وسىدان 20 جىل بۇرىن 17 ناۋرىزدا وتكەن  كسرو-نى ساقتاپ قالۋ جونىندەگى رەفەرەندۋم نەگە   تەز   ۇمىتىلدى؟ بۇل كۇندى ۇمىتۋ كىمگە ءتيىمدى؟

كسرو تارايتىن 1991 جىلدىڭ تاريحي وقيعالارعا تولى جىل بولعانى انىق. سونداي وقيعالاردىڭ ءبىرى - 1991 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىندا وتكەن كسرو يمپەرياسىن ساقتاۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمنىڭ وتكەنىنە بيىل 20 جىل تولادى. بۇل رەفەرەندۋم م.گورباچەۆ باستاعان كومپارتيانىڭ وداقتى ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان سوڭعى  ىس-ارەكەتى ەدى. وسى رەفەرەندۋم كەزىندە ورتالىقتىڭ  تاپسىرمالارىن ەرەكشە ىنتا، ىقلاسپەن، ىجداعاتپەن ورىنداعان   قازاقستان باسشىلىعى بولدى. كسرو-نى ساقتاۋعا دەگەن ەرەكشە قۇلشىنىس پەن ەرەن جىگەر، كۇش جۇمسالىندى، كومپارتيانىڭ ۇگىت-ناسيحات ماشيناسى قولىنداعى  مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتىن وسى ناۋقاندى ۇيىمداستىرۋعا، حالىقتى وداقتى ساقتاۋعا داۋىس بەرۋگە بار كۇشىن سالىپ جۇمىلدىردى. «ورتاق ءۇيىمىز - وداقتى ساقتايىق!» دەگەن ۇرانمەن جۇرگىزىلگەن ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنا  بيلىك پەن كوممۋنيستىك جۇيە، اقپارات قۇرالدارى جانىن سالىپ جۇمىس ىستەدى. ماقساتىنا جەتتى دە.

وسىدان 20 جىل بۇرىن 17 ناۋرىزدا وتكەن  كسرو-نى ساقتاپ قالۋ جونىندەگى رەفەرەندۋم نەگە   تەز   ۇمىتىلدى؟ بۇل كۇندى ۇمىتۋ كىمگە ءتيىمدى؟

كسرو تارايتىن 1991 جىلدىڭ تاريحي وقيعالارعا تولى جىل بولعانى انىق. سونداي وقيعالاردىڭ ءبىرى - 1991 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىندا وتكەن كسرو يمپەرياسىن ساقتاۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان بۇكىلحالىقتىق رەفەرەندۋمنىڭ وتكەنىنە بيىل 20 جىل تولادى. بۇل رەفەرەندۋم م.گورباچەۆ باستاعان كومپارتيانىڭ وداقتى ساقتاپ قالۋعا باعىتتالعان سوڭعى  ىس-ارەكەتى ەدى. وسى رەفەرەندۋم كەزىندە ورتالىقتىڭ  تاپسىرمالارىن ەرەكشە ىنتا، ىقلاسپەن، ىجداعاتپەن ورىنداعان   قازاقستان باسشىلىعى بولدى. كسرو-نى ساقتاۋعا دەگەن ەرەكشە قۇلشىنىس پەن ەرەن جىگەر، كۇش جۇمسالىندى، كومپارتيانىڭ ۇگىت-ناسيحات ماشيناسى قولىنداعى  مەملەكەتتىك باسقارۋ اپپاراتىن وسى ناۋقاندى ۇيىمداستىرۋعا، حالىقتى وداقتى ساقتاۋعا داۋىس بەرۋگە بار كۇشىن سالىپ جۇمىلدىردى. «ورتاق ءۇيىمىز - وداقتى ساقتايىق!» دەگەن ۇرانمەن جۇرگىزىلگەن ۇگىت-ناسيحات جۇمىسىنا  بيلىك پەن كوممۋنيستىك جۇيە، اقپارات قۇرالدارى جانىن سالىپ جۇمىس ىستەدى. ماقساتىنا جەتتى دە.

