

بۇگىنگى كۇنى حيدجاب توڭىرەگىندە پىكىرتالاستار كوپ، ءتىپتى تىيىم سالۋ كەرەك دەۋشىلەر  دە بار. دەگەنمەن بۇگىن بايسالدى پىكىرگە توقتاعان سياقتىمىز:  مۇسىلمان قىز-كەلىنشەكتەرگە ارنالعان حيدجابقا بالاما قولايلى باس كيىم ۇسىنعاندى قوعام نەگىزىنەن قولداپ وتىر.

ەۋروپاداعى دىندەر  مەن مەملەكەت قارىم-قاتىناستارى

ءدىن تۇرعىسىنان بۇگىن ەۋروپانىڭ كەلبەتى  وزگەرۋدە، كەيدە ءتىپتى حريستياندىقتان كەيىنگى ەۋروپا دەپ جاتادى، حريستياندىق قۇندىلىقتار ءوز ءمانىن جويا باستاعان.

2006  جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى  پارلامەنت دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا بەلگيا كورولدىگىنە رەسمي ساپارمەن بارعانىمىزدا، ءبىز ءۇشىن وتە ىڭعايسىز جاعدايدىڭ ۇستىنەن شىقتىق. باعدارلاماعا سايكەس ءبىزدى انتۆەرپەن قالاسىنىڭ گۋبەرناتورى قابىلدادى. قابىلداۋدان كەيىن عيماراتتىڭ ءبىر شەتىندە سالتاناتتى شارا ءوتىپ جاتقانىن بايقادىق: مۋزىقا، دۋ قول شاپالاق. بارساق، ەكى جىگىت نەكەلەسىپ، دوستارى، تۋىستارى ولاردى قۇتتىقتاپ جاتىر ەكەن. جىندىحانادا  بولعانداي اسەر الىپ سىرتقا شىقتىق. كەلەسى كەزدەسۋىمىز  قالانىڭ سۆياششەننيگىمەن  ەدى، ول ءبىزدى كۇتىپ وتىر ەكەن. العاشقى ساۋالىمىز ءدىننىڭ ءبىرجىنىستى نەكەگە ۇستانىمى بولدى. سۆياششەننيك:  «ءبىزدىڭ قوعام ازدى. جاراتۋشى بىرەۋىمىزدى ەر، ەكىنشىمىزدى ايەل ەتىپ، جۇپتاسىپ، وتباسىن قۇرىپ، ۇرپاق وسىرۋگە  بۇيىردى. ءبىز بولساق، ءبىرجىنىستى نەكەنى زاڭداستىرىپ، جاراتۋشىعا، تابيعاتقا قارسى ءىس جاساپ جاتىرمىز»، — دەدى. «سىزدەر،— دەپ ءسوزىن جالعاستىردى ول، — دەپۋتات ەكەنسىزدەر، ءبىرجىنىستى نەكەنى قولدايتىن زاڭ قابىلداماڭىزدار. ەستەرىڭدە بولسىن، سىزدەردى قۇرمەتتەپ قارسى الىپ، قوناق قىلىپ جۇرگەن ءبىزدىڭ لاۋازىمدى ادامدار، دەپۋتاتتار، مينيسترلەر، باسقالاردىڭ دا بىرقاتارى  بىرجىنىستىق نەكەدە تۇرادى. سىزدەر ونى بىلمەيتىندەر دە شىعارسىزدار».

دەموكراتيا دەگەننىڭ ەكىنشى جاعى دا بار. ەركىندىك اكەسىنىڭ قىزىنا ۇيلەنۋىنە، بالاسىن اناسىنا ۇيلەنۋىنە، ەركەك پەن ەركەك، ايەل مەن ايەل نەكەلەسۋگە، دەنەم وزىمدىكى دەپ، ونى ساتىپ جەزوكشە بولىپ، تابىس تابۋعا جاعداي تۋعىزىپ وتىر. ەۋروپادا بالالاردىڭ 30 پايىزى  نەكەگە تۇرماعانداردان تۋادى. اقش-تا بالالاردىڭ تەك 50 پايىزىنىڭ نە اكەسى، نە اناسى بار، جالعىزباستىلار كوبەيۋدە.

