اسقار اسىلبەكوۆ. جاسىرىن سابوتاجدىڭ سىرى
تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى ورىندالمايدى
بۇگىنگى بيلىكتەگىلەردىڭ تاراپىنان ۇلتقا ۇلكەن قاتەر بار، ساتقىندىققا جاقىن جاساپ جۇرگەن قادامدارى بار... مەملەكەتتىك تىلگە قارسى جاسىرىن سابوتاج بار!
تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياقتالعان كەزدە ءتۇرلى باعا بەرىلىپ جاتتى، بىراق سول باعالارعا بيلىكتەگىلەر قۇلاق اسپاي ءوز باعاسىن بەرىپ ەرەكشە قۋاندى. ماراپاتتار دا بولعان شىعار. بولسىن! جەتىستىكتەر بار دەپ جارياعا جار سالىندى... ءيا، جەتىستىكتەر بار! مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىندا ءبىر تالاي وڭ وزگەرىستەر بولدى... بىراق سول وڭ وزگەرىستەرگە مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ ەش قاتىسى جوق ەدى، سەبەبى ول قوعامنىڭ ىشكى تىلەگىنەن قالىپتساقان ومىرلىك، تابيعي وزگەرىستەر بولدى. ورالماندار مەن جۇمىسسىز قالعان اۋىلدىق قازاقتاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ ورىستانعان قالالارىندا قازاق تىلىندە دابىرلاسىپ سويلەسىپ بارا جاتقان ادامداردىڭ داۋىستارى ەستىلە باستالدى. مىنە، تابيعي وزگەرىستەر. ال قاراجاتقا كەلسەك، كەي جىلداردا ميللياردتاپ قاراستىرىلىپ، ەلگە جاريالانعان سول ميللياردتار ورنىنا تەك جارتىسىنان اسپايتىن قاراجات ناقتى ءبولىنىپ جاتقانىن كوبى بىلە بەرمەيدى.
تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2011-2020 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى ورىندالمايدى
بۇگىنگى بيلىكتەگىلەردىڭ تاراپىنان ۇلتقا ۇلكەن قاتەر بار، ساتقىندىققا جاقىن جاساپ جۇرگەن قادامدارى بار... مەملەكەتتىك تىلگە قارسى جاسىرىن سابوتاج بار!
تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياقتالعان كەزدە ءتۇرلى باعا بەرىلىپ جاتتى، بىراق سول باعالارعا بيلىكتەگىلەر قۇلاق اسپاي ءوز باعاسىن بەرىپ ەرەكشە قۋاندى. ماراپاتتار دا بولعان شىعار. بولسىن! جەتىستىكتەر بار دەپ جارياعا جار سالىندى... ءيا، جەتىستىكتەر بار! مەملەكەتتىك ءتىل - قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىندا ءبىر تالاي وڭ وزگەرىستەر بولدى... بىراق سول وڭ وزگەرىستەرگە مەملەكەتتىك باعدارلامانىڭ ەش قاتىسى جوق ەدى، سەبەبى ول قوعامنىڭ ىشكى تىلەگىنەن قالىپتساقان ومىرلىك، تابيعي وزگەرىستەر بولدى. ورالماندار مەن جۇمىسسىز قالعان اۋىلدىق قازاقتاردىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ ورىستانعان قالالارىندا قازاق تىلىندە دابىرلاسىپ سويلەسىپ بارا جاتقان ادامداردىڭ داۋىستارى ەستىلە باستالدى. مىنە، تابيعي وزگەرىستەر. ال قاراجاتقا كەلسەك، كەي جىلداردا ميللياردتاپ قاراستىرىلىپ، ەلگە جاريالانعان سول ميللياردتار ورنىنا تەك جارتىسىنان اسپايتىن قاراجات ناقتى ءبولىنىپ جاتقانىن كوبى بىلە بەرمەيدى.
