مۇستافا شوقايعا قازاقستان ەمەس شەت مەملەكەتتەردىڭ كورسەتىپ جاتقان قۇرمەتتەرىنە ەندىگى كەزدە قۇلاق تا ۇيرەنىپ قالدى. ءبىر وكىنىشتىسى شەتەلدىكتەردىڭ كورسەتىپ جاتقان قۇرمەتتەرىنە حالىق بولىپ قۋانا الماي، جەكە دارا مەملەكەت رەتىندە العىسىمىزدى ايتا الماي كەلە جاتقاندىعىمىز. ءتىپتى رەسەي تاراپى 2008 جىلى سانكت-پەتەربور قالاسىنىڭ مادەنيەتى، عىلىمى جانە ونەرىنىڭ دامۋىنا قوسقان ۇلەسى ءۇشىن «پەتەربور تۇلعاسى» اتتى مەدالىمەن م.شوقايدى ماراپاتتاعانىن ەندى عانا ءبىلىپ وتىرمىز. وندا دا ينتەرنەت بولماسا بىلمەس ەدىك. وتكەن جىلى ارىسىمىزدىڭ قۇرمەتىنە پاريج قالاسىنان ساياباق اشىلىپ، ءمۇسىنى قويىلعاندا دا ەلەۋسىز قالدىردىق. فرانتسياداعى مۇستافا شوقاي اتىنداعى فرانتسۋز-قازاق قوعامى بولسا ەسكەرتكىشىن سالىپ، كينو تۇسىرەمىز دەپ بەل شەشىپ وتىر. قىسقاسى، ءبارىن جىپكە تىزەر بولساق ۇزاپ كەتەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا م.شوقايعا ەۋروپا ەلدەرى جۇرگەن-تۇرعان جەرلەرىنىڭ بارىنە ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتىپ، ءوز تىلدەرىندە كىتاپتارىن شىعارىپ، ەسكە الۋ شارالارى، كونفەرەنتسيالار وتكىزىپ بارلىق قۇرمەتتەرىن كورسەتۋدە ايانباۋدا. بىلە بىلگەنگە قازاقتىڭ ەشبىر تۇلعاسى ەۋروپادا مۇنداي قۇرمەت كورمەدى. ەۋروپادا تۇڭعىش رەت قازاقتىڭ تۇلعاسىنا ءمۇسىن ورناتىلۋىنىڭ ءوزى نەگە تۇرادى. ال بىزدەگى جاعدايعا كەلسەك، الماتى قالاسىنان ءبىر مەكتەپتىڭ اتىن بەرەمىز دەپ قر مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى 2009 جىلى شەشىم شىعارعانىنا ەكى جىل وتسە دە ورىندالماي كەلە جاتقانى تاڭ قالدىرادى. الدە بيلىكتە م.شوقايعا، ياعني تاۋەلسىزدىك يدەياسىنا قارسى باسشىلار وتىر ما ەكەن؟ نەگە م.شوقايعا ءبىر مەكتەپتىڭ اتىن وسىنشا كۇتتىرىپ قويامىز؟ ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن سوڭعى دەمىنە دەيىن كۇرەسىپ وتكەن ازاماتىمىز وسىنداي «قۇرمەتكە» لايىق پا؟