ارينە، ەۋروپادا شىنايى حريستياندىق بار، تاقۋا، قۇلىقتى، ءدىندار ازاماتتار دا كوپ. سوندىقتان حريستيان دىنىنە دەگەن سالقىندىققا، بۇل رۋحاني داعدارىسقا ۇلكەن الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، ادامگەرشىلىكتىڭ قازىعىن ەۋروپا دىننەن ىزدەۋدە.

ەۋروپا مەملەكەتتەرى بارلىق ءدىني توپتارمەن  ىنتىماقتاسۋعا ىقىلاستى، بىراق بارلىعىنا بىردەي بەيىمدى ەمەس، دىندەرگە ۇلكەن تاڭداۋ، تالعامپازدىق تانىتادى. قوعامنىڭ ىرگەلى تاريحي قۇندىلىقتارى، مادەنيەتىمەن ۇيلەسەتىن ءدىني بىرلەستىكتەرمەن  جاراسىمدى قارىم-قاتىناس ورناتۋ باستى ماقساتقا اينالسا، باسقالارعا تەك توزىمدىلىك قانا تانىتادى، كەيدە قىسىم دا جاسايدى.

ەۋرووداق ەلدەرىندەگى مەملەكەتتەر شارتتى تۇردە زايىرلى جانە رەسمي ءدىنى بار مەملەكەت دەپ بولىنەدى. ەۋروپا جانە قازاقستاندىق عالىمدار دىندەردىڭ حۇقىق مارتەبەسىن پيراميداعا تەڭەپ جاتادى.

1.پيراميدانىڭ توبەسىندە سول رەسمي ءدىندى مەملەكەتتەر تۇر: ولار ۇلىبريتانيا، دانيا، نورۆەگيا، گرەكيا، بولگاريا سياقتى مەملەكەتتەر، ولاردىڭ شىركەۋلەرىن،  ءداستۇرلى دىندەرىن مەملەكەت تولىق قارجىلاندىرادى.

ناقتىراق ماعلۇمات الۋ ءۇشىن نورۆەگياداعى ءدىني سەنىم جاعدايىنا توقتالايىق. نورۆەگيادا ءدىن مەن مەملەكەت بولىنبەگەن. رەسمي ءدىنى — ەۆانگەليستىك-ليۋتەراندىق شىركەۋ. نورۆەگيالىقتار ءوز ءدىنىن جارنامالاۋعا اۋەس ەمەس، ءدىني  شارالارعا قاتىسۋعا اسا بەلسەندىلىك تانىتپايدى. رەسمي ءدىندى ەل حالقىنىڭ 88 پايىزى قولدايدى، بالالاردىڭ   75,7 پايىزى شىركەۋدە شوقىندىرىلادى. حالقىنىڭ  6,2 پايىزى قاي دىنگە دە بەيجاي قارايدى، ولار اتەيست تە ەمەس. ەلدە ءجۇز مىڭعا جۋىق مۇسىلماندار بار.  نورۆەگيا كورولى — شىركەۋدىڭ دە باسشىسى. شىركەۋدى قارجىلاي قولداۋعا ءدىن احۋالىنا  جاۋاپتى مادەنيەت جانە شىركەۋ ىستەرى جونىندەگى مينيسترلىك قاتىسادى. ەپيسكوپتار مەن سۆياششەننيكتەردى وسى مينيسترلىك تاعايىندايدى.  پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگى دە ەۆانگەليستىك-ليۋتەراندىق دىندەگىلەر. مەكتەپتەردە زاڭ بويىنشا «حريستياندىق دىندەر جانە دۇنيەتانىم» پانى مىندەتتى تۇردە جۇرگىزىلەدى، ساباققا وقۋشىلاردىڭ قاتىسۋى تالاپ ەتىلەدى. بۇل ءپاننىڭ ەنگىزىلۋى تۋرالى قوعامدا پىكىر ءار ءتۇرلى: قولداۋشىلار دا، قارسىلاستار دا بار. بىراق ءبىلىم تۋرالى زاڭ حريستياندىق، باسقا الەمدىك دىندەر، ءومىر فيلوسوفياسى تۋرالى جاستاردىڭ ءبىلۋىن تالاپ ەتەدى. حريستياندىق-باتىس وركەنيەتىنىڭ مادەني مۇراسى رەتىندە جوعارى باعالانادى.