قاراجاتتى ءسوز قىلمايىق دەلىك... ايتارىم باسقا... نەگە 20 جىل ىشىندە مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىنە بايلانىستى تابيعي وزگەرىستەردەن باسقا ەش العا باسۋشىلىق بولمادى؟ بيلىك نەگە 2001-2010 جىلدارداعى باعدارلامانى تىلگە تيەك ەتكەندە ساندار مەن مالىمەتتەرگە عانا ءمان بەرەدى؟ سونشا مەكتەپ اشىلدى، سونشا بالا قازاق مەكتەبىنە باردى دەپ قۇرعاق سانداردى ءتىزىپ شىعا كەلەدى.. ال سول مەكتەپتەردىڭ وقۋشىلارى ءوز-ارا قاي تىلدە سويلەسەدى، قاي تىلدەگى گازەتتەردى وقيدى، ينتەرنەتتە قانداي دەرەككوزدەردى پايدالانادى؟ ول تۋرالى ءتىس جارمايدى. مىنە، گاپ قايدا جاتىر؟ ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى دەرلىك ورىس تىلىندە قارىم-قاتىناس جاساۋدا، سەبەبى قازاق ءتىلى مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە ءوز كۇشىنە ەنگەن جوق. ەنگىزگەن دە ەشكىم جوق! مەملەكەتتىك ورگاندار مەملەكەتتىك ءتىلدى ەسىگىنەن دە اتتاتقان جوق ءالى كۇنگە! كىرگىزگىسى كەلسە دە، وعان كۇش-قۋاتى جەتپەس ەدى.
كىرگىزبەگەن مەملەكەتتىك ورگاندارعا سوسىن قايتا ورالارمىز، ەندىگى ءسوزىم كىرگىزگىسى كەلسە دە، كىرگىزە الماعان مەملەكەتتىك ورگاندارعا توقتالعىم كەلەدى.
تىلدەردى قولدانۋ مەن دامىتۋدىڭ 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋمەن اينالىسقان كىمدەر ەدى؟ 1) ورىنداۋشىلار كىم بولدى؟ 2) جاۋاپتىلار كىم ەدى؟
1) ورىنداۋشىلارعا توقتالىق. تىلدەردى دامىتۋ باعدارلاماسىنىڭ باس ورىنداۋشىلارى ول وبلىستارداعى تىلدەردى دامىتۋ باسقارمالارى ەكەنى ءمالىم.كەز كەلگەن وبلىستا كەم دەگەندە 500 مىڭ، ياعني جارتى ميلليون حالىق بار، ال باسقارمالاردا 10-14 قىزمەتكەردەن اسپايدى. ەندى ويلاپ كورىڭىزدەر وسى 14 ورىنداۋشىنىڭ كۇش-قۋاتى 500 مىڭ تۇرعىنى بار ايماققا جەتەدى مە؟ جوق! سول وبلىستاردىڭ قالا مەن اۋداندارىندا مادەنيەت پەن تىلدەردى دامىتۋ بولىمدەرىندە 1 ماماننان مەملەكەتتىك جانە باسقا تىلدەردى دامىتۋعا جاۋاپتى بولدى، ونىڭ مۇمكىندىكتەرى سول قالا مەن اۋداندارداعى حالىقتى ءتىل ساياساتىمەن قامتۋعا جەتتى مە؟ جوق! نەگە دەگەن سۇراققا جاۋاپ ىزدەپ سەندەلۋدىڭ قاجەتى شامالى. ونىڭ جاۋابىن بيلىكتەگىلەر الدەقاشان ءبىلدى. سەبەبى قالاداعى مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ بولىمىندە تەك 1 مامان عانا قىزمەت ەتەدى (؟) ال ەگەر سول وبلىس قۇرامىندا سەمەي (385 مىڭ 763 تۇرعىنى بار), رۋدنىي (124 مىڭ 098 تۇرعىنى بار), ەكىباستۇز (122 مىڭ 747 تۇرعىنى بار) بالقاش (74 مىڭ تۇرعىنى بار), ريددەر (58 مىڭ 556 تۇرعىنى بار) زىريانوۆسك (39 مىڭ 822 تۇرعىنى بار) سياقتى قالالار بولسا جانە قاراپ وتساق، سەمەيدەن باسقاسىندا وزگە ۇلت وكىلدەرى باسىم قالالار بولىپ تۇر. ياعني وزگە ءورىستىلدى وتانداستارىمىزدىڭ اراسىندا مەملەكەتتىك ءتىل ساياساتىن جۇرگىزۋ ءۇشىن، ولاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋ ءۇشىن جاعداي جاساۋعا ەكى ەسە كوپ ۋاقىت پەن كۇش-قۋات كەرەك ەكەن. سونى ورىنداۋ سول مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ ءبولىمىنىڭ قۇرامىنداعى ءتىل ماسەلەسىنە جاۋاپتى 1-2 ادام اتقارا الادى ما؟ جوق! وسىنى ءتۇسىنۋ ءۇشىن دانىشپان بولۋدىڭ قاجەتى دە جوق! بۇل جايتتى بيلىكتەگىلەرىمىز، ياعني مىنىستىرلەر مەن اكىم قارالار ءاۋ باستان ءبىلىپ وتىردى، ال ەلباسىمىز بىلەدى مە؟ ەلباسى بىلمەيدى! سەبەبى ول وعان بەرىلگەن اقپارات ارقىلى ءوز پىكىرىن قالىپتاستىرادى... ەلباسىمىزدىڭ مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىندەگى بىلەتىنى از دەۋىمىزدىڭ سەبەى، ول كىسىنىڭ تىل ماسەلەسىنە بايلانىستى ۇسىنىسى مەن تاپسىرمالارى ورىندى بولىپ وتىر بۇگىنگى كۇنگە دەيىن. كەزىندە «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىن» دەگەنىنەن باستاپ...، 2020 جىلى قازاقستاندىقتاردىڭ كەم دەگەندە 95 پايىزى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەي الاتىن بولادى دەگەنىنە دەيىن دۇرىس بولجام... بىراق، 95% سويلەيتىن وبلىستار بولاتىن شىعار، سويلەپ جاتقاندارى دا بار عوي، الايدا شىعىس قازاقستان، پاۆلودار، سولتۇستىك قازاقستان، قوستاناي، قاراعاندى وبلىستارى سويلەمەيدى. اتالعان وبلىستارداعى جۇرتتىڭ 70 پايىزى 2020 جىلدارى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ كەتسە بوركىمىزدى اسپاناعا اتىپ قۋاناتىن شىعارمىز. الگى ءبىز ايتقان وبلىستاردىڭ ىشىندەگى كەيبىر اۋدانداردا قازاقتاردىڭ بار جوعى 5-7 پايىزدى عانا قۇرايدى، ال تىلگە جاۋاپتى مامان جالعىز. ەندى تۇسىنگەن شىعارسىزدار نەگە باعدارلاما ورىندالمايدى. جارايدى، حالىق وزىمىزدىكى، ۇلتىنا قاراماستان بارلىعى تەڭ قۇقىلى عوي، جاعداي جاساۋىمىز كەرەك، ولارمەن جۇمىس ۇيىمداستىرىلۋ كەرەك... ولاي بولسا ورىنداۋشى كەرەك!
وبلىستاردا تۇرعىندار سانىنا بايلانىستى، ۇلتتىق قۇرامى ەسكەرىلە وتىرا ءتىل باسقارمالارىندا ماماندار سانىن 15-20-عا دەيىن كوبەيتۋ، ال اۋدان مەن قالالاردا كەم دەگەندە 3 مامانننان تۇراتىن ارنايى ءبولىم بولعانى زاڭدىلىق، زامان تالابى، 100 جىلدان سوڭ قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىنە شىن مانىندە يە بولۋىنا كەپىل.
ال ەگەر وسىنى تەز ارادا ۇكىمەت ىسكە اسىرماسا، 2001-2010 جىلدارعا ارنالعان ءتىل باعدارلاماسىنىڭ تاعدىرىن وسى جاڭا باعدارلاما قايتالايدى، اۋداندار مەن وبلىس دەڭگەيىندەگى قالالاردىڭ مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ بولىمدەرىندەگى ءتىل ماسەلەسىنە جاۋاپتى ماماندار جۇمىستى تولىققاندى اتقارىپ ۇلگەرمەيتىندىكتەن، ايتەۋىر ءبىر تسيفرلاردى ورتالىققا جىبەرۋمەن اينالىسا باستايدى، ياعني قايتادان ستاتيستيكا باستالدى دەي بەر. باعدارلامانىڭ نەگىزگى مىندەتتەرىنىڭ دەنى جۇزەگە اسپاي قالادى. ارينە، كەلەسى 10 جىلدان سوڭ وڭ وزگەرىستەر بولار، بىراق ولار سول باياعى تابيعي وزگەرىستەر بولادى.