ونىڭ يدەياسىنىڭ كۇشتىلىگى سوندا م.شوقايدان ءالى كۇنگە دەيىن قورقاتىندار بار. وعان دالەل وسى كۇنگە دەيىن م.شوقاي كىم دەگەنگە ەلىمىزدە نۇكتە قويىلماي كەلەدى. الدە دە ساتقىن دەپ ويلايتىندار بارشىلىق. الەمگە ۇكىمىن جۇرگىزگەن تۇرىك قاعاناتى تەكتەس، تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن كوزدەگەن تۇركىستان يدەياسىنان الەمدىك الىپ دەرجاۆالار زارەدەي قورىققان. ءتىپتى كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ونىڭ اتىن اتاۋدىڭ وزىنە تىيىم سالىنىپ، قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان. م.شوقايعا ءالى باعا بەرە الماعانىمىزعا قاراعاندا بۇل يدەيادان قورقىنىش ءالى دە سەيىلمەگەندىگىن بايقايمىز. تۇركىستان دەگەن ۇلى ماقساتتى مۇرات ەتكەنىمەن ءاربىر تۇركى مەملەكەتىنىڭ جەكە تاۋەلسىز ەل بولعانىن قالاعان. ورتاق وداق قۇرۋدى كوزدەمەدى. ەڭبەكتەرىندە ورتالىق ازياداعى تۇركى مەملەكەتتەرىنىڭ جاۋى ورتاق، ول رەسەي بيلىگى. سوندىقتان ءبىزدىڭ ماقساتىمىز دا، مۇددەمىز دە ورتاق. ول تاۋەلسىزدىك الۋ. تاۋەلسىزدىك العانعا دەيىن ءبارىمىز ورتاق جاۋعا قارسى بىرىگىپ كۇرەسەيىك، تاۋەلسىزدىك العان سوڭ جەكە-جەكە مەملەكەت قۇرامىز دەگەن پىكىر توڭىرەگىندە كۇرەس جۇرگىزگەن. «بىرىكسەك المايتىن اسۋ جوق» دەگەن وسى. ال الىپ دەرجاۆالار بۇل ارەكەتىنە قاراپ تۇركى حالىقتارى بىرىگىپ كەتەدى دەپ ويلاعان.

م.شوقايدىڭ ۇلىلىعى، ۇستانعان پوزيتسياسىنان ەشقاشان اۋىپ كورمەگەندىگىندە جاتىر. بولشەۆيكتەردىڭ نيەتىن تۇسىنگەندىكتەن و باستان-اق كەڭەس ۇكىمەتىن مويىندامادى جانە ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن مويىندامادى. ال ساتقىن دەيتىندەرگە ايتارىم، كسرو ازاماتتىعىن الماعان، مويىنداماعان ادام زاڭ جۇزىندە دە ساتقىن بولىپ سانالمايدى، ار الدىندا دا. ول كسرو-نى وتانىم دەپ تانىمادى. ازاماتتىعىن الىپ، تانىپ تۇرىپ قارسى شىقسا وندا ساتقىن دەپ ايتۋعا بولار ەدى. م.شوقاي تاۋەلسىز تۇركىستاننىڭ ازاماتى بولدى جانە سول ازاماتتىعىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن قورعاپ، كۇرەستى.

جەتى سەگىز ءتىلدى ەركىن مەڭگەرگەندىكتەن پاريج، لوندون، ۆارشاۆا، ت.ب. سياقتى قالالاردا باياندامالار جاساپ، سول ۋاقىتتاعى اقش-تان باستاپ باتىس ەۋروپا ەلدەرىنىڭ باستى باسىلىمدارىندا ساۋاتتى ەڭبەكتەرى جاريالانىپ، الەمدىك ماسشتابتاعى ساياساتقا باعا بەرىپ وتىردى. ەۋروپا ەلدەرىن ايتپاعاننىڭ وزىندە امەريكانىڭ بەدەلدى ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە بىرنەشە قايتارا ەڭبەگى جاريالانعان (كەمبريدج 1957, 1964 جج.، بەركلي 1960 ج.، وكسفورد، 1986 ج.،). رەسەي عىلىم اكادەمياسىنىڭ «شەتەلدەگi ورىستاردىڭ قوعامدىق وي-پiكiرلەرi» اتتى ەنتسيكلوپەدياسىندا قازاقتاردان تەك م.شوقايعا ماقالالار ارناعان. وسى ارادا ەرەكشە اتاپ وتەرلىك ماسەلە، ونىڭ الەمدىك ماسشتابتاعى ساياساتكەر ەكەندىگىن لوندونداعى الەمنىڭ وزىق ويلىلارى عانا بايانداما جاسايتىن حالىقارالىق ىستەر بويىنشا كورولدىك ينستيتۋتىندا  1933 جىلى 27 ناۋرىزدا بايانداما جاسايدى. وسى اتالعان ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ بارىندە تۇركىستاندى الەمگە تانىتىپ، تۇركىستان حالىقتارى اراسىندا تاريحتا تۇڭعىش رەت تۇركىستاندىق ساياسي ەميگراتسيالىق قىزمەتتىڭ نەگىزىن قالادى.