بۇل كەزدە بالتىق جاعالاۋىنداعى ەلدەر  -  لاتۆيا، ليتۆا مەن ەستونيا ءوز تاۋەلسىزدىكتەرىن جاريالاپ وداقتان شىعىپ ۇلگىرگەن. ءبىرىنشى بولىپ 1990 جىلدىڭ 11 ناۋرىزىندا وداقتان ليتۆا شىعىپ كەتتى.ارتىنشا كوپ ۇزاماي ەستونيا مەن لاتۆيا  كسرو-نى تاستاپ كەتتى. 28 ماۋسىمدا ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق كەڭەسى (سەۆ), ءۇش كۇننەن كەيىن ۆارشاۆا كەلىسىمى تارادى. مولداۆيا، ۋكراينا، كاۆكازداعى وداقتاس رەسپۋبليكالار عانا ەمەس، رسفسر قۇرامىنداعى تاتارستان، باشقۇرتستان،تۋۆا، ياكۋت ەلدەرىنىڭ وزىندە كۇن سايىن تاۋەلسىزدىكتى قولداعان ميتينگتەر، جيىندار ءوتىپ ۇلتتىق مايداندار بىرىنەن سوڭ ءبىرى قۇرىلىپ جاتقان كەز. بىراق، بۇل حابارلار حالىققا جەتكەن جوق. مۇنداي جاڭالىقتاردى حابارلاۋعا تيىم سالىنعانىن كەيىن بارىپ بىلدىك.

قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىك الۋ مۇمكىندىگى جايلى، وداقتى ساقتاۋعا قارسى پىكىرلەردى تەك «ازات» قوزعالىسى مەن «الاش» ۇيىمىنىڭ مۇشەلەرى ايتىپ جۇرگەن كەز بولاتىن. بىراق، ولاردىڭ بۇل پىكىرلەرىنىڭ جاريالانۋى تۇگىل، اشىق ايتىلۋىنىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس-ءتى. وداقتى ساقتاۋعا باعىتتالعان بۇل رەفەرەندۋمعا قارسى ۇگىت جۇرگىزگەن ازاتتىقتار مەن ازاماتتار 17 ناۋرىزداعى سايلاۋعا كوپشىلىگى  قاتىسقان جوق، سايلاۋ ۋچاسكەلەرىنە كەلگەن جوق.

ءسۇيتىپ، 1991 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىندا وتكەن «جاڭارعان وداقتىڭ ساقتالۋىن قولدايسىز با؟» دەگەن سۇراققا قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ 10 ميلليونعا جۋىق سايلاۋشىلارىنىڭ 88,2 پايىزى قاتىسىپ (رەسمي دەرەك بويىنشا) ونىڭ 94,1 پايىزى «ءيا»، 5 پايىزى «قارسىمىن» دەپ جاۋاپ بەرگەن، 0,2 پايىز بيۋللەتەن «جارامسىز» دەپ تانىلعان.

قىزىقتىڭ كوكەسى وسى رەفەرەندۋم وتكەننەن كەيىن باستالدى. باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ كسرو-نىڭ قۇرامىنان بىرىنەن سوڭ ءبىرى شىعۋى جالعاسىپ جاتتى. رسفسر-ڭ ءوزى 12 ماۋسىمدا تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ كسرو-ى تاستاپ كەتتى. تەك قازاقستان عانا وداقتان كەتپەيمىز دەپ ومالىپ وتىرىپ الدى. رەفەرەندۋمنان   9 اي وتكەن سوڭ قازاقستان حالقىنىڭ 94 پايىزىنىڭ قارسى بولعانىنا (رەفەرەندۋم قورىتىندىسى بويىنشا)  قاراماستان 16 جەلتوقساندا ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جاريالاندى. ءسۇيتىپ، تاۋەلسىزدىكتى قولداعان 5 پايىز عانا حالىقتىڭ داۋىسىنىڭ دەگەنى ورىندالدى. بۇل قالاي؟ قيسىن قايدا؟ بۇل جاعدايدى قازىر قالاي ءتۇسىندىرىپ جاتىرمىز؟ ءسوز جوق، بۇل 5 پايىزدىڭ ىشىندە قازاقستان كومپارتياسىنىڭ باسشىلارىنىڭ، وبلىستىق، قالالىق، اۋداندىق، اۋىلدىق ۇيىم باسشىلارىنىڭ، قازاق ينتەلليگەنتسياسىنىڭ، زيالىلارىنىڭ وكىلدەرىن بولمادى دەپ باتىل ايتا الامىز.