1.ال گەرمانيا، فرانتسيا، يسپانيا، اۆستريا، يتاليا سياقتى زايىرلىەلدەر پيراميدانىڭ بەل ورتاسىندا، ءداستۇرلى دىندەرىن قولداۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى كونفەسسيالاردى قاتال تۇردە جىكتەپ سارالايدى، ارتىقشىلىقتار حريستيان شىركەۋىنە بەرىلگەن. گەرمانيا، رۋمىنيا، بەلگيا، چەحيادا ونىڭ قىزمەتى قارجىلاندىرىلادى. بەلگيا مەن گەرمانيادا مەكتەپتەردە ءدىني تاربيە بەرىلەدى. يتاليا، بەلگيا، پولشا، نيدەرلاندى، اۆستريا، باسقا ەلدەردە حريستياندىق-دەموكراتيالىق پارتيالار   جۇمىس جاسايدى.  گەرمانيا، گرەكيا، پولشا، يتاليادا  اسكەردە ءدىني قىزمەتكەرلەر ۇستايدى. يسپانيا، چەحيا، سلوۆاكيادا شىركەۋدە تىركەلگەن نەكەنىڭ زاڭ كۇشى بار. بىرقاتار ەلدەردە ءدىني قاۋىمداستىقتار سالىقتان جەڭىلدىكتەر الادى. سونىمەن، ەۋروپانىڭ زايىرلى ەلدەرى ساياسي ومىردە، ءدىن تاربيەسىندە جانە اسكەردە ءدىندى اشىق قولداپ وتىر.

سوندىقتان شىركەۋ مارتەبەسىن الۋ، ونى  تىركەلۋ وتە قيىن، ول ءۇشىن اۆستريادا – ون التى مىڭ، رۋمىنيادا – جيىرما مىڭ، چەحيادا – ون مىڭ  مۇشەلەرى بولۋ قاجەت جانە ءدىني داستۇردەن اينىمايتىن، وسى مەملەكەتتە 10, ءتىپتى كەيبىر  مەملەكەتتەردە 20 جىل ءومىر سۇرگەن، قوعامعا پايدالى، ادامگەرشىلىك قاعيدالارىنا قايشى كەلمەيتىن قاۋىمداستىقتار تىركەلەدى. بىزدە قاۋىمداستىق ون ادام بولسا تىركەلە بەرەدى.

ەۋروپانىڭ بىرقاتار ەلدەرى ۆاتيكانمەن كەلىسىم ارقىلى تۇرمەلەر مەن اۋرۋحانالاردا ءدىني سالت-جورالار وتكىزۋگە، وزدەرىنىڭ جەكە بالالار باقشالارى، مەكتەپتەر، جوعارى وقۋ ورىندارى، دەنساۋلىق مەكەمەلەلەرىن اشۋعا مەملەكەت ەسەبىنەن ءبىلىم  مەكەمەلەرىندە ءدىن ءپانىن وقىتۋعا حۇقىق بەرەدى جانە ءدىني نەكە مەن مەملەكەتتىك نەكەنىڭ بىردەيلىگىن مويىندايدى. ايتا كەتۋ كەرەك، وسىنداي كەلىسىم ۆاتيكان مەن قازاقستان اراسىندا دا بار، ول ەلىمىزدەگى كاتوليكتەرگە جاقسى جاعداي تۋعىزىپ وتىر.

سونداي-اق ارناۋلى كوميسسيالار سەكتالاردىڭ قىزمەتىن قاداعالاپ، ەلدەگى جاعدايدى تالداپ، شەشىمدەر قابىلدايدى. اسىرەسە، ادامداردى تازا جولدان اداستىراتىن سەكتالارعا قارسى زاڭ قاتايۋدا. ءدىني سالتتار مەن داستۇرلەردى قولداۋدا نەگىزىنەن وتباسىنا زور ءمان بەرىلەدى. بالالاردى اتا-انالارىنىڭ ءدىنىن قابىلداۋعا بەيىمدەپ، جاستاردىڭ باسقا دىندەرگە وتۋىنەن ساقتاندىرادى. ءدىني داستۇرلەردى دارىپتەۋدە سالتاناتتى ءدىني مەرەكەلەردىڭ ورنى بولەك.