قازاقتاردىڭ عانا ەمەس تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ دا مۇڭ-مۇقتاجىن جوقتاپ، كۇرەسكەن جەكە دارا قايراتكەر رەتىندە دە تۋىسقان ۇلتتار اراسىندا قانداي قۇرمەتكە بولسا دا لايىق. قازاق تاريحىندا عانا ەمەس الەم تاريحىندا ءىزىن قالدىرعان وسىنداي دارا تۇلعانى تۋدىرعان قازاق حالقى دا باقىتتى. تەك وسىنداي باقىتىن قادىرلەي السا بولعانى. تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىندا تاۋەلسىزدىكپەن ماعىنالاس بولىپ كەتكەن م.شوقايعا الماتىداعى ءبىر مەكتەپتىڭ اتىن ەكى جىل كۇتتىرىپ قويۋ قازاقستانعا ۇلكەن سىن بولماق. پاريجدەن ساياباق اشىلىپ، ءمۇسىنى قويىلىپ جاتقاندا استانادان كوشە، مەكتەپ اتاۋى بەرىلىپ، اتاتۇرىك ەسكەرتكىشى جانىنان ەسكەرتكىشى قويىلىپ جاتسا تۇركى بىرلىگى ءۇشىن كۇرەسكەندەر قاتار جاراسىپ تۇرار ەدى، ودان قالدى ەلدىگىمىزدى كورسەتكەن بولار ەدىك. وزگە تۇركى تەكتەس مەملەكەتتەرىنە ۇلگى بولار ەدى. تۇركى حالىقتارىنىڭ ەكى الىپ تۇلعاسى تەك استانادا عانا تۇرۋى زاڭدىلىق.

فاشيستەرگە قارسى ەكەنىن دالەلدەيتىن قۇجاتتار تابىلىپ جاتسا دا، قۇلدىق سانادان ارىلا الماعان دايەكسىز قارالاۋشىلار ازايار ەمەس. ولارعا م.شوقايدىڭ مىنا ءسوزىن وقۋدى ۇسىنامىن: «سىزدەر نەمىستەر وزدەرىڭىزدى ەۋروپاداعى ەڭ مادەنيەتتى حالىقپىز دەپ سانايسىزدار. ەگەر سىزدەردىڭ مادەنيەتتەرىڭىز مەنىڭ كورىپ جۇرگەندەرىم بولسا، وندا مەن سىزدەرگە تۇتقىنداردىڭ شەككەن ازابىن كورۋلەرىڭىزدى تىلەيمىن. سىزدەر حح عاسىردا ءومىر سۇرە وتىرىپ، ءحىىى عاسىرداعى شىڭعىس حاننىڭ جاساعان زۇلىمدىعىنان اسىپ تۇستىڭىزدەر. مادەنيەتتى حالىق ەكەندىكتەرىڭىزدى ايتۋعا حاقىلارىڭىز جوق».

ستامبۋلداعى ميمار سينان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ابدىۋاقاپ قارا: «بۇل كىسىنىڭ ولقىلىقتارى، كەمشىلىكتەرى جوق پا» دەپ، ءوزىم زەرتتەۋلەر بارىسىندا بۇل جاعىنا دا سالماق سالىپ ىزدەدىم. بىراق زەرتتەۋشى رەتىندە م.شوقايدان ءبىر كەمشىلىك تە تابا المادىم. ادامگەرشىلىك جاعىنان ەشقانداي كەمشىلىك جوق. بىلايشا ايتقاندا، م.شوقاي - تۇركى-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن بويىنا سىڭىرگەن ۇلى تۇلعا. ونىمەن قالاي ماقتانساق تا بولادى».

«اباي-اقپارات»