ايتسە دە، قاتەلەسىپ وتىرعان بولارمىز دەگەن سۇراق تۋادى. مۇمكىن، وسى 9 اي ىشىندە قازاق حالقى مەن ونىڭ باسشىلىعىنىڭ  تاۋەلسىزدىككە دەگەن باعىتى كۇرت وزگەرىپ كەتكەن بولار؟ 17 ناۋرىزدان كەيىن ەلدە تاۋەلسىزدىكتى قولداعان بەيرەسمي ۇيىمدار مەن ساياسي كۇشتەر قاۋلاپ ءوسىپ، ۇلتتىق مايداندار قۇرىلىپ، ازاتتىق پەن ەركىندىككە شاقىرعان ۇراندار ەلدە تولىپ كەتكەن شىعار؟ باسىلىم بەتتەرى مەن تەلەارنالاردا تاۋەلسىزدىككە شاقىرعان ماقالالار كۇن قۇرعاماي شىعىپ جاتقان بولار؟ قازاقستان كومپارتياسى ءوز باعىتىن وزگەرتىپ، رەسپۋبليكا حالقىن تاۋەلسىزدىككە بۇرىپ حالىقتى ازاتتىققا جەتەكتەگەن بولار؟ «ازات» قوزعالىسى مەن  «الاشتىڭ» مۇشەلەرىنە اقپارات قۇرالدارىنان كورىنۋگە جول اشىلىپ، مىنبە بەرىلىپ، ولارعا وڭ كوزقاراس تانىتىلا باستادى ما؟ جوق، قاتەلەسەسىز. رەسپۋبليكا باسشىلىعىندا، قازاقستان كومپارتياسىنىڭ باعىتىندا تاۋەلسىزدىككە دەگەن وڭ كوزقاراس تۇگىل، ازاتتىق ماسەلەسىنىڭ ءيىسى دە شىققان جوق. اقپارات قۇرالدارى، ۇكىمەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات ماشيناسى كسرو-ى نىعايتۋعا، كومپارتيانىڭ بەدەلىن ارتتىرۋعا بار كۇشىن ەسەلەتە جۇمساپ، ۇگىت جۇمىستارىن ۇدەلەتتى. تاۋەلسىزدىك ماسەلەسىن كوتەرگەن «ازات»، «الاش» ۇيىمدارىنىڭ مۇشەلەرى قۋعىندالىپ ولار ۇلتشىل، ەكسترەميست، ۇلتتىق ارازدىقتى قوزدىرۋشىلار رەتىندە تانىلىپ ولاردى ايىپتاعان ماقالالار باق بەتتەرىندە ءجيى باسىلىپ جاتتى. مىسالى، جازۋشى ءا.نۇرشايىقوۆتىڭ ازاتتىقتاردى قارعاپ-سىلەگەن ماقالاسىن باسىلىمدار ءىلىپ الىپ كەتىپ كوبەيتتى.

مىنە، وسى جاعداي 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىنا دەيىن ۇلاسىپ جالعاسىپ وتىردى. تاۋەلسىزدىك، ازاتتىق، ەركىندىك جايلى بىردە ءبىر اۋىز ءسوز، شاقىرۋ، ۇران بولماعان ءۇن-ءتۇنسىز جاعدايدا  قازاقستاننىڭ جوعارعى كەڭەسى  سول جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا ەلدىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالادى. بۇل قۋانىشتى حابار ەشبىر قازاقتىڭ (باسقا ۇلتتاردىڭ ونشا قۋانباعانىن ەسكەرسەك) كوڭىل-كۇيىن، شابىتى مەن سەزىمىن، تەبىرەنىسىن بىلدىرمەيتىن، كوتەرمەيتىن  داۋىسپەن راديو مەن تەلەديداردان ايتىلدى. ەشقانداي اسپانعا تاقيا لاقتىرۋ، بورىك اتۋ، كوشەگە شىعىپ قۋانۋ نەمەسە سالتاناتتى جينالىس وتكىزۋ بولعان جوق. (سول كەزدەگى گازەت-جۋرنال تىگىندىلەرى مەن تەلەديدار باعدارلامالارىن قاراڭىز). كۇندەلىكتى قالىپتاسقان كەڭەستىك ءومىر، ەشتەڭە وزگەرمەگەندەي تۇرمىس، تىرشىلىك جالعاسىپ جاتتى. بيلىك قايعىرعان بولسا كەرەك، ادامداردى الاڭ مەن كوشە سالتاناتىنا شاقىرعان جوق. باسىلىمدار مەن تەلەديدار كوزدەرى پرەزيدەنتتىككە بالاماسىز تۇسكەن ن.نازارباەۆتى قولداۋعا ارنالعان ۇگىت-ناسيحات ماتەريالدارىنان اسا المادى.