1.پيراميدانىڭ تابانىندا مەملەكەت قارجىلىق قولداۋ كورسەتپەيتىن، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا قول جەتىمسىز، ءوز ءدىنىن مەكتەپتەردە وقىتۋعا تىيىم سالىنعان ءدىني ۇيىمدار، ولاردىڭ ىشىندە مۇسىلمان قاۋىمداستىقتارى بار، ولاردى كەيدە قۇبىجىق ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسادى.

مىسالى، نورۆەگيانىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا نەگىزىنەن يسلام تۋرالى جاعىمسىز پىكىر قالىپتاستىرۋعا تىرىسادى. مۇسىلماندىقتى  قىلمىستىلىقپەن بايلانىستىرىپ، سونداي-اق نورۆەگيالىق ءومىر سالتىنان بوتەن دەپ سىنايدى، 2010  جىل مۇحاممەد پايعامبارعا «Dagbladetu» گازەتىندە كاريكاتۋرا شىقتى. مەملەكەت تاراپىنان ول سىنعا الىنبادى. يسلامدى جەك كورۋشىلىك ەلدە ايقىن كورىنىس الدى، ونى ەۋروپالىق كوميسسيا دا بۇگىن سىناپ وتىر.

كەيبىر مەملەكەتتەردە حيدجاب كيۋ جونىندە دە وقتىن-وقتىن پىكىرتالاس تۋىپ جاتادى. كوپ مەملەكەتتەردىڭ زاڭناماسىندا ايەلدەردىڭ مۇسىلماندىق كيىم كيۋىنە تىيىم سالىنباعان. نورۆەگيادا حيدجاب كيگەن باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءبىر وقۋشىسىنا تىيىم سالۋعا تىرىسقاندا، مۇسىلماندار بالالاردىڭ حۇقىن قورعايتىن بۇۇ كونۆەنتسياسىنىڭ بالالاردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمى، حۇقى تۋرالى 14-بابىنا جۇگىندى.  ال رەسمي قىزمەتتە مەملەكەتتىك ۇلگىدەگى ارناۋلى كيىمدى كيۋدى جۇمىس بەرۋشى مىندەتتەيدى، ول مۇسىلماندار جاعىنان اسا قارسىلىق تۋدىرمايدى. مىسالى،  پوليتسيادا جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەرگە حيدجاب كيۋگە رۇقسات ەتىلمەيدى، ال باسقا جاعدايدا حيدجاب كيۋگە  تىيىم سالۋدى مۇسىلماندار قۇقىقتى اياققا باسۋشىلىق دەپ باعالايدى.

قارا باسىنىڭ قامىن ويلايتىن ەۋروپالىقتار ۇرپاق ماسەلەسىنە بەيجاي قارايدى. سوندىقتان ەۋروپانىڭ باسىن اۋىرتاتىن جاي — دەموگرافيالىق ماسەلە.  1960 جىلى ەۋروپالىقتار الەم حالقىنىڭ تورتتەن بىرىن، 2000 جىلى التىدان بىرىن قۇراسا، بولاشاقتا وننان بىرىن قۇرايدى. ەۋروپادا بۇگىن  20 ميلليوننان استام مۇسىلماندار تۇرىپ جاتىر. ولار حريستياندىققا يكەمدەلمەي، ءوز ءدىنىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن قولداۋدا، بىراق مەملەكەتتىڭ ءتىلىن مەڭگەرگەن، زاڭىن ساقتايدى. ەۋروپالىقتار بولسا، ولاردىڭ حريستيان قۇندىلىقتارىنا تولىق سىڭگەنىن قالايدى. دەموگرافيالىق داعدارىسقا بايلانىستى مۇسىلمان ەلدەرىنەن كەلەتىن جۇمىس كۇشىن ەۋروپا  پايدالانۋعا ءماجبۇر. ەكىنشى جاعىنان، ولاردىڭ رۋحاني تاۋەلسىز ۇستانىمىمەن كەلىسپەيدى. سوندىقتان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى قوعامدا ورىن الىپ وتىرعان ەۋروپالىق مۇسىلماندارعا دەگەن ناسىلدىك، ۇلتتىق جەككورۋشىلدىك، يسلاممەن لاڭكەستىكتى، زورلىق-زومبىلىقتى بايلانىستىرۋ سياقتى كوزقاراستارعا تىيىم سالۋدى تالاپ ەتىپ وتىر.

امانگەلدى ايتالى

Abai.kz