ەڭ ۇياتتىسى... 2010 جىلعى مەملەكەتتىك ورگانداردى قىسقارتۋ ناۋقانى كەزىندە قانداي ماسەلەمەن اينالىساتىن ماماندار قىسقارتىلدى دەيسىزدەر عوي؟ ءيا، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ماماندار قىسقارتىلدى، نەمەسە مەملەكەتتىك قىزمەتتەن شىعارىلىپ، جالاقىسى ازايتىلىپ جاي مامانعا اينالدىرىلدى. جەرگىلىكتى وبلىس، اۋدان اكىمدىكتەرى قىسقارتۋ جۇمىسىن ءوزى ارەڭ ءتاي-ءتايلاپ تۇرعان ءتىل ماسەلەسىمەن اينالىساتىن قۇرىلىمدار ارقىلى شەشۋدە. سەبەسەڭىزدەر وزدەرىڭىز تۇراتىن وبلىس، اۋداندارداعى جاعدايمەن تانىسىپ كورىڭىزدەر. الىس بارماي رۋدنىيعا بارىپ كورىڭىز.
ورىنداۋشىلار تۋرالى ايتىلدى، ناقتى جانە قاجەتتى ۇسىنىستار دا بەرىلدى... ەندى جاۋاپتىلارعا كوشەلىك.
2) جاۋاپتىلار كىم؟ جالپى كەز كەلگەن ەلدىڭ مەملەكەت باسقارۋىندا مەملەكەتتىك ورگاندار، ناقتى ايتقاندا ءبىرىنشى باسشىلارى جاۋاپتى. بىزدە دە سولاي. بىراق بىزدە مينيسترلەر مەن اكىمدەر پرەزيدەنتكە ءبىر (ستاتيستيكالىق) مالىمەتتەردى بەرىپ، وزدەرى جاسىرىن تۇردە ءتىل باعدارلاماسىنا سابوتاج جاسادى. نەگە دەيسىزدەر مە؟ وزدەرىنىڭ كۇندەلىكتى ءومىرى مەن جۇمىستارىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن عانا. ال قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەز كەلگەن زاڭىنىڭ ورىندالۋىنا كەز كەلگەن دەڭگەيدەگى ءبىرىنشى باسشى جاۋاپتى ەكەنىن بىلسە دە بىلمەگەن سىڭاي تانىتىپ ءجۇر.
تىلدەردى دامىتۋ ىسىنە باسقارما عانا ەمەس (ول ۇيلەستىرۋشى), قالا مەن اۋداندارداعى مادەنيەت جانە تىلدەردى دامىتۋ بولىمىندەگى جالعىز مامان ەمەس (ول جەرگىلىكتى ۇيلەستىرۋشى), وبلىس اكىمى جاۋاپتى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەز كەلگەن زاڭىنىڭ ورىندالعانىن باقىلايتىن باس پروكۋراتۋرا مەن وبلىس پروكۋراتۋرالارى جاۋاپتى، باسقارما مەن دەپارتامەنت باسشىلارى جاۋاپتى (اۋدارماشىلار ەمەس) ت.س. ءبىتتى.
ايتار وي كوپ، قىسقاسى وسى... ەلىمىزدى توزدىرماي، ۇلتىمىزدىڭ الداۋعا ەتىن ۇيرەتىپ رۋحاني ازعىندىرماي - تىعىرىقتان شىعار جول ىزدەيىك. انا اراب ەلدەرىندە بولىپ جاتقان سويقاننىڭ بىزدەرگە كەرەگى جوق!
«اباي-اقپارات»