حوش، سونىمەن نە ايتپاقسىز دەيسىز عوي. ايتپاعىمىز مىناۋ. قازاق ەلىنە تاۋەلسىزدىك كەلگەن 1991 جىلى قازاق باسشىلىعى مەن باسىم جۇرتشىلىعىندا ەشقانداي تاۋەلسىزدىكتى «اڭساپ كۇتۋ»، «اسىعا كۇتۋ» بولماعانىن، سول كەزدەگى ەل باسشىلىعىنىڭ ەلدى، حالىقتى تاۋەلسىزدىككە باعىتتاماعانىن، جەتەكتەمەگەنىن، كەرىسىنشە وعان قارسى بولعانىن، قارسى كۇرەسكەنىن ايتپاقپىز. تاۋەلسىزدىك بىزگە م.ماعاۋيننىڭ تىلىمەن ايتساق  «... كوشكەن ەلدىڭ جۇرتىندا قالعاندىقتان» امالسىز جاريالاۋعا ءماجبۇر بولعان، اللانىڭ قازاققا راحىمىمەن كەلگەن جاعداي.

تاۋەلسىزدىك الۋىمىزعا 1991 جىلدىڭ 12 ماۋسىمىندا ەلتسين باسقارعان رەسەيدىڭ  كسرو-دان «باسىن الىپ قاشىپ» ەنشى  الۋى، تامىزداعى ياناەۆشىلداردىڭ گورباچەۆقا قارسى ءساتسىز بۇلىگى دە از اسەر ەتكەن جوق. تامىز بۇلىگىنەن سوڭ بوريس ەلتسين رەسەي ايماعىندا سوكپ-ڭ جۇمىس ىستەۋىنە تيىم (23 تامىزدا) سالدى. 24 تامىزدا م.گورباچەۆ سوكپ وك باس حاتشىلىعىنان كەتەتىندىگىن جاريالادى. مىنە وسىنداي ناقتى جاعدايلاردان كەيىن عانا ن. نازارباەۆ 28 تامىزدا قازاقستان كومپارتياسىنىڭ باس حاتشىلىعىنان كەتەتىندىگىن جاريالاۋعا ءماجبۇر بولدى. سولاي بولا تۇرسا دا، ونىڭ وداقتان شىعامىن دەگەن نيەتى بولمادى. دەرەۋ كومپارتيانىڭ اتىن وزگەرتىپ سول يدەولوگيامەن، سول پلاتفورمامەن پارتيا ۇيىمداستىرۋدى قولعا الدى. 1991 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگىندە وتكەن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ توتەنشە سەزىندە كومپارتيانى سوتسياليستىك پارتياعا اينالدىرۋ جونىندە شەشىم قابىلداندى. سەزدى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ءوزى  اشىپ، باسقارىپ، ءوزى جۇرگىزدى، بىراق جاڭا پارتيانىڭ قۇرامىنا كىرمەدى. وسى كەزدە ءبىر اپتادان كەيىن، ورىس كازاكتارى 15 قىركۇيەكتە قازاق جەرىندە وزدەرىنىڭ اق پاتشاعا قىزمەتىنىڭ 400-جىلدىعىن وتكىزۋگە جان-جاقتى دايىندالىپ جاتتى. بىراق سەزدە بۇل تۋرالى بىردە ءبىر قازاق اۋزىن اشىپ ءتىل قاتپادى..

سونىمەن بىرگە، 1991 جىلعى ورىن العان باسقا وقيعالاردى، اتاپ ايتقاندا «ازات» قوزعالىسى باستاعان تاۋەلسىزدىك باعىتىنداعى ءىس-شارالاردى (ورال وقيعاسى، سەمەي پوليگونىن جابۋ ت.ب.) ءوزىم «ازات» قوزعالىسىنىڭ مۇشەسى بولعاندىقتان ايتپاي وتىرمىن.

«قالاي دەسەڭىز دە، بەس عاسىر اڭساعان تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتتى ەمەس پە؟! بۇل سيرەك قايتالاناتىن تاريحي وقيعا. ارتى جاقسى بولىپ كەلە جاتقان قاسيەتتى ازاتتىق ماسەلەسىنە  ەندى تاس لاقتىرماي-اق قويساق قايتەدى؟» دەۋشىلەر دە بولار. راس. بەس عاسىر اڭساپ جەتكەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ  ءاربىر قازاق ءۇشىن قاسيەتتى دە كيەلى ەكەنى ءشۇباسىز. بىراق، بۇگىنگى ەلىمىزدەگى باسشىلىقتىڭ باسقارۋ ساياساتىنداعى، يدەيالىق ۇستانىمىنداعى جالعاندىق پەن وتىرىك سول تاۋەلسىزدىك جايلى اقيقاتتى اتتاپ ءوتىپ، الداۋدان باستاۋ الدى ەمەس پە؟ بۇگىنگى جاستارىمىز بەن كەلەسى ۇرپاعىمىزدى قاسيەتتى تاۋەلسىزدىك جايلى وتىرىكپەن تاربيەلەۋدىڭ اياعى نەگە اكەلەدى؟ كەشەگى 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسى جايلى شىلعي وتىرىكتىڭ  قالاي اياقتالعانى بىزگە ساباق بولماعانى ما؟

قۇلدىققا مويىن ۇسىنعان، وداقتان شىقپايمىز دەگەن سۇلبەمىزبەن ازات ەلدىڭ تاڭەرتەڭىندە ءبىر-اق ويانىپ ەركىندىك پەن ازاتتىق العان ۇلت بوپ شىعا كەلدىك. بىراق، ءبىر كلاسسيك ايتقانداي «قۇلدىق ساناداعى حالىققا تاۋەلسىزدىك پەن ەركىندىكتى قانشاما ءۇيىپ-توگىپ بەرگەنىڭمەن، ول ءبارىبىر ەشقاشان ەركىن ويلى، ازات كوزقاراستا بولا المايدى» دەگەن ەكەن. قۇلدىق مىنەز بەن قۇلدىق سانادان شىقپاي ءجۇرىپ تاۋەلسىزدىك العان قازاق سول بوداندىق ساناسىندا قالدى. قازاقتىڭ وسىنداي قۇلدىق سانادا قالعاندىعىن ۇناتاتىن باسشىلىققا مۇنداي حالىقتى باسقارۋ وتە وڭاي جانە ۇزاق باسقارۋىنا تاپتىرمايتىن جاعداي بولدى. حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ەركىندىگىنە قارسى بولعان باسشىلىق تاعدىر سىيلاپ ۇسىنعان ەركىندىككە جەتكەننەن كەيىن شاپانىن تەرىس اينالدىرىپ كيىپ «مەن حالقىمدى تاۋەلسىزدىككە، ەركىندىككە جەتەلەدىم» دەپ شىعا كەلدى. قۇل حالىقتىڭ كوشباسشىسىنا، قاھارمانىنا اينالدى..

...بارىنە ۋاقىت تارازى. ۋاقىت كەزى كەلگەندە بارىنە باعا بەرەر. بيىلعى سالتاناتپەن وتەتىن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ مەرەيى مەن مارتەبەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا نەشە ءتۇرلى ءسان-سالتانات قۇرىپ، كەرنەي-سىرناي تارتىپ، شەرۋلەر جاساپ، جۇرەك تەبىرەنتەر جالىندى سوزدەر ايتاتىن شاقتارىمىزدا وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى  جىلدارىنىڭ باسىندا تاۋەلسىزدىككە قارسى بولعان كەزدەرىمىزدى، قارسى ايتقان سوزدەرىمىز بەن ارەكەت-قيمىلدارىمىزدى جادىمىزدان ۇمىتپاساق  دەگىم كەلەدى.

«اباي-اقپارات»