(پوۆەست)

ءتۇن قۇشاعىنان بەتى قىزارىپ شىققان كۇننىڭ ماڭدايى اعارا باستاعان ەدى. تاڭعى سامال جەر بەتىن الديلەپ، ەڭسەسىن كوتەرىپ كەلەدى. كۇن شاپاعى ءتاي-ءتاي باسقان جاس بالانىڭ قادامىنداي اقىرىنداپ شىڭعىستاۋدىڭ باسىنا  ورمەلەدى. ۇياباسار قۇستىڭ باۋىرىنداي جىلىلىق كەلە جاتىر. توڭىرەك انىق كورىندى.   شاعان وزەنى ايناداي  جارقىراپ، تەك اندا-ساندا بۋدا-بۋدا اق بۇلتتار سۋ بەتىنە ءتۇسىپ، جارىسا سىرعىپ كەلە جاتقان سياقتى. كەشەگى كۇن شۋاعىنان  ەرىمەي قالعان مۇزداقتار ەدى. وسىدان ءبىراز كۇن بۇرىن اق باستارىن قار بۇركەگەن جۇمساق جەل سوعىپ،  اعاش-تالداردىڭ توبەسى قارايىپ قالعان. ءالى ءبۇر جارا قويماعانىمەن، سۇلۋ قايىڭداردىڭ اشىق القىمىنان جۇپار ءيىس شىعاتىنداي. كۇن جەلى بويى ۇزارىپ، ايالى الاقانى قارت شىڭىستاۋدىڭ ماڭدايىنان سيپاپ، بۇعىلى، ماشان، ابىرالى، دەگەلەڭ تاۋلارىنىڭ قوينى-قونىشىنا مەيىرىم شۋاعىن مولىنان شاشا باستاعان.          ءشوپ باسىنان جىلاپ تۇسكەن تامشىلار اقىرىن-اقىرىن بۋعا اينالىپ، كۇن كوتەرىلگەن سايىن كوزگە كورىنبەي جوق بولىپ كەتىپ جاتىر. شۇرەگەي توبەلەردىڭ باسىنان بايشەشەكتەر بالعىن ساۋساقتارىن قىلتيتىپ، كوز قىزىقتىرىپ قالادى.   شاعان وزەنىنە ۋلاپ-شۋلاپ تىم-تىم الىستان اققۋ-قازدار ۇشىپ كەلىپ، ەتەگىن ەندى باسا باستاعاندا، ۇيرەكتەر قاناتتارىمەن سۋ سابالاپ كەلىپ، قاتارلاسا قوندى. قۇس بىتكەن مويىندارىن قاقشاڭ-قاقشاڭ ەتكىزىپ، «مىناۋ نەتكەن تاماشا جەر!» دەگەندەي تاڭدايلارىن قاعىپ، سۋ بەتىنە ەركىن ءجۇزىپ ورنەك سالا باستادى.   كارى وزەننىڭ قىس بويى قاباعى اشىلماپ ەدى، ءدال بۇگىن اجارى كىرىپ  مەيىرلەنگەن قارياداي جومارتتىق تانىتىپ، ەرنەۋىنەن اسىپ توگىلىپ جاتىر.   بۇل ولكەگە جەتى ەل كەلىپ، جەتى ەل قونىستانعان، اۋەلى اللا، سودان كەيىن ماماي باتىر مەن كەڭگىرباي ءبيدىڭ كورەگەندىگىنىڭ ارقاسىندا اتادان بالاعا قونىس بوپ كەلە جاتقان كيەلى جەردى الاش ەلى دەپ اتايدى.   اللانىڭ نۇرى جاۋعان موتىش بابا وسى جەرگە ۇرپاعىن كەڭىنەن ورنالاستىرعان.          ...جۇلدىز اعىپ، اي جامباستاعان كەزدە كوزى ىلىنگەن يكە تۇياق سەرىپپەي جاتا بەرگەن. قور-قور ەتەدى. قاسقىر ىشىكتى جامىلىپ العان. سىرت كوزگە ءدال ءبىر اپانىندا الاڭسىز جاتقان شىڭعىستاۋدىڭ كوكجالى سياقتى.   – ءوي،  مىناۋ يكە مە؟ – دەپ  ءجۇزى مەيىرىمدى، بادىراق  كوزىن جىپىلىق-جىپىلىق ەتكىزىپ، اتىن تەبىنىپ جاقىنداي بەرگەن نۇرجاۋباي جەلكە تۇسىنا كەلگەندە، قارقىلداپ كۇلىپ جىبەردى. – تۇنىمەن قوي كۇزەتكەنسىڭ بە-ەي، مىنا  جاتىسىڭ نە، ا؟ قاتىنىڭ قۋىپ شىققان با، ەكى ايەلى بار ادامنىڭ قوناتىن ءۇيى بولماۋشى ما ەدى؟ مىنا جاتىسىڭا جول بولسىن! ءاي، ومىرعالي، مىنا  شالجيىپ جاتقان اتاڭا سالەم بەر!   اكەسىنىڭ الدىندا وتىرعان ءۇش-ءتورت جاسار بالا كوزى باقىرايىپ، «اششالاۋ!»، «اششالاۋ!» دەگەن بولدى. كىمگە سالەم بەرىپ جاتقانىن ءوزى دە بىلمەدى.   نۇرجاۋباي ات ۇستىندە تۇرىپ، جەردە جاتقان قاسقىر ىشىكتى ءىلىپ الىپ، باسىنان ەكى-ءۇش اينالدىرعان كەزدە، اۋىل مىرزاسى كوزىن اشىپ العان ەدى.          – اۋ، نۇرجاۋباي، سەنبىسىڭ؟!          – ءيا، مەنمىن،  – دەدى ات ۇستىندەگى ادام ەڭكەيىپ، – كۇن كوتەرىلىپ، ماڭايداعى اۋىل-اۋىلدان ەل كەلىپ جاتىر. سەنىڭ ناۋرىز تويىن تويلاۋعا  دايىندىعىڭ  وسى ما؟ شالجيىپ، جاتىسىڭ مىناۋ!  – دەدى قۇرداستىعىنا باسىپ نۇرجاۋباي.   – اسسالاۋماعالەيكۋم، يكە اعا!  – دەدى ات ۇستىندە تۇرعان  كىشكەنە  مىعىم دەنەلى، جۋان قارنىن ەردىڭ الدىڭعى قاسىنا توگىلدىرە تاستاعان بادىراق كوز، قارا جىگىت جىمىڭ-جىمىڭ  كۇلىپ. بۇل – سەركەباي ەدى. ءتۇبى سوناۋ ابىرالى ەتەگىندەگى «قاراشىلىكتىڭ» جىگىتى. سۇيەگى تاراقتى. وسىدان ءبىراز جىل بۇرىن قۇلىقتان قىز الىپ، كۇيەۋ اتانىپ، قاراجاننىڭ اعاسى ايماعانبەتتىڭ قول استىن پانا كورىپ، سەنىمىنە ابدەن كىرگەن ادام. ونىڭ  ۇستىنە جۇعىمدى بولعان ەركە كۇيەۋ. انا ءبىر جولى قاراجاننىڭ  جىلقىشىسى  «كۇشىك كۇيەۋ» دەپ كەمسىتە سويلەگەنىن ەستىپ، ايماعانبەت قاتتى اشۋ شاقىرعان. سودان بەرى سەركەبايعا وزگە تۇگىل، قاراجاننىڭ ءوزى قاتتى سويلەمەيتىن بولعان. ايماعانبەتكە  ەرىپ، سەمەيگە  بارعان سايىن قاراجاننىڭ قويماسىنىڭ قارا قۇلپىن جۇلىپ الىپ، كەدەي-كەپشىككە قولىنا تۇسكەنىن  تاراتاتىن. مۇنى ءبىلىپ قويعان قاراجاننىڭ جىگىتتەرى:   – ۇلكەن اعا، اشەيىندە «تارتا جەسەڭدەر، تاي قالادى» دەۋشى ەدىڭىز، ءوزىڭىزدى تاپا-تال تۇستە توناعان  كۇيەۋگە تىم قۇرىماسا، قوي دەمەگەنىڭىز نە؟ – دەگەن. – ە، نەعىلار دەيسىڭ؟ كۇيەۋدىڭ ەركەلىگى عوي، – دەگەن قاراجان. قىسقا ءسوزدىڭ استارى قاشاندا ءسوزدى ورشىتپەۋگە ساياتىنى بەلگىلى. سودان كۇڭكىل سوزدەر دە توقتاعان.          – ءاي، مىنا قاراجان اعانىڭ كۇيەۋ بالاسى ما؟  – دەپ يكە كۇن سالا قارادى. ونىڭ بۇل ءسوزىن ءدال ءبىر بالا كەزدەن بىرگە وسكەن قاتارلاسىنىڭ سوزىندەي   كورگەن سەركەباي سەلكىلدەپ كۇلىپ: – اۋ، يكە اعا، موتىش اتا ۇرپاعىنىڭ  ءبىرىسىز، ۇساقتاپ قايتەسىز؟ مەنى دە كۇيەۋ دەپ كوزىڭىزگە ىلسەڭىز دە، ءار سوزىمنەن ىلگەك ىزدەمەسەڭىزشى، – دەپ  قارقىلداپ كۇلدى. – نۇرجاۋباي اعا، اۋىلدىڭ  مىرزاسى ءبىزدى ءوزى قارسى الىپ تۇر، شىلبىردىڭ ءبىر  ۇشىن وسى كىسىگە بەرەيىك. اۋىلىنا جەتەكتەپ اپارسىن.          – ءتۇۋ،  مىناعان داۋا جوق ەكەن، – دەپ ۇيقىسى ەندى اشىلعان يكە: – اۋىلعا جۇرىڭدەر!  – ە، باسە! – دەدى نۇرجاۋباي  جارقىلداي  كۇلىپ: – ناۋرىز  كوجە  ىشەيىك.  قاي قاتىنىڭ جاساپ ەدى، بايبىشەڭ بە، الدە... ونىڭ  بۇل ءسوزىن اۋىل مىرزاسى ەستىمەگەن سىڭاي تانىتىپ:  – تىم  ەرتە جۇرسىڭدەر عوي؟ – دەدى.  – كەشە  كەشكىسىن  سوناۋ  ماشان  جاقتان  سەركەباي  كەلگەن. سودان عوي  ەكەۋمىز تاڭ قۇلان يەگىنەن اتقا قونعانىمىز،  – دەدى نۇرجاۋباي.  – ءاي، قابىلقاق، قايداسىڭ؟ – دەدى يكە داۋىسىن شىعارىپ. – قايداسىڭ؟ جاۋاپ بولا قويمادى. يكەنىڭ كوزى شاعان وزەنىنىڭ بەتىندە تەڭبىل-تەڭبىل بوپ اعىپ جاتقان مۇزعا ءتۇستى. سول كەزدە ءبىر توپ ۇيرەكتەر جاپىرلاپ كەلىپ، وزەننىڭ بەتىنە قوندى. ات ۇستىندە قۇستاردى قىزىقتاپ تۇرعان سەركەباي: «قاپ، اتتەگەن-اي، قاراجان قايناعانىڭ قوساۋىز مىلتىعىن الا شىقپاعانىم-اي، ءبىر-ەكى ۇيرەكتى اتىپ، قۋىرىپ جەيتىن ەدىك»،  – دەپ شىمشي سويلەدى. ونىڭ بۇل ءسوزىن يكە كۇلە تىڭدادى. وسى كەزدە القىنا جۇگىرىپ، قابىلقاق كەلدى.  – اسسالاۋماعالەيكۋم، نۇرجاۋباي اعا! – دەپ قوس قولداپ امانداستى. – قوش كەلىپسىزدەر! يكە ءوزى نۇرجاۋبايدى اتتان قولتىقتاپ ءتۇسىردى. قابىلقاق تا قاراپ تۇرماي، سەركەبايدى قولتىقتادى. نۇرجاۋبايدىڭ بايبىشەسى ءباتيما دا اۋىلدىڭ شەتىنەن اتتان ءتۇسىپ، ەر ۇستىندە وتىرعان بالانى جاياۋ جەتەكتەپ كەلە جاتىر ەدى، ۇيدەن شىققان ماقىش قۇشاق جايا قارسى الدى.  – بايلاساڭشى، مىنا اتتى! – دەپ قولىنداعى شىلبىرىن قابىلقاققا ۇسىنعان ەدى، ول سەركەبايدى تىڭداماي كەرى بۇرىلدى. ونداعىسى، سوناۋ سەمەيدە تۇيەمويناق ارالىندا قاراجان بيە بايلاتىپ، جامبى اتقىزىپ، پالۋان كۇرەستىرگەن. پالۋان بولماسا دا قارا كۇشىنە سەنگەن سەركەباي دا شىققان. باسەنتيىننىڭ ەكى جىگىتىن جىعىپ-اق ەدى، ۋاقتىڭ جۇمان دەگەن جىگىتىنەن جىعىلدى. «جىعىلعان كۇرەسكە تويمايدى» دەمەكشى، سەركەباي قايتا-قايتا ۇمتىلىپ قويمادى. قاراجان زەكىمەسە دە ەركە كۇيەۋگە: «ءجا، بولدى!» – دەگەن. جامبى اتۋدىڭ جاڭا ءتۇرى دەپ ناگانمەن اتقىزعان. موتىشتىڭ  جۇرتىبايىنان تۋاتىن جاقامان دەگەن مەرگەن جىگىتى ءۇش التىن تيىندى اتىپ ءتۇسىرىپ، ولجاعا كەنەلگەن ەدى. ىرىلەۋ جامبىنى ەلدىڭ كوزىنشە يكەگە بەرىپ تۇرىپ: «مىناۋ  باپاڭنىڭ سىباعاسى، سەن ال!» – دەگەن كەزدە سەركەباي ايقايلاپ:          – ءاي، موتىشتار! سىرتى تۇك، ءىشى بوق جىلقىنىڭ ءبارى وزدەرىڭدە، سۇلۋ قاتىننىڭ ءبارى سەندەردىكى. سەندەر، سونشاما، كىمسىڭدەر؟ اشەيىندە، موتىش بابالارىڭنىڭ باسىنا بىرىگىپ بارىپ قۇران وقىمايتىن ەدىڭدەر؟ بۇگىن باستارىڭ قوسىلىپ، بەرەكەلى بولا قالىپسىڭدار. ءبارىڭنىڭ كەۋدەلەرىڭە نان پىسكەن ەكەن. تۇرىساتىن جەرلەرىڭدى ايتىڭدار! كانى، موتىشتار، ايتىڭدار، ۇلكەنىڭ بار، كىشىڭ بار، قايسىڭ بارسىڭدار، شىعىڭدار؟!  – دەپ ايقايلاعان  سەركەبايعا باسۋ ايتقاندار بولعانىمەن، كوپ اراسىنان توقتاتاتىن ەشكىم  جوق ەدى. ويتكەنى، ونىڭ نەگە اشۋلانىپ جۇرگەنىن ەشكىم تۇسىنبەگەن ەدى. يكە  ءبىر جاعى ونىڭ مىسىن باسايىن، ءبىر جاعى قالجىڭ بولسىن  دەگەندەي:  «مەن بارمىن!» - دەپ ايتىپ قالىپ ەدى...          – ءاپ، بارەكەلدى! – دەدى سەركەباي. «جىعىلساڭ، ناردان جىعىل» دەگەن، و زامان دا – بۇ زامان، موتىشتىڭ قانجىعاسىندا كەتسەم ارمان نە؟!» – دەپ شەشىنىپ، بەلىنە قىل-شىلبىر بايلادى. يكە سەسكەنىپ قالسا دا سىرت كوزگە سىر بىلدىرمەدى. وزىنەن الدەقايدا كىشى سەركەبايمەن بەلدەسكەنىنە نامىستانسا دا،  ءاۋ باستا جۇلقىپ-اق تاستاي سالامىن عوي دەگەن ءۇمىتى اقتالمادى. سەركەباي جىپ-جىپ ەتىپ، قولعا تولىمدى ىلىكپەي-اق قويدى. ءتىپتى، اۋەلى ءبىر-ەكى رەت يكەنى  شالىپ كەتە جازدادى. ەكەۋى بيە ساۋىم ۋاقىت ايقاستى. قاتتى نامىستانعان يكە جاس جىگىتتى جۇلقا تارتىپ، تىك كوتەرىپ الدى دا، لاقتىرىپ جىبەرگەن كەزدە قۇرعاقتاۋ جەردىڭ شاڭى بۇرق ەتە ءتۇستى.          – ءولدى، ءولدى! – دەپ شۋالاستى جينالعاندار. ءسال-ءپال ءبىر ورىندا جاتىپ قالعان سەركەباي قارقىلداپ كۇلىپ، ورنىنان اتىپ تۇردى دا بيلەي جونەلدى.  – ءوي، ولمەك تۇگىلى، مىناۋىڭ بيلەپ كەتتى عوي! – دەپ ايەلدەر جاعى  بەتتەرىن شىمشىپ، تاڭ قالىستى. كوپشىلىك ورتاسىندا تۇرعان قاراجانمەن كوز ءتۇيىستىرىپ قالدى. يكەگە باسىن شايقاپ-شايقاپ قالىپ، كيىز ءۇي جاققا كەل دەگەندەي ىممەن يەگىن قاقتى. سول كەزدەن بەرى قابىلقاقتار سەركەبايدى قولعا تۇسىرە الماي، ءتىسىن قايراپ جۇرسە دە، اعاسىنان جاسقانىپ ەشتەڭە ايتا الماعان.          – قوناقتاردى ۇيگە كىرگىز! – دەدى قابىلقاققا.          – ەل جينالسىن دا! – دەدى نۇرجاۋباي. – كوپپەن بىرگە كىرەرمىز. باپاڭا بارىپ سالەم بەرەيىك.          – ە، بايعازىنىڭ بىلگىشى، سەن ءجون بىلەسىڭ، بارايىق! – دەپ سەركەباي  اۋىلدىڭ ۇلكەن اقساقالىنىڭ ۇيىنە قاراي نۇرجاۋبايدىڭ سوڭىنان جۇرە بەردى. بالاپاننىڭ ۇيىنەن ەسىك ءشيىن كوتەرىپ، سۇلۋ ايەل شىقتى. ەرەكشە كيىنگەن ەكەن. «مىناۋ كىم؟» دەگەندەي نۇرجاۋباي سۇراۋلى جۇزبەن قارادى. – راپىق نوعايدىڭ قاتىنى عوي. ايتەۋىر، موتىشتاردىڭ اۋىلىندا ەلدىڭ سۇلۋ قاتىندارى جۇرەدى، – دەپ سەركەباي شيق-شيق كۇلدى.  – اسسالاۋماعالەيكۋم، باپان اعا! – دەدى تابالدىرىقتان اتتاعان  نۇرجاۋباي توردە جاڭا كيىم كيىپ وتىرعان قارتاڭ ادامعا سالەم بەردى.  – اۋ، بايعازىم-اۋ، اسىلىم-اۋ! امانسىڭ با؟          – شۇكىر، بالاپان اعا! قىستان قىسىلماي شىقتىڭىز با، ايتەۋىر؟          – مىنا دومالاعىڭ كىم؟ – دەدى اۋىل اقساقالى.          – مەن تاراقتى – سەركەباي دەگەن بولامىن.  – ە، ءبىزدىڭ ايماعانبەتتىڭ  كۇيەۋ بالاسىمىسىڭ؟ ءاي، ساعان ريزامىن، كەل-كەل! – دەپ اقساقال ونى باۋىرىنا باستى. – امان ءجۇر! قايدان جۇرسىڭدەر؟  – كەشە ماشان تاۋىنا  بارعانمىن. باسىندا ەكى كوك بالاق بۇركىت ۇشىپ ءجۇر. سونىڭ، قۇداي قالاسا، قىرىق كۇننەن كەيىن ەكى بالاپانىن الماقپىن. بىرەۋىن ءسىزدىڭ باۋىرىڭىز شاكەگە بەرمەكپىن. جاقىندا ۇلى تۋعان. اتىن ارعىننىڭ  كۇيشى جىگىتى تىلەۋ بالاسىنىڭ اتىن – حاميت دەپ قويىپتى.  – ءيا، ءبىزدىڭ شاكە باۋىرىم شاكارىم قاجىنىڭ جانىندا بۇركىت ۇستايدى دەپ  ەستىپ ەدىم. ءبىر كىسىلىگى مول باۋىرىم عوي.  – ول كەرەمەت جىگىت. تەكتى اتانىڭ بالاسى، دوعال اتانىڭ ۇرپاعى عوي، – دەپ سەركەباي ۇشاتىن قۇستاي ءبىر ورنىندا وتىرىپ قومدانىپ قويدى. ۇيگە قايتا-قايتا كىرىپ شىعىپ جۇرگەن راپىق پەن ونىڭ سۇلۋ قاتىنى كۇبىر-كۇبىر سويلەسەدى.          يكە مەن راپىقتىڭ قوراسى شاعان وزەنىنىڭ ەكى قاپتالىندا ورنالاسقان. سۇلۋ كەلىنشەك قاليماش التايدىڭ قوساعاشىنىڭ قىزى. كارى اكە-شەشەسى  قايتىس بولعاننان كەيىن، قاتونقاراعايدا تۇراتىن اپا-جەڭگەسىنىڭ قولىنا كەلىپ بويجەتكەن ەدى. سەمەيدەن بارعان تىگىنشى نوعاي جىگىت راپىقتى ابدىكەرىم بولىستىڭ اۋىلى دۇرىس قاراپ، ءبىر قىس پانالاتقان ەكەن. قولى شەبەر، ءتىلى مايدا راپىق اۋىل ادامدارىنا قاتتى ۇناعانى سونداي، وسى قاليماشتى «مىنا جىگىتكە بارساڭ، قور بولمايسىڭ» دەگەن نيەتپەن  بەرىپ جىبەرەدى.         موتىشتىڭ جىگىتتەرى  سىرت كوزگە سۋىق بولىپ كورىنگەنىمەن، اعايىننىڭ قوناعىن  كۇتۋگە  كەلگەندە الدارىنا  جان سالمايدى. ويتپەي شە، ءبارىنىڭ مىڭعىرعان مالى بار. مىنگەندەرى جۇيرىك ات. اياعىنىڭ ۇشىمەن ءجۇرىپ، مەيمان كۇتەتىن  سۇلۋ قاتىندارى بار. قاباعى اشىق ادامنىڭ قولى دا جومارت  بولماي قايتسىن. قوناق كۇتسە، موتىشتىڭ بالالارى كۇتسىن! راپىقتىڭ نەگىزى ويى ومبى جاق ەدى. ورىس-قازاعى بەرەكەلى. ونىڭ ۇستىنە بازاردىڭ بەتى جاقسى. الىم-سالىمى كوپتەۋ. «بەرەگەن قولىم – الاعان» دەيتىن-اق جەر. وعان جاس ايەلى قويدى ما: «سوناۋ، تۇگىن تارتساڭ، مايى شىعاتىن  قاتونقاراعايدان  قاڭعىرتىپ، سەمەيدىڭ قۇمىنا اكەلدىڭ، ەندى مىنا جەرگە كەلىپ سارجالدىڭ قىمىزىن ءىشىپ، كەڭ تىنىستاپ ءومىر سۇرەيىك تە!» – دەگەن. وعان دا قاراماس ەدى، وسى ۋاقىتقا دەيىن  يكەدەي جومارت ادام كورمەپتى. تەڭ-تەڭ قىلىپ، مالدىڭ تەرىسىن ارتىپ سەمەيگە جىبەرەدى. باعانى قوياتىن دا،  ساۋدالايتىن دا ءوزى. بۇلار وسى شاعان بويىنا كەلگەندە، الدارىنان احمەتجان دەگەن نوعاي جىگىتى شىققان. كوپ قازاقتىڭ اراسىندا احمەتجاندى كەزدەستىرگەندە، اكەسىن كورگەندەي قۋانىپ، اللاعا راحمەت ايتقانىن ءوزى دە بىلمەي قالعان. يكەنىڭ ارقاسىندا ابدەن بايىپ العان ەكەن. راپىقتىڭ كوزىن  قىزىقتىرعان دا سول ەدى. ونىڭ ۇستىنە،  ومبى  جاقتان بەس «زينگەر»  تىگىن  ماشيناسىن  العىزسا، سول جىلى كۇزدە سوناۋ شاۋەشەككە اپارىپ، ەكى ارباعا تەڭدەتىپ، قىتايدىڭ قىمبات جىبەك بۇلدارىن  اپەرگەن. تيىن ساۋعان ساۋداگەرگە ودان باسقا نە كەرەك؟! ىشكەنى الدىندا، ىشپەگەنى ارتىندا، بۇل وڭىردە جالعىز تىگىنشى. راپىقتىڭ تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەي تۇر عوي. قوي-ەشكىنى بىلاي قويعاندا، ءۇيىر-ءۇيىر جىلقى ءبىتىپ، ءبۇيىرى شىعا باستاعان.          يكە ءبىر ورنىنان قوزعالماي، شاعان وزەنىنە قاراپ ويلانىپ تۇر ەدى. «بۇل وزەنمەن بىرگە قانشاما ءومىر دە اقتى. بۇل وڭىرگە كىمدەر كەلىپ، كىمدەر كەتپەدى؟.. ادامنىڭ جاساعان جاقسىلىعى، قايىرىمى، مەيىرىمى ەلدىڭ جانىندا تام-تۇمداپ قانا قالسا، ءسال ءبىر كەمشىلىگى ۋاقىت وتكەن سايىن جاڭارىپ، تۇرلەنىپ، ءتىپتى، زورايىپ جەتەتىنى قالاي؟ قازىر ەلدىڭ اۋزىندا باياعى  كۇركىلدەك ايعىردىڭ اڭىزى. باسقا اڭگىمە جوقتاي، نە بولدى سونشا؟ كۇركىلدەك ايعىردىڭ سۇيەگىنە قىنا شىعاتىن  ۋاقىت  بولدى  عوي». وسى كەزدە سەركەبايدىڭ قارقىلداپ كۇلگەنى ەستىلدى. يكە بالاپان اعاسىنىڭ ۇيىنە قاراي اياڭدادى. تۋ سىرتىنان اتتى ادامنىڭ كەلە جاتقانىن سەزىپ ەدى. «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەگەن داۋىسقا بۇرىلسا، ومىرزاق ەكەن.          – ۋاعالەيكۋم، امانسىڭ با؟          – قىستان شىقتىق، اۋىلىڭ امان با؟          – شۇكىر، امانبىز. باپاڭا سالەم بەر، ۇيىندە وتىر.            – بۋدان اۋليەدەن كەيىنگى، قالعان موتىشتىڭ ۇلكەنى بالاپان اتامىز عوي، سالەم بەرەيىك، – دەپ اتتان سەكىرىپ ءتۇسىپ ونىڭ سوڭىنان ەرىپ، ۇلكەن ۇيگە  قاراي ءجۇردى. – اسسالاۋماعالەيكۋم، ۇلكەن اعا! – دەپ ومىرزاق تابالدىرىقتان اتتادى.  – سالەمشى بولساڭ، جوعارى شىق! – دەدى بالاپان. جاساۋراعان كوزىن ءسۇرتىپ: – ءوي، مىناۋ ءوزىمىزدىڭ قاقاباي قاجىنىڭ باۋىرى ومىرزاق قوي، كەل-كەل، اينالايىن! – دەپ ۇلكەن كىسى ەكى قولىن جايىپ قۇشاقتادى.          – امان ءجۇرسىڭ بە؟          – ءتاۋبا! – دەپ كۇلىمسىرەپ، ومىرزاق ۇلكەن كىسىنىڭ قۇشاعىنا ەندى.  – جىلىسباي امان با؟ قالدارىڭ جاقسى ما؟          – شۇكىر، ءوزىڭىز قالايسىز؟ – دەپ باپاڭنىڭ سول جاعىنا بارىپ وتىردى. يكە، «ورتا تولسىن!» دەپ تابالدىرىقتان اتتادى. وسى كەزدە كورشى ايەل ۇلكەندەۋ كارلەن كەسەگە قويۋ كۇرەڭ شاي قۇيىپ، ەكى قاسىق ماي سالىپ، يكەگە بەرىپ جاتقانىن سەركەباي بايقاپ قالىپ، نۇرجاۋبايدىڭ قۇلاعىنا: «وگىزدىڭ ءوزى قارتايسا دا، مۇرنى قارتايمايدى» دەگەن وسى»، – دەدى. تۋمىسىندا قاق-سوقتا شارۋاسى جوق نۇرجاۋباي، ونىڭ ءسوزىن تۇسىنگەن دە جوق. ورنىنان تۇرىپ: «باپا، ال، راقمەت! بۇرىن كەلگەن قوناق، كەيىن كەلگەن قوناققا ورىن بەرەدى» دەگەن، ءبىز تۇرايىق، – دەدى نۇرجاۋباي جۇمساق سويلەپ. – ايتپاقشى، نۇرجاۋباي-اۋ، وسى ءبىزدىڭ مۇساشتىڭ اۋلىندا بالا وقىتقان  اۋەز قوجانىڭ نەمەرەسى مۇحتاردان حابارلارىڭ بار ما؟          – سىرتتاي تىلەۋىن تىلەپ  وتىرامىز. جەتىسۋ جاقتا دەپ ەستىدىم.  – امان بولسىن، ارداقتى ازامات قوي! – دەدى بالاپان. نۇرجاۋباي مەن سەركەباي  ۇيدەن شىقتى.          – موتىشتار – بار ەل عوي. بىرلىگىن سىرت كوزگە كورسەتپەيدى، بىراق... – دەدى سەركەباي.  – ءاي، – دەدى شىن اشۋلانعان نۇرجاۋباي. – سەن نەمەنە، موتىش، موتىش دەپ ارۋاقتى ادامنىڭ قۇلاعىن شۋلاتاسىڭ. قويساڭشى ەندى... بىلە  بىلسەڭ، سەنىڭ قايىن اتاڭ قاقاباي قاجىعا باباڭ جاتقان جەردىڭ ەتەگىنەن كەسىپ، قونىس بەرگەن كىم ەكەن؟ موتىشتار. قۇلىقتىڭ مالى كوبەيسە، وسى موتىش باباڭنىڭ ءورىسى، ءتىلىڭدى تيگىزە بەرمە سەن! مىنا ءسوزىڭدى ستانبەك پەن قورعانباي ەستىسە، تەرىڭدى تىرىدەي سىپىرار.          – تەرىمدى تىرىدەي سىپىرادى؟! ءاي، ولار نازىك قوي... موتىشقا جابىسىپ جۇرگەن.  – ءوي، اكەڭدى، – دەپ تۋمىسىندا اناۋ-مىناۋعا اشۋلانا قويمايتىن نۇرجاۋباي شىنداپ اشۋلانىپ ەدى.          – اۋ، نۇرەكە، ءجون-جوسىقسىز تۋلاعانىڭىز نە؟ ءسىز نە ايتىپ تۇرسىز؟ اتالارىنىڭ اتىن اتاعانىما نەگە اشۋلانادى ەكەن. بارعان جەرلەرىندە «كوڭىلىمدى» تاپ دەگەندەي، تومسىرايىپ وتىراتىن وزدەرى ەمەس پە؟ و، نەسى-ەي، ا! اتالارىنىڭ اتىن قايتا-قايتا ايتسام، قۋانباي ما قايتا؟! يكەنىڭ ءوزى موتىشتىڭ اتاسىنىڭ اتىن اتاعانىمدا، جىميىپ كۇلگەن سياقتى بولعان.          – جولبارىستىڭ جىميعانى كۇلگەنى ەمەس، سول ەسىڭدە بولسىن! – دەپ قامشىسىن بۇكتەگەن نۇرجاۋباي الدىعا قاراي ءجۇرىپ كەتتى. سەركەباي وتە اقكوڭىل جىگىت. سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى. ەشكىمگە زيانى جوق. تەك ءبىر ايىبى – باسىنان ءسوز اسىرمايدى. نامىسشىل. تىستەسكەنمەن ۇستاساتىن ادەتى بار. بىردە مۇساتاي ساۋدا جاساپ سەمەيگە  بارىپ، جاقيا قاجىنىڭ ۇيىنە تۇسكەندە قاراجان سالەم بەرە كەلگەن. وڭاشا قالىپ اڭگىمەلەسكەندە كۇيەۋ بالاسى سەركەبايدىڭ جايىن ايتقان. «مۇسەكە، مەنىڭ كۇيەۋ بالامدى قولىڭىزعا الساڭىز. دالانى اڭساپ ءجۇر-اۋ، بۇركىت باپتاپ، تازى جۇگىرتپەك ويى بار ەكەن. مىنا قالادا  كىسىنىڭ قولىنان  جازىم بولا ما،  نە ءوزى بىرەۋدى مەرت قىلىپ جۇرە مە؟» دەپ شىنىن ايتقان. سول جىلى سەركەبايدى كوشىرىپ العان. ءوزىنىڭ ادالدىعىمەن مۇساتاي اۋىلىنا كورىك بەرگەن. ءتىپتى، ولاي وتكەندە، بىلاي وتكەندە وسى اۋىلدىڭ ادامدارى سەركەبايدان بۇركىتتىڭ بالاپانىن العاندى جاقسى كورەتىن. تاۋدان سىرت كوزگە ۇزىك-ۇزىك، تاسبيىقتىڭ تاستارىنداي بولىپ، ون شاقتى اتتى ادامدار ءتۇسىپ كەلە جاتىر. بايقاپ قالعان. سەركەباي سولارعا قاراپ كۇلىپ جىبەردى. «بىرىگىپ جۇرسە، قايتەر ەدى؟».  – اۋ، سەركەباي، نەعىپ  تۇرسىڭ؟ – دەدى يكە. – ءجۇر، مەنىمەن.  – انە، سەنىڭ جولبارىستارىڭ كەلە جاتىر، – دەدى سەركەباي.          – وو! – دەدى يكە تاۋ جاققا قاراپ، – قاجي مەن قاناپيا كەلە جاتىر عوي. قاراشى، دالانىڭ ناعىز كوكجالدارى عوي-ءا؟!  – ە، ايتاسىز-اۋ، اقكوڭىل اعام-اۋ. «توزعان قازدى توپتانعان تورعاي الادى» دەگەن بار، بايقارسىز. ونىڭ بۇل ءسوزىن ۇقپاعان يكە ءبىر ورنىندا تۇرىپ قالعان ەدى. سوناۋ جەردەن قۇشاعىن اشىپ، شاقاردىڭ ءماديى كەلە جاتىر ەكەن.          – اسسالاۋماعالەيكۋم، يكە اعا! ناۋرىز قۇتتى بولسىن!          – ىرىس بەرەكەلى بولسىن، امانسىڭ با؟!  كورمەگەلى كوپ بولدى عوي، كەل، كەل، – دەپ باتىر تۇلعالى جىگىتتى باۋىرىنا باستى. – سەنى دە كورەتىن كۇن بولدى عوي، مىنا جىگىتتەر كىم؟ – دەپ سۇرادى يكە.          – ارعىننىڭ ءاپايتوس جىگىتتەرى، مىنا جىگىت قاشاۋبايدىڭ امىرەسىن بىلەسىز عوي، سونىڭ ءىنىسى – يسابەك. ەلدىڭ  قۇرمەتتىسى.          – و، امىرە – قازاقتىڭ ماقتانىشى عوي! كانە، جوعارى شىعىڭدار! – دەپ ۇيگە قاراي باستاپ كەلە جاتىر ەدى، ءمادي ونى قولتىقتاپ الىپ توقتاتتى. – اعا، انا كەلە جاتقان ۇلكەن كىسىنى اتتان تۇسىرەيىك. يكە ارتىنا بۇرىلىپ قاراسا، اتتى ادامدار جاقىنداپ-اق قالىپتى. قۇلا ات مىنگەن ۇلكەن كىسى جاقىنداعاندا قۋانىپ كەتتى.          – اۋ، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى قۇدامىز كەلىپ قالىپتى عوي! اسسالاۋماعالەيكۋم، الەكە! – دەپ قوناعىن اتتان ءتۇسىردى. – امان-ەسەن  شارشاماي جەتتىڭىز بە؟          – ۋاعالەيكۋماسسالام، قۇدا! ناۋرىز قۇتتى بولسىن! ۇلكەن كىسىمەن ءتوس قاعىسىپ امانداستى.          – اسسالاۋماعالەيكۋم!  – ناۋرىز قۇتتى بولسىن!  – اق مول بولسىن! يكەنىڭ كوزى اۋىل شەتىندە اتتان ءتۇسىپ، جاياۋ كەلە جاتقان ايەلدەرگە ءتۇستى. وسى كەزدە كىشى ۇيدەن يكەنىڭ قىزى قايريا جۇگىرىپ شىعىپ، قۋانا ايقايلادى.  – ۇمىتشاق جەڭەشەم كەلدى! – دەپ  اعاسى  جۇماگەلدىنىڭ ايەلىنىڭ قۇشاعىنا تىعىلدى. – ساعىندىم عوي، جەڭەشە!          – قايريا، سەنى بۇگىننەن باستاپ بوپاي دەيمىز! اينالايىن، مىنا ادەمى جەڭگەڭ – كەڭەسباي اعاڭنىڭ كەلىنشەگى نۇرجامال. كورىكتى كەلىنشەك بويجەتكەننىڭ بەتىنەن ءسۇيدى. – مىنە، تولاعاي دەگەن باۋىرىڭ، ءبىز ونى ەركەلەتىپ توكىش دەپ اتايمىز. توكىش-اۋ، مىنە اپايىڭ! – دەپ  بالانىڭ كەكىلىنەن سيپاپ قويدى. ءۇش-ءتورت-جاسار بالا بالپاناقتاي ەكەن. ماڭعاز. ولاردىڭ جانىنا كەلگەن نۇرجاۋبايدىڭ ايەلى – ءباتيما جارقىلداي  امانداستى.  ايەلدەر جاعى قۇشاقتاسىپ  جاتىر.  – الەكە، جوعارى شىعىڭىز! – دەدى. – ۇيگە كىرىڭىزدەر!  – يكە قۇدا، دالادا كىشكەنە تۇرا تۇرايىقشى، – دەدى ءالىمحان. تاڭەرتەڭنەن اتتان تۇسپەدىك. – ەل دە جينالسىن! جينالعان جۇرت ءبىر-بىرىمەن قاۋقىلداسىپ، ايەلدەر جاعى ءبيمارىم اپاسىنا سالەمدەسۋگە كەتتى. بالالار ءماز-مەيرام ويناپ ءجۇر. ...قۇلىقتىڭ قىزدارى جەزدەلەرى سەركەبايدىڭ ارقاسىنا جارماسىپ جاتىر.  – ءاي، شۇناق قىزدار، تۇسىڭدەر ارقامنان، بۇلارىڭ نە؟ – دەپ سەركەباي تۋلاپ ءجۇر.  – جەزدە، اپاما قالىڭمال بەردىڭ بە ءوزى، ول كەزدە ءبىز بالا ەدىك، – دەدى جۋان سارى قىز ارقاسىنان تۇسپەي: – ءشۇۋ، ءشۇۋ! – دەپ الاقانىمەن ونىڭ بۇيىرىنەن سوققىلادى.          – قالىڭمالىم بولسا، قۇلىقتىڭ قىزدارىن قوس-قوستاپ الار ەدىم عوي.          – قوس-قوس قاتىن الام دەي مە، قوينى-قونىشىن تىنتىڭدەر، قىزدار!          – ءوي، مىنالار قايتەدى-ەي، ا! ويباي،  قىتىعىم كەلەدى... ءوي، ءوي، – دەپ شيقىلداپ كۇلگەن سەركەبايدى وزەن جاعاسىنا قاراي بالدىزدارى اپارا جاتىر ەدى. قارقىلداعان سەركەبايدىڭ كۇلكىسى مەن سىقىلىقتاعان قىزداردىڭ داۋىسى الىستاي بەردى. جاستاردىڭ ءازىل-قالجىڭىن تىڭداعىسى كەلمەگەندەي، ءالىمحان ۇيگە كىردى. سەگىز قانات ەڭسەلى، شاڭىراعى اسپانداعان ءۇي ەكەن. كەرەگەسىنىڭ ءبارى مول شيمەن ويۋلاپ تىگىلگەن. ەدەنگە قالى كىلەم توسەلگەن. تۇڭىلىك  اشىق بولسا دا، وندىق شام ورتادا جانىپ تۇر. مول داستارقان قايىسىپ-اق تۇر ەكەن. ورتادا ۇلكەن تاباق، ونىڭ  ىشىندە جەتىسۋدىڭ حوش ءيىسى بۇرقىراعان قىزىل المالارى. سامارقاننىڭ ورىك-مەيىزى، ءبارىن قىس بويى جاقسى ساقتاپ شىعاتىن يكەنىڭ ۇلكەن ايەلى – ماقىش. قوناقتاردى جاعالاي قول جۋعىزىپ شىققان قابىلقاق اعاسىنىڭ الدىنا كەلگەندە، «مەن سىرتتا بولايىن» دەگەن يشارا ءبىلدىردى. يكە باسىن يزەدى دە، جان-جاعىنا قاراپ، ەسىنە بىردەڭە تۇسكەندەي «باپاڭ قايدا؟» دەدى. سوسىن تايتولەۋ ىنىسىنە «ساعان سەندىم» دەپ سىبىرلاپ، سىرتقا شىقتى. ەسىك الدىندا دۇرمەكباي مەن كەڭەسباي تۇر ەكەن.  – ءاي، سەندەر نەعىپ ۇيگە كىرمەي تۇرسىڭدار؟          – قايىن اتاسى بار عوي، سول كىسىنىڭ ۇستىنە قوناق بولمايىق، – دەدى دۇرمەكباي.  – وي، الەكەڭنىڭ  قىزىن السا، مەنىڭ ءىنىم الدى. سەنىكى نە، ۇيگە كىر. انا  جۇماسيا مەن ءمادي اعاڭنىڭ ورتاسىنا وتىر، – دەدى دۇرمەكبايعا.          – جوق، كەڭەسباي تاماق ىشپەسە، مەن دە ىشپەيمىن، – دەدى دۇرمەكباي.          – نە، تاماعىڭنان اس وتپەي مە؟          – ءيا، – دەپ جەلكەسىن قاسىدى دۇرمەكباي. يكە باسىن شايقاپ، ايەلدەر وتىرعان ۇيگە قاراي اياڭدادى. ەسىك الدىنداعى وشاق باسىندا تاباققا ەت سالدىرىپ جاتقان ءبيمارىم اپانىڭ داۋىسى اپ-انىق ەستىلدى. «قىزىم-اۋ، انا ءتوستى قايتادان قازانعا سالىپ قوي. ول – كۇيەۋدىڭ سىباعاسى. ءوستىپ-ءوستىپ قاتىن بوپ كەتەسىڭ، جاسىما!» – دەدى جاس كەلىنگە ءبيمارىم.  – ۇلكەن جەڭەشە! – دەدى يكە، – قوناقتاردىڭ ورتاسىندا بولىڭىز! ءبيمارىم وعان سىناي قارادى دا: – ە، مۇنىڭ بىلگەنىڭ، مەنى ەمەس اعاڭنىڭ ارۋاعىن سىيلاعانىڭ عوي. ال، باستا! بارايىق. ءبيمارىم ماشان ءوڭىرىنىڭ بولىسى بولعان بورسىقبايدىڭ قىزى. وتە پاراساتتى جان. ەل ىشىندە جەتىم مەن جەسىردىڭ اناسى دا، پاناسى دا بولىپ ءجۇر.  –  قاينىم، سەن ەركەكسىڭ، سەن باستاپ كىر! – دەپ اقىرىن سويلەدى. يكە تابالدىرىقتان اتتادى.          – و، اپام كەلىپتى عوي! – دەپ ءمادي ورنىنان تۇرا بەرىپ ەدى. ءبيمارىم: – قاينىم، وتىرا بەر، مەنىڭ ورنىم مىنا جەر، – دەپ دەمىن الا الماي تۇرعان التىن ساماۋىردىڭ جانىنا بارىپ، باعانادان قىزمەت قىلىپ وتىرعان يكەنىڭ ۇلكەن ايەلىنىڭ جانىنا جايعاستى.          – الەكە  قۇدا، ناۋرىز كوجە الا وتىرىڭىز، – دەدى تايتولەۋ.          – راحمەت، ءدامدى ەكەن! – دەپ تاماعىن الەكەڭ كەنەپ الدى دا: – مىنا وتىرعان جۇماگەلدىنىڭ ۇيىندەگى ۇمىتشاق تا – مەنىڭ جيەن قىزىم، كەڭەسبايدىڭ قايىن اتاسىمىن، – دەدى ءالىمحان، – سۇيەگىم قوندىباي بولادى.  – ە-ە، ۇمىتشاق جەڭگەم، ەسبولاتتىڭ قىزى ەمەس پە؟ – دەدى تايتولەۋ جان-جاعىنا قاراپ. ونداعىسى تۋىستارىنان ءوزىنىڭ ءسوزىن راستايتىن بىرەۋ بولا ما دەگەنى ەدى. تومەندەۋ وتىرعان  جۇماگەلدى جوتەلىپ قويدى. ونىسى ءىنىسى تايتولەۋگە «قوي» دەگەنى. ماقىش قوناقتارعا جاعالاي قىمىز ۇسىندى. بال قوسىلعان قىمىزدىڭ اشۋى بابىندا ەدى. جۇماسيا دومبىراسىن قولىنا الىپ، «ءبىر اياق قىمىزدىڭ ەكى اياق جەلىگى بار» دەمەكشى دەپ كۇلدى دە، دومبىراسىن شەرتىپ-شەرتىپ الىپ، ءبىر ءان ايتا باستادى:   سالەم دە مەنەن بارساڭ-اۋ، مارياعا، تاۋەكەل، سالدىم قارماق دارياعا. ايدالىپ بارا جاتىپ-اۋ، ءسىبىر جاققا، ءانى ەكەن تاۋكە سالعان جارياعا.   ەل قايدا، تۋعان جەر قايدا؟ ەل قايدا، تۋعان جەر قايدا؟   ءان اياقتالدى. ءبارى ءۇنسىز. يكە نەگە ەكەنى بەلگىسىز، تەرەڭ كۇرسىندى.  – «قور بولعان ارىسىم-اي!..» – دەپ تايتولەۋ ۇزاق-سونار اڭگىمەنىڭ شەتىن شىعارىپ كەلە جاتىر ەدى.          – الەكە، باتا بەرىڭىز! – دەپ  يكە كوپشىلىكتىڭ نازارىن باسقا جاققا اۋدارعان بولدى. ءاۋمين دەسەڭ مىنە باتا، – دەپ ءالىمحان قولىن جايدى: ۇلىس وڭ بولسىن، اق مول بولسىن! ەلىم دەگەن جولاۋشىعا جول بولسىن! اللا باق بەرسىن، جەر-انا اس بەرسىن! جاۋىن جاسىتار قازاققا باس بەرسىن! ابايداي دانا بول، كورسەتىپ سارا جول! جاراتقان ءبىر ءوزىڭ، الاشقا پانا بول!!!          ءاۋمين!   ءبارى سىرتقا شىقتى. شاپاندارىنىڭ ەتەگى جەلمەن جەلبىرەپ، كوڭىلدەرى مارقايىپ، اشىق-جارقىن اڭگىمەلەسىپ تۇر. – داۋىسىڭ كەرەمەت ەكەن، وسىمەن ەكىنشى رەت تىڭداپ وتىرمىن. سەمەيدە «تۇيەمويناقتا» قاشاۋبايدىڭ امىرەسى ءان سالىپ ەدى. كەرەمەت ەندى. – ءالىمحان قۇدا، مەنىڭ كوڭىلىم ءوسسىن دەپ ايتاسىز عوي. اسپانداعى اققۋعا ءۇنىن قوسقان امىرەدەي بولۋ قايدا ماعان؟! ول اللا جارتقان ءانشى عوي. امىرەگە سىرتتاي تىلەۋلەس بولسام دا جەتەدى، – دەگەن جۇماسيا اقىرىن جىميدى. – شىركىن، قازاقتىڭ بار ازاماتى سەندەي بولسا عوي، امىرەگە تىلەۋلەس بولىپ وتىرسىڭ، مۇنىڭ اۋىل جاستارىنا ۇلگى بولارلىق ەكەن، – دەدى اقىلبەك. وعان جالت قاراعان ءالىمحان: – سەنى، باۋىرىم، شىرامىتقاندايمىن، – دەدى. – مەن قيقارانىڭ اقىلبەگىمىن. رۋىم موتىش. موتىشتىڭ ۇلكەن ۇلى قۇلجاننان تارايمىز. – وي، باۋىرىم، كەل-كەل! – دەپ اقىلبەكتى باۋىرىنا باسىپ، قۇشاقتاپ تۇردى. – اسىلدىڭ سىنىعىسىڭ عوي، قيقارا اعام اكەمدەي بولعان ادام ەدى. كەرەمەت ادام بولاتىن. مەنى باياعىدا قىرعىز ەلىنە اپارىپ تەرى يلەيتىندەرمەن تانىستىرعان. ون كۇن سولاردىڭ جانىندا بولدىم، ولاردىڭ قالاي ءىستى جۇرگىزەتىنىن كورىپ-ءبىلىپ، قايتىپ ەدىم سەنىڭ اكەڭنىڭ ارقاسىندا، قۇرمانجان-داتقانىڭ كۇيەۋىمەن جاقسى دوس-جاران بولعان ەدىك. سەنىڭ اكەڭ قيقارا تاشكەنتتە جازاتايىم قايتىس بولدى دەپ ەستىگەندە، توبەمە جاي تۇسكەندەي بولدى عوي، – دەپ ءالىمحان كوزىنىڭ جاسىن ءسۇرتتى. – ءسىز امان بولىڭىز، اعا. اكەڭ ولسە دە، اكەڭنىڭ كوزىن كورگەن ولمەسىن» دەگەن. – راقمەت، قاراعىم. وسى موتىش بابانىڭ ۇرپاعى قابدىراقمان دەگەن جاس جىگىت بار ەدى. انا ءبىر جىلى سول بالامەن سەمەيدە ساۋدا جاساپ ەدىم، وتە ىسكەر، تالاپتى جىگىت. كورمەدىم عوي؟ – ول مەنىڭ سىزدىق اعامنىڭ بالاسى. ءوزى شارۋاقور... – دەپ ءبىر اڭگىمە باستاپ كەلە جاتىر ەدى... ويبايلاعان ايەلدىڭ اششى داۋىسى شىقتى. ءبارى جالت بۇرىلسا، ءداۋ سارى وگىز ۇستىنە الەم-جالەم كيىنگەن ايەل ادام وتىرعان سياقتى. وگىز جولىنداعىنىڭ ءبارىن جايپاپ، تۋرا بۇلارعا قاراي اۋىزىنان اق كوبىگى بۇرقىراپ كەلە جاتىر. يكە قونىشىنداعى ناگانىن الماققا قولىن سوزا بەرىپ ەدى. شاقاردىڭ ءماديى بىلەگىنەن ۇستاپ، باسىن شايقادى دا، وگىزگە قاراي تۇرا جۇگىردى. وكىرىپ، باقىرىپ كەلە جاتقان الاكوز ديۋدى ەكى مۇيزىنەن شاپ بەرگەندە، اۋەلى ءوزى شالقاسىنان تۇسە جازداپ، بەلى بۇگىلىپ كەتكەنىمەن، قايتادان بويىن تۇزەدى. وگىز جەر تارپىپ، ءارى-بەرى ارپالىستى. ءبىر كەزدە «ارۋاق!» – دەدى شاقار بالاسى، «ارۋاق!» دەپ ەكى شايقاپ، وگىزدى جەرگە قۇلاتتى. انانداي جەردەن شاۋىپ كەلگەن شوپتەمىستىڭ جىگىتى قوينىنداعى  قانجارىن جارق ەتكىزىپ سۋىرىپ الدى دا، وگىزدىڭ تاماعىنان ورىپ-ورىپ جىبەردى. وگىز كوزى الايىپ جان تاپسىردى. قارا تەرگە مالشىنعان ءمادي ماڭدايىن ءسۇرتىپ تۇرىپ، جانىنداعى جىگىتتەن، «كىمسىڭ؟» – دەپ سۇرادى.          – ارعىن.  شوپتەمىس. قۇرمانعالي دەگەن بولامىن. ءسىزدى بىلەمىن، اعا، اناۋ ءبىر جىلدارى «قوياندىدا» قوجالاردىڭ ۇيىندە كورگەنمىن. ەنتىگىپ تۇرعان شاقاردىڭ ءماديى باسىن يزەدى.  – باتىر، مىناۋ سىزگە! – دەپ  ءماديدىڭ يىعىنا  شاپان جاپقان جاس جىگىت قۇلىقتىڭ پالۋان جىگىتى بۇلانباي ەكەن. – ريزامىز، سىزگە!  – ال، اعايىندار، ناۋرىز قۇتتى بولسىن! الىمساقتان مۇسىلمان بالاسى ناۋرىزدى تويلاعاندا، وسىلاي وگىز جىبەرەتىن ويىنى بار دەگەندى ەستىپ، ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىندە جاڭارتايىق دەگەن ەدىك. ءبىر جاعىنان كوپ ەلدىڭ الدىندا ايىپتى بولدىق، – دەپ قىزاراقتادى قۇرمانعالي. – ەندى، بۇل وگىز وسى اۋىلدىڭ قازانىندا قايناسىن. ءمادي جان-جاعىنا قاراسا، جاڭا ءوزىنىڭ يىعىنا شاپان جاپقان جىگىت كوپشىلىك اراسىندا تۇر ەكەن. بۇلانبايمەن كوز ءتۇيىستىرىپ قالدى. «باۋىرىم، سەن بەرگەن مىنا شاپاندى...» «ءتۇسىندىم، باتىر اعا، وزىڭىزگە بەردىك! ەندىگىسىن...» بۇلانباي مەن ءمادي سويلەسپەگەن. بىراق، ەكەۋى ءبىر-ءبىرىن كوزقاراستارىنان تۇسىنگەن ەدى.          – مىناۋ ساعان  دەگەن قۇرمەتىم! – دەپ  شاپاندى قۇرمانعاليدىڭ يىعىنا جاپتى. جينالعان قاۋىم ءدۇر ەتە ءتۇستى.  – باتىرلار ۇر دا، جىق بولۋشى ەدى!          – ە، الاعان قولىم بەرەگەن دەگەن...          – بۇلار كۇنىنە  مىڭدى بەرىپ، ءجۇزدى الىپ جۇرگەن جىگىتتەر عوي، بەرىپ ۇيرەنگەن باتىر عوي! – دەسىپ، ەل گۋىلدەپ كەتتى. اعاسىنىڭ مەرەيى  ۇستەم بولعانىن كورىپ،  جۇماسيا دومبىرانى قاعىپ-قاعىپ جىبەرىپ، ءاندى اۋەلەتىپ اكەتتى.   «اتىمدى سۇلۋباي دەپ اكەم قويعان، رۋىم جانتەكەيدەي ورتانى ويعان-اي. سەكپىلتاي، شاڭقان، تۇرعىندى-اي، ساعىندىم قالعان قۇربىمدى-اي.   جازىقسىز جاۋىم مەنى قويدىڭ قاماپ، كەتپەيدى بۇل قورلىعىڭ استە ويدان-اي. شىڭگىلدىڭ ءمولدىر سۋىنداي، دەپ سالعان ءانىم سۇلۋباي!   استىمدا القوڭىرىم، جەلمەدىڭ عوي، قۇدايىم، سۇراعاندى بەرمەدىڭ عوي-اي. بىلعارى بەلدىك، بۇراڭبەل، بۇرىلار ما ەكەن ءبىزدىڭ ەل؟!   تالپىنىپ قانشا قانات قاققانمەنەن، قىسقا ءجىپ، كۇرمەۋىمە كەلمەدىڭ عوي-اي. قايقايا شاپقان قاراگەر، قايرىلار ما ەكەن قايران ەل؟   باسىندا ماۋەسى جوق قۋ قايىڭنىڭ، جىگىتكە پايداسى جوق ۋايىمنىڭ-اي. سەكپىلتاي، شاڭقان، تۇرعىندى-اي، ساعىندىم قالعان قۇربىمدى-اي.   سان جەردىڭ ءدامىن تاتتىم، سۋىن ءىشتىم، بىلمەيمىن قايدا الارىن قۇدايىمنىڭ-اي؟! شىڭگىلدىڭ ءمولدىر سۋىنداي، دەپ سالعان ءانىم سۇلۋباي».   – وي، ءپالى-اي!          – جاسا، شاقاردىڭ ۇلدارى!          – ءان سالساڭ، جۇماسياداي سال! شىرقا، شىرقا، جۇماسيا! – دەپ كوپشىلىك شۋلاسىپ جاتىر. ورتاعا تاۋداي بولىپ بەكباتىر شىقتى دا جەتەگىندەگى كۇرەڭ اتتى جۇماسيانىڭ الدىنا كولدەنەڭ تارتىپ: – مىناۋ ساعان مىنگىزگەنىم! – اي، بەكباتىر، سەن كەرەي مە ەدىڭ؟ – دەپ ەل تاعى شۋلاي باستادى. موتىش پا، قۇلىق پا دەپ بىلە الماي جۇرسەك، – دەپ ءوزارا داۋرىعىپ جاتتى. قۇداسىنىڭ جانىندا تۇرعان يكەنى اۋىل بالاسى جەڭىنەن تارتىپ، – اعا، اعا! – دەدى. اۋەلدە  كوزى كۇلىمدەپ تۇرعان بالانىڭ بىردەڭە ايتقىسى كەلگەنىن  ۇعىپ، ءسال ەڭكەيدى.          – اعا، اعا، انا جاقتا تالدىڭ ىشىندە ءبىر ادام جالاڭاش قالىپتى. سىزگە كومەكتەسسىن دەيدى.  – نە؟ كىم ول؟  – بىلمەيمىن، اعا! بالا كوپشىلىكتىڭ ورتاسىنان شىققاسىن كۇلە باستادى. كەكىلىن قايىرىپ قويادى. وسى كەزدە تۋ سىرتىنان راپىقتىڭ كەلە جاتقانىن بايقاپ توقتادى.          – نە بولدى؟  – حوزياين، ءبىر اقىلداساتىن شارۋا بار ەدى، – دەدى راپىق.          – قازىر، مىنا بالامەن بارىپ كەلەيىن، سوسىن. سەن وسى ماڭايدا بول!  – ەست! حوزياين! – دەپ قولىن شەكەسىنە اپارىپ، ەتىگىنىڭ وكشەسىن ءبىر-بىرىنە سوقتى.          جەلى بويى جۇرگەندە، كىشكەنتاي بالانىڭ جانىندا تىزەرلەپ وتىرعان نۇرجاۋبايدى كوردى.          – ءوي، نۇرەكە، مىناۋىڭ نە؟          – مىنا ۇلدى توسايىن، – دەپ نۇرجاۋباي ەڭكەيدى. – ءارى تۇرىڭدار.  – بايعازىنىڭ ءبارى باستىق. ال، تۇرايىق! – دەدى يكە كۇلىپ. نۇرجاۋباي  بالاسىن «كانى، كانى» دەپ ەكى الاقانىنا شاپتىرعان ۇلىنا ءوزى كەرەمەت ريزا بولدى. يكە قاراسا بالا شيراق ەكەن. ءىسىن بىتىرگەسىن، تەز-تەز ىشقىرلانىپ، جۇگىرىپ كەتتى. ول ويناپ جۇرگەن بالالاردىڭ ورتاسىنان توكىشتى كورىپ قاپ:          – ءاي، اكەڭدى، سابايمىن سەنى! – دەپ ومىرعالي سولاي قاراي ۇمتىلدى.          – تىنىشتىق پا؟ – دەدى نۇرجاۋباي. – قايدا باراسىڭدار؟          – انا كۇشىگىڭ قايدا بارادى؟ بىردەڭەگە ءسۇرىنىپ جىعىلىپ قالماسىن، – دەدى يكە كۇلىمسىرەپ.          – جىعىلسا جەر  كوتەرەر، – دەدى نۇرجاۋباي، – بالا ەمەس پە، جەتى جاسقا كەلگەنشە جەردەن جەتى رەت تاياق جەپ وسەر. ول ەشقاشان جىعىلمايدى. قاراباس اتاسىنىڭ ۇرپاعى. زامان جاڭارسا، ءالى كورەسىڭ، مەنىڭ ۇلىم وكىمەت بولادى. – سەنىڭ ۇلىڭ الاقانعا تولتىرىپ سيە الا ما دەپ قاراۋعا كەلدىك قوي دەيسىڭ بە؟ – دەدى يكە، – تالدىڭ ىشىندە ءبىر ادام  وتىر دەيدى. – ءوي، بىردەڭەگە ۇرىنباسىن، – دەپ نۇرجاۋباي بالاسى جاققا ءبىر قاراپ، يكەنىڭ سوڭىنان ەردى. بالا شيقىلداپ كۇلە بەرەدى. توعاي ىشىنە كىردى. اڭ-تاڭ بوپ تۇرىپ قالىپتى.  – سەركەباي-اۋ، سەنسىڭ بە؟ ءابۇيىر بولعاندا ۇزىن بالاق اق دامبالى عانا قالىپتى. نۇرجاۋباي اۋزىن باسىپ كۇلىپ ءجۇر. يكە نە بولعانىن تۇسىنبەي قالدى. ونىڭ سۇراق قويعانىن كۇتپەي-اق، سەركەباي ءوزى جەر شۇقىپ وتىرىپ ايتتى.  – انا، بالقيا باستاتقان قۇلىقتىڭ پۇشىق قىزدارى، بالدىزدارىمنىڭ ويىنى عوي. بايسىز قالعىرلار، ابدەن ابىرويىمدى توكتى عوي. نۇرجاۋباي كۇلكىدەن قىستىعىپ، ءبىر ءبۇيىرىن ۇستاپ جەرگە تىزەرلەپ وتىرا كەتتى.          – ءاي، بالا، بەرى كەل، مىنا كىسىنى سەنەن باسقا كىم كوردى؟          – ساعىن، وكەناي دەگەن بالالارمەن وزەننەن بالىق اۋلاۋعا بارىپ، قايتىپ كەلە جاتقاندا وسى جەردەن كوردىك. ولار قورقىپ قاشىپ كەتتى.          – ولار كىمدەر؟          – تاراقتى اۋىلىنىڭ بالالارى.          – سەن كىمسىڭ؟          – مەن «قىرىقۇڭگىردەن كەلگەنمىن». قادىرعازىنىڭ بالاسى  بەكمۇقانمىن. اپاما كەلگەنبىز، – دەپ بالا كۇلە سويلەدى.          – ءوزىمنىڭ بالام ەكەنسىڭ، جاڭاعى مەنىمەن سويلەسكەن اعاڭدى شاقىرىپ كەل.          – راپىق  دەگەن تىگىنشى نوعاي ما؟ – دەپ بالا تۇرا جۇگىردى. ءبىرازدان سوڭ جاڭاعى بالا مەن راپىق كەلدى.  – نە بوپ قالدى، حوزياين؟ – دەدى تىگىنشى.          – مىنا تاراقتىنىڭ ءجالاڭتوس باتىرىن كيىندىر! مۇساتاي اعامنان ۇيات بولادى.          – حوزياين، بىلاي عوي، – دەپ كەلە جاتىر ەدى، يكە ونى تىيىپ تاستادى.          – قۇداي تىلەۋىڭدى بەرسىن، مىناعان ءبىر جاڭا كيىم بەرشى، – دەپ نۇرجاۋباي  قالجىڭداپ، يكەنىڭ سوڭىنان ەرە بەردى. سەركەباي  جالاڭاش  قالمايتىنىنا كوزى جەتكەن سوڭ، شالقاسىنان جاتا كەتتى.  – ءاي، نۇرجاۋباي، كىمگە كۇلىپ جاتىرسىڭ؟ – دەپ قويادى.          – كىمگە كۇلۋشى ەدىم، ساعان دا.          – بالقياداي بالدىزىڭ جوق بولعاسىن، ءىشىڭ كۇيىپ جاتىر-اۋ! – دەپ سەركەباي ونىڭ سوڭىنان ايعايلادى.          – ءيا، ءيا، – دەدى اقكوڭىل نۇرجاۋباي. – بالدىزعا باي سەنسىڭ عوي. باي بولعاسىن جاتىرسىڭ عوي جالعىز دامبالمەن.  – ەي، سەن دە ءبىر، – دەپ سەركەباي جالاڭاش قارنىن سابالادى. جەل سوعىپ قايىڭ-تەرەكتىڭ باسىندا قونىپ وتىرعان قۇستاردى ۇشىرىپ جىبەردى. قاليماشتىڭ اسەم داۋىسى ولارعا جاقسى ەستىلىپ تۇردى.   «بۇل ولكە — ءبىزدىڭ اۋىل جايلاعان جەر، جەلىگە اساۋ قۇلىن بايلاعان جەر. كوزىمە وت-جالىنداي كورىنەدى، ايقاسىپ قۇلىن-تايداي ويناعان جەر. ە-ە-ي، احاۋ ساباز، ۇشىردىم ۇياسىنان بالاپان قاز».   ولار  توپقا جاقىنداعاندا، ومىرعالي مەن توكىش ءبىرىن-ءبىرى جۇلقىلاپ، كۇرەسىپ جاتىر ەدى. جينالعان بالالار شۋ-شۋ ەتەدى. ەرەسەكتەۋ ۋالەل «قويىڭدار!»، «قويىڭدار!» – دەپ الەك بولىپ ءجۇر. يكە  مۇقان  اعاسىنىڭ  بالاسى ۋالەلگە كۇلە قاراپ: – ءۋاش، كۇرەسە بەرسىن، قويا بەر! – دەدى.          – ءوي، قويساڭشى، ەكەۋى  ءبىر جەرلەرىن اۋىرتىپ السا، – دەپ نۇرجاۋباي اياعىن جەدەلدەتە باسىپ، بالالارعا  قاراي  جەتىپ  باردى دا، تولاعايدى كوتەرىپ الىپ،  – اينالايىن، قويا عوي! – دەپ  ۋالەلگە بەردى. – باۋىرىم، مىنا باتىر ىنىڭە يە بول! «باتىر ءىنىڭ» دەگەنگە  ماقتانىپ كەتكەن ون جاسار سارى بالا ءىنىسىنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ: «سەن جەڭدىڭ، سەن جەڭدىڭ!» – دەپ  الداپ، شەتكەرى اپارا جاتىر ەدى، تولاعاي جۇلقىنىپ:          – جەكپە-جەك! – دەپ ايعايلادى. توكىش قانشا اشۋعا بۋلىقسا دا، ءۋاش اعاسىنىڭ قولىنان سىتىلىپ شىعا المادى. نۇرجاۋباي بولسا ءوز ۇلىن جەردەن كوتەرىپ الىپ كەتتى. يكە ءان تىڭداپ تۇرعان كوپشىلىكتىڭ ورتاسىنا ەلەۋسىز كىردى. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەدى. قاليماش كەرەمەت كيىنگەن ەكەن. ەتەگى بۇرمەلى كويلەك، اياعىنا بيىك وكشەلى اياق كيىم، باسىنا دوڭگەلەك تاقيا تەكتەس شاشاقتى باس كيىم كيگەن.  بۇرىنعى  ادەمىلىگى ادەمى مە، قۇلپىرىپ كەتىپتى.   «بۇل ولكە — ءبىزدىڭ اۋىل قىستاعان جەر، قايىڭعا كەر جورعانى ۇستاعان جەر. كوزىمە وت-جالىنداي كورىنەدى، كۇلىمكوز ءبىر قىزىققا باستاعان جەر. قورامنان اقتىلى كوي كەتپەگەن جەر كوزىمە وت-جالىنداي كورىنەدى...»            – نەتكەن داۋىس؟!          – ءۋاليدىڭ مايراسى ما؟          – نوعاي راپىقتىڭ  قاتىنى.          – قوساعاشتىڭ قىزى عوي، ەلىن ساعىنىپ ءجۇر عوي، ەندى قايتسىن! ساعىنسا بارىپ كەلمەي مە؟ مىنا شاقپاقتان ءارى اسسا بولدى ەمەس پە؟ – وي، سەن قاتىن دا ءوز توركىنىڭە قاراي بۇراسىڭ؟ سەنىڭ قوساعاشىڭ  قايدا، موڭعولدىڭ قوساعاشى قايدا؟ جەردىڭ ءتۇبى عوي...  – قوساعاش كەرەيلەردىڭ جەرى عوي.          – كەرەيلەر نەگە جەر اتتارىن  ۇقساستىرىپ قويعان؟  – ەندى قالاي؟ كەرەيلەردە قوس-قوستان قاتىن العاسىن، قوساعاش دەپ قويماعاندا نە ىستەسىن؟  – ءاي، كوپ وتتاماي، ءان تىڭداڭدار! – دەدى نۇرجاۋباي. «ۇشىردىڭ  ۇياسىنان  بالاپان قاز-اي...» – دەپ  كوزىنە جاس الىپ، قاليماش بۇرىلىپ كەتتى.          – قايتسىن-اي، تۋعان جەرىن ساعىنىپ ءجۇر عوي...          – ءاندى كەرەمەت سالادى ەكەن!          – داۋىسىن ايتساڭشى. ەل شۋلاپ جاتىر ەدى. ەل اراسىندا مۇڭايىپ، ۇلكەن ايەلى ماقىش تۇر ەكەن. يكە وعان تەسىلىپ قاراپ تۇر.ۇلكەن  ايەلى  جىلاپ تۇر. كوزىنەن شىققان  جاس ومىراۋىنا تامىپ-تامىپ ءتۇسىپ جاتىر. ول ويلانىپ قالدى. جۇرەگىندە ماقىشقا دەگەن اياۋشىلىق  وياندى. كەنەت ەكەۋىنىڭ كوزدەرى  ءتۇيىستى. يكە كوزىن تايدىرىپ اكەتىپ بارا  جاتتى  دا، يەگىمەن «ءۇي جاققا بار» دەگەن  بەلگى  بەردى. ۇعىمتال  ايەل ەسىن تەز جيناپ، ۇيگە قاراي اياڭدادى.          – اسسالاۋماعالەيكۋم! – دەپ ورتاعا  ىقشام كيىنگەن  جاس جىگىت شىقتى.          – وۋ، مىناۋ كىم بولدى؟          – كوپ كەرەيدىڭ ءبىرى دە، – دەدى ەكىنشىسى.          – كيىم كيىسى كەرەيدىڭ ۇلگىسىنە كەلمەيدى-اۋ.          – وندا، بەكباتىردان  سۇراۋ كەرەك؟ – دەپ دۋىلداسىپ  كەلە جاتىر ەدى،  جاس جىگىت ءوزىن  كوپشىلىككە تانىستىردى.  – مەن ۇلىتاۋدىڭ ارعىنى، ايگىلى كۇيشىسى توقانىڭ  ۇرپاعىمىن. اۋىلدارىڭىزدا ناۋرىز  تويلانادى  دەگەندى ەستىپ جەتكەنىم وسى بولدى. ۇلىستىڭ  ۇلى  كۇنى   سىزدەرمەن  قاسيەتتى موتىش بابا اۋىلىندا كەزدەسىپ وتىرمىن. بۇل دا اللانىڭ بەرگەن ىرىسى عوي. مىنا  كۇي توقا  شوڭمانۇلىنىڭ «القالى قوسباسار» دەگەن كۇيى.          – توقا دەيسىڭ بە، باياعىدا ءۋاليحاننىڭ شوقانى توقانى يتجەككەندە  ايداۋدا  جۇرگەن  جەرىنەن  پاۋەسكە جىبەرىپ  الدىرعان  ەكەن، – دەدى بىرەۋ.  – جوق، شوقان ونى كوكشەتاۋدان  قارسى الىپ، پاۋەسكەگە مىنگىزگەن، – دەدى ەكىنشىسى.  – ءاي، سوزگە قوناق بەرىڭدەر، كۇي تىڭدايىق! – دەدى بەكباتىر. جاس جىگىت كۇيدى شەرتە باستادى. تاۋ بىتكەن قالعىپ، قۇلاپ كەتەردەي. شاعان وزەنى ارناسىنان اسىپ-توگىلىپ جاتقان سياقتى. قىران شاڭقىلداپ، قالىڭ جىلقى ۇركە قاشقانداي. تۇياق  ءدۇبىرى. قىران  شاڭقىلداعان كەڭ اسپان. سەلەۋلى اق دالا. ءبىر كەزدە كۇي توقتادى. جاس جىگىت تۋرا تۇعىرعا ۇيرەنگىسى كەلمەگەن جاس سۇڭقار سياقتى جالت-جۇلت ەتەدى. جان-جاعىنا قاراپ: – وۋ، اعايىن! سىزدەرگە ارنايى ات باسىن بۇردىم. رۇقسات بولسا، كەڭگىرباي بي اتاما، اقشوقىداعى قۇنانباي اۋليەگە، جيدەبايداعى اباي اعاما قۇران وقىتپاقپىن. باتالارىڭىزدى  بەرىڭىزدەر! مەن اتتانايىن. ەل شۋلاپ جاتىر.          – كۇيدى  جاستارعا  ۇيرەتىپ كەت، اينالايىن!          – مەنىڭ  نەمەرەم تەز قاعىپ الدى، انە ءشيدىڭ تۇبىندە دومبىراسىن شىڭكىلدەتىپ وتىر. يكە ماڭايىنا قاراعان كەزدە، بۇلانبايدى كورىپ قۋانىپ كەتتى. قۇلىقتىڭ بۇلانبايى بيىل قىس وسى اۋىلدا بولدى. انا ءبىر جىلى سوناۋ تارباعاتايدىڭ ەتەگىندەگى مايلىشات دەگەن جەرگە بارعاندا ءۇش مىڭ جىلقىنىڭ ءىشىن ءۇش كۇن ارالادى. ون ەركەك، ون ۇرعاشى تايدى تاڭداپ،  مومباي قۇداسىنا بازىنا ايتقان. تارباعاتاي، التاي، ارقا وڭىرىنە ايگىلى مومباي اقساقال:          – اۋ، ورنىنا ەكى ءۇيىر جىلقى بەرەيىن دەگەنىڭ نە، قۇدا؟ ساي امان بولسا، تولتىرار مالىمىز دا امان. ءۇش جۇزبەن قۇدا بوپ كەلە جاتىر ەدىك. موتىشتىڭ بالالارىمەن  تۋىس، جەكجات بولعانىم وسى. كەشەگى كوزىمىز كورگەن دوعال ءبيدىڭ بالاسى ەكەنسىڭ. ىرىم بولسىن. ال، قۇدا، قولىڭدى قاقپايمىن! – دەپ مىرزالىق  تانىتقان.          – جۇرەگىممەن قارىز بولدىم عوي سىزگە، مومباي قۇدا، اللا ريزا بولسىن! ۇرپاعىڭىز امان بولسىن!  – ءاۋمين، جۇرەگىڭمەن  قارىز  بولعان دەگەن ءسوزدى دە تۇڭعىش رەت ەستىپ تۇرمىن، ءسىرا، ورىستىڭ ءسوزى-اۋ، – دەدى  مومباي  كەڭك-كەڭك كۇلىپ. ونىسى يكەنى سىرتىنان ورىسشا جاقسى بىلەدى دەگەندى ەستىگەنى بار ەدى.          – جوق، قۇدا، شىن ايتامىن! – دەپ كۇلگەن. سول ون ۇرعاشى تايلاردى كەلەر جىلى ون جىگىتكە جەتەكتەتىپ، جان-جاققا جبەرىپ، باياناۋىلدان باستاپ ۇلىتاۋ، تورعاي دالاسىنا، بەتپاقدالا جاققا،  قۇلىندى جازىعى، مۇڭعىل ەلىنىڭ ەتەگىندەگى ولگەيگە، شاۋەشەككە، ۋاقتار قالىڭ وتىرعان  ورمان  ىشىنە  اپارىپ، ءتاۋىر-ءتاۋىر  ايعىرلاردىڭ  باۋىرىنان وتكىزىپ  العان ەدى. كەلەر جىلىندا ءبارى قۇلىنداپ ەدى. تايىندا  باستىقپاعان سول جىلقىلاردى بيىل بۇلانباي  قالىڭ  قارعا سالىپ ۇيرەتكەن ەدى. بۇلانباي  وسى  وڭىردە  اساۋ ۇيرەتۋدىڭ شەبەرى. تاقىمى قۇت جىگىت. ون ۇيرەتىلگەن دونەننىڭ بىرەۋىن ءوزى كەرتىپ الادى. يكە ەكەۋىنىڭ كەلىسىمى سولاي.          – بۇلانباي، مىنا كۇيشى جىگىتكە ات مىنگىزۋ كەرەك! وننىڭ ىشىندە قايسىسى جۇيرىك؟          – اعا، دونەن  دەڭىز، – دەدى قابىلقاق. – وبال عوي،  ۇيىرگە سالامىز دەپ ەدىك قوي. مەن ۇركەك جيرەنىمدى بەرەيىن، دۋاداقتى اسپانعا كوتەرتپەي  كەۋدەسىمەن قاعادى. يكە ءىنىسىنىڭ ءسوزىن تىڭدامادى.          – بارىڭدار، دايىنداڭدار! – دەپ قىسقا قايىردى. بۇلانباي مەن قابىلقاق باستارى سالبىراپ، بايلاۋلى تۇرعان  دونەندەرگە قاراي  كەتتى. كۇيشى جىگىتتى اۋىل مىرزاسىنىڭ ءىنىسى  قابدىشۇكىر  بۇيىردە تۇرعان ۇيگە كىرگىزىپ كۇتىپ جاتىر ەدى. ونى داۋىسىنان تانىعان يكە ەسىكتىڭ ءشيىن كوتەرىپ، كىرىپ بارعاندا، ءبارى ورنىنان  اتىپ-اتىپ تۇرىستى. اۋزىنداعى مايلى ەتكە قاقالا-شاشالا سويلەگەن  قابدىشۇكىر:          – ە، ازىرەيىل ەكەن دەسەم، ءوزىمنىڭ  اعاتايىم ەكەن عوي، – دەپ جالعىز ءوزى عانا كۇلگەن بولدى. كەلىندەرى ۇمىتشاق پەن نۇرجامال ءيىلىپ، قايناعىسىنا جول بەردى. يكە تورگە وزىپ،  كۇيشى جىگىتتىڭ وڭ تىزەسىن باسا وتىردى.  – ءيا، جىگىتىم، ءجونىڭدى ايتا وتىر، – دەدى داۋىسى اقىرىن شىعىپ.          – توقا شوڭمانۇلىنىڭ شوپشەگى بوپ كەلەمىن. – اا! قوناق كادەڭ سول بولسىن، ءبىر كۇي تارتىپ بەرشى، – دەپ ءوتىندى يكە.          – راحمەت، مىرزا اعا! ەلىڭىز دارقان بولسا، ءوزىڭىز دارا ەكەنسىز! سىزگە ارناپ «كەتبۇقا بابامىزدىڭ» كۇيىن تارتىپ بەرەيىن.   *** باتا بەرىلىپ، ءبارى ورنىنان تۇرا بەرگەندە، ەسىك اشىلىپ بۇلانباي كورىندى.          – ءجون دە سۇراسپادىق، ايتا كەتسەڭ ايىپ ەتپەسسىڭ؟ – دەدى  يكە.          – باعانا  ەل الدىندا  ايتتى عوي، نە بولدى سونشا؟ – دەپ قابدىشۇكىر شاپ ەتە قالدى.          – اا، ءيا، ايتقان ەكەن عوي، – دەپ كۇلىپ، يكە ءسوزدى كوبەيتپەس ءۇشىن ورنىنان تۇردى. ەسىك الدىندا ۇزىن قاراگەر دونەندى كولدەنەڭ ۇستاپ، قابىلقاق پەن بۇلانباي تۇر ەدى.          – ال، باۋىرىم، جول بولسىن! مىناۋ ساعان مىنگىزگەن تۇلپارىم! امان بول! – دەدى. ەل قوشەمەت كورسەتتى.  – اعاتاي، استىمدا  اتىم بار عوي، نەسىنە اۋرە بولدىڭىز؟! – دەدى كۇيشى جىگىت.          – ال، ال، اعاڭنىڭ قولىن قاقپا، مىنگەن اتىڭدى ماعان تاستاپ كەت، ەكى قىس قاتارىنان سوعىمسىز قالىپ، ەلدىڭ اكەلگەن ءبىر-ءبىر جىلىگىن جەپ كۇنەلتتىك، – دەدى قابدىشۇكىر. ونداعىسى، باي اعاسىنا  رەنجىگەنىن ءبىلدىرۋ ەدى. وعان  ۇستارا ءتىلدى كەرەي بەكباتىر: – ءاي، قابدىشۇكىر، اۋىز وزىمدىكى دەپ وتتاي بەرمە! وسى كەزدە قابىلقاق: «اعا، بەرى كەلشى»، –  دەپ قابدىشۇكىردى ءۇي سىرتىنا سۇيرەلەگەندەي  الىپ كەتتى.          – قايناعا! – دەگەن داۋىسقا يكە جالت قاراعاندا، باۋىرى جۇماگەلدىنىڭ  كەلىنشەگى ۇمىتشاقتى كوردى.          – يەكە! – دەدى جۇماگەلدى، كەلىنىڭىز ەكەۋمىزدىڭ كۇيشى جىگىتكە ازداعان سىيلىعىمىز بار ەدى. رۇقسات سۇرايمىز.          – رۇقسات! – دەدى كۇيشى  جىگىتتى قولتىقتاپ  العان  يكە، ولارعا تاڭىرقاي قارادى.          – قايناعا، مىنا جابۋ سوناۋ ءبىر زاماندا  باياناۋىلعا،  جاعالبايلى كەلگەندە ءبىر اجە نەمەرەسىنە ارناپ، ات جابۋىن توقىعان ەكەن. سودان كەلە-كەلە ءبىر عاسىر ءوتىپ، ابدەن توزعاندا مەنىڭ قولىما تۇسكەن-ءتىن. سونىڭ ءوز ۇلگىسىن اينىتپاي، جاساۋعا تىرىستىم. ەرلى-زايىپتىلار قاراكەردىڭ ۇستىنە جابۋ جاپقاندا ءسال ۇركەكتەگەنى بولماسا، قاۋمالاعان جۇرت: «ءاپ-بارەكەلدى، ءتۇۋ، نەتكەن كەرەمەت ەدى، كوزدىڭ جاۋىن الادى!» – دەپ شىن قۋانىپ جاتتى. جابۋدىڭ بۇرىش-بۇرىشىنداعى شاشاقتاردى قىزىقتاپ تۇرعان ايەل: – مىنا جەردە ءۇش شاشاق، مىنا جەردە تورتەۋ، مىناۋ ەكەۋ ەكەن، بەسەۋ نەشەۋ بوپ كەتتى ءوزى؟ – دەپ سويلەدى. شاشاقتىڭ سانى ون ءتورت بولادى، –  دەپ اكەسى جۇماگەلدىنىڭ شاپانىن ۇستاپ تۇرعان سارى بالا. وي بارەكەلدى، مىنا بەيسەنىمىز ەسەپتى دۇرىس ايتتى. اعاسى كەڭەسبايعا تارتقان عوي، – دەپ بەكباتىر بالانىڭ باسىنان سيپادى. – ال، باۋىرىم، جولىڭ بولسىن! – دەدى يكە كۇيشى جىگىتكە. – راقمەت، مىرزا، ريزامىن، جۇرگەن جەرىمە ايتىپ جۇرەمىن ءسىزدىڭ جومارتتىعىڭىزدى! – قايتەسىڭ، باۋىرىم، ونداي اڭگىمەنى. ودان دا الاشتى ايت جۇرگەن جەرىڭدە، اۋىل بالارىنىڭ وقۋىنا جاعداي جاساپ جۇرىڭدەر دەسەڭ جەتەدى ماعان. – قوش بولىڭىز، اعا. – امان بول، باۋىرىم، قازاقتىڭ ونەرلى جاسى، ارقاشان دا حالقىڭمەن وسىنداي تويدا كەزدەسىپ ءجۇر. – شۋ، – دەپ اتىن تەبىنىپ قالدى كۇيشى جىگىت... يكە كوڭىلى جايلانىپ جينالعان قاۋىمنىڭ جانىنا باردى. بايقاسا                 ورتادا بيلەپ سەركەباي ءجۇر.  كيگەن كيىمىن ايتساڭشى. اياعىندا حروم ەتىك، كەڭ بالاعىنا ويۋ سالعان شالبار، كامزول ۇلگىسىندە تىگىلگەن ويۋلى اپپاق جەيدە. تۇيمەلەرى جالت-جۇلت ەتىپ، ەرەكشە كوزگە تۇسەدى ەكەن. باسىندا ۇكىلى قۇندىز بورىك. سەركەبايىڭ بيلەپ  ءجۇر. باعاناعى، قاليماش «بالاپان قازدى» ايتقان كەزدە، بۇرىش-بۇرىشتا تۇرىپ سۇيەمەلدەگەن جىگىتتەر قايتادان ورتاعا شىعىپ، شاڭقوبىز ويناتىپ، دومبىرانى شەرتىپ، داۋىلپازدى اقىرىن ۇرىپ، «قاراجورعا» بيىنە ءار بەرىپ تۇرعانداي. ءبىر كەزدە سوناۋ ولگەيدەن كەلىن بوپ تۇسكەن ەكى قىز شىرقاي جونەلدى.             «قارا جورعا بولماسا، تويدىڭ ءسانى كەلە مە؟..»   – كەرەيلەردىڭ  ءانى «قاراجورعا» بولدى عوي. – سەن دە ءبىر، قاتىنىڭ كەرەيدىڭ قىزى بولعاسىن، سولاي قاراي بۇراسىڭ دا وتىراسىڭ.          – بۇل – تارباعاتايداعى نايمانداردىڭ  ءانى مەن ءبيى.          – ءوي، سەن دە ءبىر! – دەدى ونىڭ جەلكەسىن نۇقىپ قالعان جۋان سارى: – سەن دە قاتىنجاندى  بىرەۋ  بولدىڭ عوي، قايىنجۇرتىڭ نايماننان بولعاسىن.          – بۇل ءوزى ەنەسىن كەرەمەت جاقسى كورەدى. جىلدا سوناۋ تارباعاتايعا سوعىم اپارىپ، قازىسىن ءوز قولىمەن اينالدىرىپ، ەنەسىنىڭ اۋزىنا اق ماي  توسىپ كەلمەسە، ءىشى كەبەدى، – دەپ قارقىلداي كۇلگەن  شاقاردىڭ امانتايى.          – ءاي، قويساڭدارشى ەلدى قاجاماي، بەرسە ءوز ەنەسىنە بەردى. بالالارىنىڭ ناعاشى  شەشەسى، – دەدى  موتىشتىڭ قۋانىشبايى، – نە بولدى، سونشا!  – ءاي، قۋانىشباي، سول ەكەن عوي سەنىڭ سوناۋ سەمەيتاۋعا، جىلىنا ءبىر تايىنشا،  ءبىر تۋ بيە اپارعانىڭمەن  قويماي، جاز بويى لاق پەن قوزىنى ارباعا سالىپ اپاراتىنىڭ، – دەپ  امانتاي قارقىلداپ كۇلدى.  – ەندى قايتەيىن، ايدارلىمنىڭ ناعاشى اپاسى، – دەپ  قۋانىشباي قىزاراقتاپ قالدى. يكە ىنىلەرىنىڭ  ءازىل-قالجىڭمەن  قاعىسقاندارىنا  شىن قۋانىپ تۇر ەدى. «اللا، وسىلاردىڭ بەرەكەسىنەن ايىرماسىن! وسىلار قۇلىن-تايداي تەبىسىپ، بىرگە ءوسىپ ەدى، ۇرپاقتارىن تاتۋ قىلىپ، ەلدىڭ بەرەكەسىن كەلتىرسە ەكەن».          – ءاي، بالقيا! – دەدى، – وشاق باسىندا جۇرە بەرەسىڭ بە؟ بەرى كەل، سەركەباي جەزدەڭ سەنى كەلسىن دەپ جاتىر، – دەپ ايقايلاي شاقىردى. داۋىسى مۇنداي اششى بولار ما؟  جينالعاندار رەنجىپ، «نە بولدى سونشا ايعايلاپ؟»  – سەركەباي بيلەپ كەلىڭدەر، ءان سالىپ جاتىر عوي. قولىندا كوسەۋى بار، الاڭعاسار بالقيا كەلدى. كۇيەلەش-كۇيەلەش بوپ  جۇگىرگەن سايىن و جەر مەن بۇ جەرى ىرىك-ىرىك ەتەدى. كەلە-سالا: – بالە، قۇتىرعانداردى قارا! – دەپ  قارقىلداپ  كۇلدى.  – قاي  ۋاقىتتا كيىنگەن مىناۋ؟ – دەپ تاڭىرقاستى ايەلدەر جاعى.  – تاقياسىنداعى تاققان ۇكىنى اپەرشى، قورىقپاساڭ، – دەدى ءبىر ايەل.          – بالقيا جەزدەسىن كوسەۋمەن  باسىنان  ءبىر-اق  پەرەدى، – دەدى ەكىنشى ايەل. قولىنداعى كوسەۋدى تاستاعان بالقيا بىلەگىن ءتۇرىپ جىبەرىپ، «قاماجايدى» بيەلەگەن بولىپ، سەركەبايعا جاقىنداي بەردى. بار ويى باسىنداعى ۇكىلى تاقيادا. ءوزى ەل كۇلگەن سايىن كۇلەدى. ەلدىڭ قارق بولعانى، ونىڭ كۇيەلەش بەتى ەدى. سەركەباي «قاراجورعا بولماسا، تويدىڭ ءسانى بولا ما؟» – دەگەن كەزدە جىپ ەتىپ، بالقيانىڭ بوربايىنىڭ ورتاسىنا باسىن سۇعىپ جىبەرىپ، تىك كوتەرىپ الدى. ەل ودان سايىن كۇلكىگە باتتى. سەركەبايدىڭ  ۇكىلى  تاقياسىنا  قاتىن-قالاش تالاسا  جۇگىرىپ ەدى، ءبىر قارا كەمپىرگە بۇيىردى. سەركەبايدىڭ  موينىندا  بالدىزى  بالقيا، ءارى-بەرى بيلەپ ءجۇردى دە:          – اۋ، اعايىن، مەنىمەن باجا بولاتىن قايسىڭ بارسىڭ؟ – دەپ ايقايلاعان كەزدە ارعىننىڭ، كەرەيدىڭ، جالىقپاستىڭ جىگىتتەرى شۋلاپ قويا بەردى.          – ءبىز الامىز!          – قالىڭمالى دايىن! – دەدى  جالىقپاستار.  – ءبىز دە قالىسپايمىز! – دەدى تاراقتىلار. – قانىنا تارتپاعاننىڭ  قارى تالسىن! سەركەباي، ەلىڭدى ويلا! «يت تويعان جەرىنە، ەر تۋعان جەرىنە» دەگەن.  – ءاي، نە وتتاپ تۇرسىڭدار! قۇلىقتىڭ قىزىن ات كوتىنە بايلايتىن سەندەر كىمسىڭدەر، دوعارىڭدار كانى! – دەدى ءبىر شال نامىسقا بۋلىعىپ. – بۇلانباي، قايداسىڭ؟! اعاسىنىڭ داۋىسىن ەستىگەن بۇلانباي جۇگىرىپ بارىپ، شىلىكتىڭ ىشىنە تىعىلدى. ويتپەسە، قايتەدى؟ «قىمىزدى كىم ىشپەيدى، قىزدى كىم المايدى؟» سەركەباي «كىم الادى؟» دەپ اعايلاپ جۇرگەندە، كەرەيدىڭ تاقىمى كەپپەگەن جىگىتتەرى اتقا ءمىنىپ، وزدەرىنە توسەلگەن  سىرماقتىڭ ءتورت بۇرىشىنان تورتەۋى ۇستاپ  تۇر ەكەن.          – بىزگە، قاراي بىزگە! – دەگەن داۋىس جاققا قاراي بالقيانى اتىپ جىبەرگەن كەزدە، تويعان  قوزىداي  تومپيعان  قىز سىرماقتىڭ  ورتاسىنا  بارىپ توپ ەتە ءتۇستى. «ءشۇۋ!»  – دەدى  كەرەي جىگىتتەرى. اۋىزدىعىن  قارش-قارش شايناپ، جەر تارپىپ تۇرعان اتتار سىتىلىپ شىعا بەردى. وسى جىگىتتەردى باستاپ جۇرگەن ءابدىمومىن دەگەن جىگىت كوز ىلەسپەس شاپشاڭدىقپەن، بەلدەۋدە  تۇرعان  كۇرەڭ اتتىڭ شىلبىرىن كەسىپ جىبەرىپ،  جەتەكتەي كەتتى. ۇيرەنگەن  ادەتى  عوي...   ***    – ءسۇ-ي-ءى-ءى-ءى-ن-ءشى!... – دەپ ءبىر بالا اۋىلعا قاراي شاۋىپ كەلەدى. ءبارى  داۋىس شىققان جاققا قاراي قاراپ قالىپتى. بالا مىنگەن ات شابانداۋ ما، الدە، بولدىرىپ قالدى ما، اۋىلعا كەلىپ بولساشى. تەك ءبىر جاقسىسى داۋىسى  ەستىلىپ-ەستىلىپ قالادى.  – ءسۇ-ي-ءى-ءى-ءى-ن-ءشى!... بالانىڭ داۋىسىن جەل قاعىپ-قاعىپ كەتىپ، ۇزىك-ۇزىك، انىق  ەستىرتپەيدى. اۋىل ىرگەسىنە كەلگەندە، بالا مىنگەن ات توبەدەن ۇرعانداي تۇرىپ قالدى. ابدەن تاڭدايى كەپكەن بالا اۋىلعا قاراي جۇگىرىپ كەلەدى.  – ا، قۇداي، جاقسى حابار عوي، ايتەۋىر.          – اقسارباس!  – اقسارباس! – دەپ ەل دۇرلىكتى. بالا اۋىلعا قاراي جۇگىرىپ كەلەدى. يكە ءدۇربى سالىپ تۇر. بۇل كوزى وتكىر ءدۇربىنى سوناۋ ءبىر جىلدارى ورىستىڭ ارحانگەلسك قالاسىنان ەڭبەكاقى تابۋعا بارعانىندا، التىن ىزدەۋشى امەريكالىقپەن جاقسى تامىر بولىپ، التىنعا ساتىپ العان ءالىمجان اعاسىنىڭ ۇلى جۇماگەلدىگە يكە سالەمدەسە بارعاندا، «اعا، مىنا كەرەمەت ءدۇربى ساعان سىيلىعىم بولسىن» دەگەن  ەدى.  بالا ءۇيدىڭ ىرگەسىنە جەتە ەكى وكپەسىمەن جەر سوعىپ، جاتىپ قالدى.          – ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى! – دەپ انىق ايتتى.          – قىمىز اكەلىڭدەر بالاعا! – دەدى مۇقان ايعايلاپ. ايەلدەر  ۇيگە قاراي جۇگىردى. يكە بالا جاققا اياعىن اتتاپ تا باسپادى. ءدۇربى سالىپ تۇرا بەردى. ءبىر كەزدە، اپ-انىق شاكارىم قاجىنىڭ اتى اۋىزدىعىمەن الىسىپ كەلە جاتقانىن كوردى. ودان ءسال قالىس قالىپ كەلە جاتقان جاقيا قاجى ەكەنىن ءبىلدى.          – كىم؟  – كىمدەر ەكەن؟ – دەپ ەل شۋلاپ جاتىر. جايشىلىقتا داۋىسى جۇمساق شىعاتىن مۇقاننىڭ قۋانعانى سونشالىق،  اۋىلعا انىق ەستىلدى. يكەنىڭ ءدۇربىسىن وزىنە بەردى.  – قاجى اتالارىمىز كەلە جاتىر. شاكارىم قاجى مەن جاقيا قاجى، – دەدى مۇقان.          – ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى!          – نيەتىمىز ءتۇزۋ ەكەن!  – اللا بىزگە  نۇرىن توككەن ەكەن! – دەپ  قۋانىپ، شۋلاسىپ جاتتى. كوپشىلىكتىڭ ورتاسىندا تۇرعان كىشى ايەلى باتيقانى بايقاپ قالدى. يكەنىڭ وعان قادالا قاراعانىن سەزىپ قالىپ، بەتىن بۇرعان. باتيقانىڭ كوزى مۇنداي وتكىر بولا ما؟ ۇزىن كىرپىكتەرى جەبەدەي قادالاتىن سياقتى. ەكى بەتى نۇرلانىپ، كوزى جارق-جۇرق ەتەدى. «ءبارى وڭدى بولادى» دەگەندەي بەلگى بەردى دە، باتيقا قازان-وشاق باسىنا قاراي اياڭدادى. يكەنىڭ بويىنا سەنىمدى ءبىر كۇش بىتكەندەي بولدى. ءدۇربىنى قايتا سالىپ تۇر. انىق كورىندى. شاكارىمنىڭ مىنگەنى ۇزىن مويىن الا ات ەكى اياعىن ەكى جاققا سىلتەي تاستاپ، جەلىپ، باسىن شۇلعىپ كەلە جاتسا، قالعاندارى شاۋىپ كەلەدى. – ءاي قابىلقاق! – دەپ شاقىردى يكە ءىنىسىن. – اۋ، اعا! – تەز باپاڭدى كيىندىرىپ ۇيگە الىپ كەل. – ول كىسىنى قاناپيا مەن قاجي ۇلكەن اۋىلىنا الىپ كەتكەن. – نە؟ – يكەنىڭ داۋىسى قاتتى شىقتى. اۋىل ادامدارى قۋانىپ، ءۇيدى-ۇيلەرىنەن شىعىپ تۇر.            – قىزدار، – دەدى ءبيمارىم: – ماڭايدى  سىپىرىڭدار، باعانادان  ءارى-بەرى جۇرگەندەردىڭ اياعىمەن تاس تا ۇگىلىپ، قۇم بولاتىن ۋاقىت بولدى. شاڭى شىعىپ كەتپەسىن، – دەپ ەدى بارلىق قاتىن-قالاش قولدارىنا اعاش شەلەكتەرىن الىپ، شاعان وزەنىنە قاراي جۇگىرىپ بارا جاتتى.          – بولىڭدار ەي، تەز! – دەپ ءبىر بۇيىردەن ولارعا  ايعايلاپ قابدىشۇكىر ءجۇر. – «بالاڭ تىرەپ تۇر ما؟!» دەپ ءبىر جەڭگەسىنە ايقالاپ قويادى.          – ەي، كەتشى-ەي، سەن! – دەپ جەڭگەسى. – تىلىڭە شوق تۇسكىر! ءاپ-ساتتە اۋىل ايەلدەرى مەن قوناق بولىپ كەلگەن قاتىن-قالاش جەردى سۋ سەۋىپ سىپىرىپ، الاشا كىلەمدى قاعىپ-سىلكىپ، جارقىراتىپ جايىپ قويدى. يكە اياڭداپ ءسۇيىنشى حاباردى اۋىلعا جەتكىزگەن بالانىڭ جانىنا باردى.          – سەن قاي بالاسىڭ؟          – قابىشتىڭ بالاسىمىن. نويان!  – ا، – دەدى  كوڭىلدەنگەن يكە باۋى جۋان التىن ساعاتتى ءبىر بۇيىرىنەن الىپ شىعىپ. – مىناۋ سۇيىنشىڭە! – دەدى. ءبارى تاڭىرقاپ قالدى. قابدىشۇكىر تۋ سىرتىنان كۇڭكىلدەپ ەدى. جالت قاراعاندا اعاسىنىڭ كوزىنەن قورقىپ قالىپ، شەگىنە بەردى.          – اعاتاي! – دەدى نويان. – شاكارىم اتام اسىعىس ەكەن.          – نوياندى تاماقتاندىرىڭدار. قابىلقاق نوياندى قولىنان جەتەكتەپ، ءسال تومەندەۋ تۇرعان  ۇيگە قاراي اپارا جاتىر ەدى.          – اعا، مىنا سارى سالپىنشاقتى سىزگە بەرەيىن، – دەپ التىن ساعاتتى قابىلقاققا ۇسىندى.  – قاجى اتامدى ءبىر كورسەم دەپ ارمانداۋشى ەدىم، «جاز كەلەر» دەگەن ولەڭىن جاتقا بىلەمىن، – دەدى نويان.   «جاز كەلەر، قىستىگۇنگى قىسىم ءوتىپ، قار، سۋىق، اياز، بوران – ءبارى كەتىپ. قاسىقتاي قار، توبىقتاي توڭ قالمايدى، تابيعات بارشا جانعا راقىم ەتىپ. جەتپەككە ۇلكەندىككە جاس بالالار، جۇگىرەر قىردان ويعا دۇبىرلەسىپ. شال-كەمپىر كۇنشۋاقتاپ، كوڭىلى جاي بوپ، وتكەن كۇن، ءومىرىن ايتىپ، كۇبىرلەسىپ. بوتا، قۇلىن، بۇزاۋ، لاق، قوزى تۋىپ، قۋانىپ ويناقتايدى، ولار دا ءوسىپ. سۇيتسە دە ادام كوزى ءبىر تويمايدى، حارەكەت بەرسە-داعى قانشا نەسىپ»، –   دەپ وقىپ تۇرعاندا بەس-التى بالا جاندارىنا كەلدى. كوزدەرى باقىرايىپ ونىڭ ولەڭ وقىعان كەزدەگى قيمىلدارىنا تاڭىرقاپ تۇرسا، ەرەسەكتەۋلەرى ونىمەن بىرگە ولەڭنىڭ ءسوزىن ىشتەي جاتتاپ تۇر ەدى. ءبىر بۇرىشتان ومىرزاق شىعا كەلگەندە جاڭاعى ءبىر توپ بالا سوعان قاراي جۇگىردى. «ءتاتتى اتا، ماعان بەرىڭىزشى». «ماعان، ماعان»، – دەپ شۋلاسىپ جاتى. – كانى، اباي اتالىرىڭنىڭ ولەڭىن كىم جاتقا ايتادى؟ سىيلىعىم بار، – دەدى ومىرزاق. – مەن! – دەدى تاڭقى تاناۋ قارا بالا. – كانە؟ «عىلىم تاپپاي ماقتانبا... ورىن تاپپاي باپتانبا. قۇمارلانىپ شاتتانبا، ويناپ بوسقا كۇلۋگە.....»  – دەپ تاڭدايى تاڭدايىنا جۇقپاي تاقىلداتىپ ايتتىپ بەردى. – وي، جارايسىڭ! – دەپ ومىرزاق تاقپاق ايتقان بالاعا ءبىر ءتۇيىر قانت بەردى. – مەن دە ايتام، مەن دە ايتام! – دەپ شۋلاستى باسقا بالالار.  – جىبەرىڭىزشى، شاكارىم اتامدى كورەيىن! – دەگەن نويان بالانىڭ بۇل سوزىنە ريزا بولعان قابىلقاق ونى جىبەرە سالدى.  – اعاتاي، راقمەت، يكە اعامنىڭ كوزىنە تۇسپەۋگە تىرىسامىن، – دەدى نويان. قابىلقاق وسكىن جاستىڭ زەرەكتىگىنە تاڭىرقاپ باسىن شايقادى.          – يكە، اعاڭنىڭ كوزىنە تۇسپە، سەنىڭ تاماق ىشپەگەنىڭدى بىلسە، ماعان ۇرسادى. ساعاتتى جوعالتىپ الما! ەسەيگەندە تاعاسىڭ.  – مەن ۇلكەن بولعاندا، سەمەيدە مۇعالىمنىڭ وقۋىن وقيمىن، – دەدى نويان. قابىلقاق ۇندەمەي قالدى. بالا بۇرىلىپ كەتتى. يكە دۇربىمەن قاراپ تۇر. قاجى مىنگەن ات جەلىسىنەن جاڭىلار ەمەس. بىردە الدىعا تۇمسىعىن سوزىپ جىبەرىپ جەر يىسكەيتىندەي، بىردە جالى كۇدىرەيىپ تۇمسىعىن كوككە شانشىپ جەلىگەن كەزدە، جەر اپشىسىن قۋىرىپ جىبەرە  جازدايدى. يكە ەندى تانىدى. قاجىنىڭ وڭ جاعىندا جيرەن مىنگەن عىلىمباي  ەكەن. قالعان ەكى جىگىتتى سو كۇيى تاني الماي-اق قويدى. اۋىل ىرگەسىنە جاقىنداعاندا جولاۋشىلار ات باسىن ىرىكتى. تەك قاجى مىنگەن ات قانا اۋىزىدىعىمەن الىسىپ، ويناقتاپ كەلەدى. داۋىستارى ەستىلدى.  – جىگىتتەر، مىنا اۋىل موتىشتىڭ يكەسىنىڭ اۋىلى. بۇل ناعىز ەر جىگىت! – دەدى عىلىمباي.  – ا، يكەنى ءبىر-ەكى رەت كورگەنمىن، ەر ازامات قوي! – دەدى وڭ جاقتا  قۇلا ات مىنگەن جاس جىگىت. – يكەنى مەن دە بىلەمىن، – دەدى. – راپىق  شەبەر تانىستىرعان، – دەدى ەكىنشىسى. اۋىلعا جىلقىنىڭ تەر ءيىسى سەزىلىپ تۇر ەدى. يكە ورنىنان قوزعالدى. – ءاي، قابىلقاق. قابىلقاق شەگىنىپ كەتتى. جولاۋشىلار اۋىلعا جاقىنداپ كەلە جاتتى.          – اسسالاۋماعالەيكۋم! – دەپ يكە ەكى قولىن الدىعا سوزىپ، قاجىعا قاراي كەلە جاتىر ەدى. استىنداعى اتى اۋىزدىعىن قارش-قارش شايناپ، اسپانعا سەكىرىپ كىسىنەدى. باسىن ءارى-بەرى شۇلعىپ،  اۋىزدىعىمەن الىسىپ، جەردى تارپىپ تۇر. قاجى مىنگەن اتتىڭ شىلبىرىن ۇستاي الماي-اق قويدى. ەكى تاناۋىنان بۋداقتاپ بۋ شىققان جەلىسقور ات ابدەن قىزىپ العان ەدى. باس بەرەر ەمەس. يكەنىڭ ءىنىسى كەڭەسباي تىزگىننەن شاپ بەرىپ ۇستاپ الدى. قاجى  الاقانىمەن «قويا عوي» دەگەندەي استىنداعى اتتىڭ جالىنان سيپاپ-سيپاپ قويدى. يكە قاجىنى قولتىقتاپ اتتان ءتۇسىردى.          – ۋاعالەيكۋماسسالام، باۋىرىم! – دەپ شاكارىم قاجى يكەنى باۋىرىنا باستى. – ۇلىس وڭ بولسىن، شىراعىم!          – وڭ بولسىن، قاجەكە! ەل امانداسىپ جاتىر. جاقيا قاجى دا اتىنىڭ باسىن ارەڭ دەگەندە ورتاعا قاراي بۇرىپ اكەلدى. اتتان سەكىرىپ تۇسكەندەي بولدى. جاسى كەلگەن ادامنىڭ وسىنشاما شيراق  قيمىلداعانىنا  جينالعاندار تاڭ قالىستى.          – اسسالاۋماعالەيكۋم، ۇلكەن اعا! – دەپ يكە، جاقيا قاجىنى قۇشاقتادى.          – ۋاعالەيكۋماسسالام، مەن ۇلكەن ەمەسپىن، سەن ۇلكەنسىڭ. موتىش اتاڭنىڭ نەمەرەسىسىڭ، – دەپ سارعىش ءتۇسى جىلىپ، اقىرىن كۇلىپ يكەنى قۇشاقتادى. –اۋىل امان با؟ قىستان امان-ەسەن شىقتىڭدار ما؟          – شۇكىر، ۇلكەن اعا، جوعارىلاڭىز! باسىمەن الىسىپ تۇرعان اتتىڭ تىزگىنىن ەكى جاعىنان ءازىمبايدىڭ قىدىرى كەلىپ ۇستادى.          – كەڭەس  اعا! – دەدى قىدىر. – بۇل  اتتىڭ مىنەزى قىزىق. ۇركىپ ۇشقان قۇس سياقتى. قاجەكەڭنىڭ مىنگەن اتتارىنىڭ ءبارىن بىلەم عوي. بۇل ەرەكشە ءوزى...          – ورىستىڭ جىلقىسى ما؟          – ءبارى سولاي دەپ ويلايدى. بۇل  جىلقى بوتاي جىلقىسىنىڭ تۇقىمى. العاش ادامزات سوناۋ ارقاداعى قاراوتكەل ماڭىندا قولعا ۇيرەتكەن عوي. بۇل سول جىلقىنىڭ تۇقىمى.          – بوتاي جىلقىسى  تۋرالى ەستىگەنمىن، – دەدى كەڭەسباي. كەڭەسباي مەن قىدىر بۇرىن-سوڭدى تويدا ۇشىراسىپ قالىپ، كەيىننەن جاقسى ارالاسىپ، ءبىر-ەكى رەت قانسونارعا شىققاندارى بار. قىدىر ءوزى اقكوڭىل، دارقان جىگىت. بالا كەزىندە-اق قۇدىققا ءتۇسىپ كەتكەن وگىزدى قۇيرىعىنان تارتىپ الىپ شىعارعانى وسى وڭىرگە اڭىز بولىپ تاراعان. قىدىر كەڭ شەكپەنىنىڭ قوينىنان تۇسامىس الىپ شىقتى. قولدان ورىلگەنى  كورىنىپ تۇر، سيرالىعى بەس ەلى ىشىنە بارقىتپەن قاپتالعان. «تۇساپ قويايىق، بۇل ەندى بىرازعا دەيىن تىنشىمايدى. بۇل وڭىردە  بايلاۋلى اتتى تۇسامايدى». كەڭەسبايدىڭ تاڭىرقاپ تۇرعانىن سەزىپ قالعان قىدىر:          – تۇساپ قويماساق، ايىرىلىپ قالىپ جۇرەرمىز. بىلتىر ەلگە العاشقى  قاجەكەڭ ءمىنىپ كەلگەن كەزدە ەرتوقىمىن الا سالا شىلبىرىن سۇيرەتىپ قاشپاسى بار ما؟ كەرەي جىگىتتەرى ۇڭگىرگە قاماپ، ارەڭ ۇستادىق. وسى كەزدە ولاردىڭ جانىنا ىقشام كيىنگەن جاقيا قاجىنىڭ ءىنىسى ورىنباسار كەلدى دە جەتەگىندەگى ەكى اتتى  كەرمەگە بايلادى.          – ورىنباسار، امانبىسىڭ، ءالجارسادىڭ قالى جاقسى ما؟          – ءيا، شۇكىر. ول سەمەيگە  كەتكەن ەدى. ناۋرىزعا مال ساۋدالايمىن دەپ.          – قوي، ءۇي جاققا بارايىق. ۇلكەن كىسىلەردەن ۇيات، – دەدى قىدىر.          – مىنا تاعاسى كەرەمەت ەكەن، ءمۇيىز تاعا عوي، – دەدى كەڭەسباي. ءاي، كەڭەسباي-اۋ! ەرتەرەكتە ۇلىتاۋ وڭىرىندە جايلىباي دەگەن ادام بولىپتى. كەرەمەت ۇستا ادام ەكەن. تاۋ-تاستى كەزىپ، اۋىل-اۋىلدان ارقاردىڭ ءمۇيىزىن جيناپ، جۇت جىلىندا ءوزى سوققان ءمۇيىز تاعامەن ايعىرلاردى تاعالاپ، بالەنباي جىلقىنى امان الىپ قالعان ەكەن. وسى كۇزدە مىنا جەلاياق باس بەرمەي، ءبارىمىزدىڭ بەرەكەمىزدى الدى عوي. سوندا اڭىزعا اينالعان جايلىبايدىڭ نەمەرەسى سەمسەر كەلە قاپ، بۇلاق باسىندا جاتقان قۇلجانىڭ ءمۇيىزىن الىپ كەلىپ سورعا سالىپ، وسى ءمۇيىز تاعانى جاساپ، قاجىنىڭ اتتارىنىڭ ءبارىن تاعالاپ بەرىپ كەتىپ ەدى. قىدىر، ءجۇر، ۇيگە بارايىق، – دەدى كەڭەسباي. ەكى دوس اڭگىمەلەسىپ ۇيگە قاراي بەت بۇرىپ بارا جاتقاندا تارپاڭ جىلقى كىسىنەپ اسپانعا سەكىردى. ءاي، ءارىن! – دەدى كەڭەسباي. – جانىڭا اقباستاۋ ءىنىڭدى ال دا، قاجىنىڭ اتىن باقىلاپ تۇرىڭدارشى، شىلبىرىن ءۇزىپ كەتپەسىن. جارايدى، اعا، – دەدى ءارىن.      ولار ۇلكەن ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنان اتتادى. كەل، كەل، قىدىر! جوعارى شىق! – دەدى عىلىمباي. يكە مىرزانىڭ كەڭ داستارقانىندا اڭگىمە-دۇكەن قۇرىپ وتىرعاندا، ويلانىپ كەتكەن شاكارىم قاجى: مۇساتاي باۋىرىم كورىنبەيدى عوي؟ امان با ءوزى؟ – دەپ جان-جاعىنا قاراعان كەزدە يكە قۇلاعىنا دەيىن قىپ-قىزىل بوپ كەتتى. ول كىسى ءسال اۋىرىڭقىراپ ءجۇر ەدى، – دەدى اقىلبەك. كىشكەنە تۇماۋراتىپ قالىپ ەدى، – دەپ شەتتەۋ وتىعان نۇرجاۋباي دا قىزاراقتادى. شاكارىم ءۇن-ءتۇنسىز. قالعاندارى ونى-مۇنى ايتقان بولىپ، قاجىنىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ وتىردى. وسى كەزدە عىلىمباي جان-جاعىنا شولا ءبىر قاراپ: قاجەكە، ءبىر ءان سالىڭىزشى، – دەدى. ءيا، ءيا، ءان ايتىڭىزشى، – دەپ وتىرعاندار قولداي كەتتى. شاكارىمنىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان ءالىمحان: ءبىز سوناۋ سەمەي تاۋىنىڭ باۋىرىندا جاتىرمىز. ءسىز بولساڭىز شىڭعىستاۋدىڭ تورىندەسىز. داۋىسىڭىزدى ەستىپ، ءانىڭىزدى ءبىر تىڭدايىق، – دەپ اقىرىن سويلەدى. شاكارىم قولىنا دومبىرا الدى.   بۇل ءان – بۇرىنعى اننەن وزگەرەك، بۇعان – ۇيقاستى ولەڭ، ءسوز كەرەك،                          وزىنە ورايلى.    دەنەڭ – جان نۇرلى بولسا، جوندەلمەك، ولەڭ – انگە ولشەپ ايتسا، وڭدەلمەك،                       ۇيقاسسا قولايلى.          ءان – ولشەۋىش، ولەڭ – كۇمىس، قوسپاڭىز مىس ارالاس. ارتىق الۋ،           نە كەم سالۋ،                قاپى قالۋ جاراماس.   ءان اياقتالعان كەزدە اينالا وتىرعاندار ءسال ءۇنسىز قالدى دا: ۋا، بارەكەلدى! تاماشا ءان ەكەن! بولاشاق ۇرپاعىمىز ايتا جۇرەتىن ءان ەكەن، – دەپ شۋلاسىپ جاتقاندا، ىرگەدەگى ايەلدەر وتىرعان ۇيدەن باتيقا ابايدىڭ «ايتتىم سالەم، قالامقاس» ءانىن باستاي جونەلدى. وعان اۋىل ادامدارى قوسىلدى. بۇكىل شاعان ءوڭىرىنىڭ ادامدارى اباي ءانىن ايتىپ تۇر ەدى.   «ايتتىم سالەم، قالامقاس، ساعان قۇربان مال مەن باس»...   وسى كەزدە اعاش شەلەگىنە ساۋمال تولتىرىپ العان اياعى اۋىر ادەمى كەلىنشەك قاجىنىڭ اتىنىڭ جانىنا كەلىپ «اتام مىنگەندە سۇرىنە كورمە» دەپ  اعاش شەلەكتى ارەڭ كوتەرىپ، تۇمسىعىنا تاقادى. تارپاڭ جىلقى ساۋمالدى ءسىمىرىپ سالدى. ءاي، قورتىق اعامنىڭ قاتىنى، نە ىستەپ جاتسىڭ؟ –  دەپ سۇرادى اقباستاۋ. كورمەي تۇرسىڭ با؟ كورىپ تۇرمىن، مىقشىڭداپ بىردەمە ىستەپ ءجۇرسىڭ. انا سولتىك بايىڭ قايدا، كومەكتەسپەي مە؟! ە-ە، اتامنىڭ بالالارى-اي، ءوزىنىڭ اعاسىن قورتىق-سولتىك  دەپ جۇرگەن سەندەر عانا شىعارسىڭدار؟ ول قورتىق بولسا مىناۋ قايدان كەلدى؟ – دەپ شەرميگەن قارنىن سيپاپ-سيپاپ قويدى. – امانشىلىق بولسا باتىر ۇل تابامىن، – دەدى كۇلىپ. مەنىڭ سولتىك اعامنان باتىر ۇل تۋسا، شەگىرتكەدەن ايداھار تۋار-اۋ، – دەپ كۇلدى اقباستاۋ. جاس كەلىنشەك جەڭىنەن شاپپا باكىنى الىپ شىقتى. قاق-سوقتى، ارتىق ءسوزدى ۇناتپايتىن ءارىن اقباستاۋعا جاقتىرماي الا كوزىمەن قارادى دا: جەڭەشە، نە ىستەگەلى جاتسىڭ؟ – دەدى. ۇندەمە، قاينىم، – دەپ تارپاڭ جىلقىنىڭ جالىنان جارتى ۋىس قىل كەسىپ الىپ، – باتىر ۇلىمنىڭ بەسىگىنە بايلايمىن، – دەپ كۇلدى دە اقباستاۋعا: – جىگىت بولساڭ، جەڭگەڭنىن شەلەگىن ۇيگە جەتكىزىپ تاستا! ءاي، بىراق قاسيەتتى قاجىنىڭ اتى ساۋمال ىشكەن شەلەكتى شوقپار كوتەرە المايتىن قولىڭا قور قىلمايمىن، – دەپ ءجۇرىپ كەتتى. يكەنىڭ ۇيىنەن قوناقتار دابىرلاپ، سىرتقا شىقتى. ورتالارىندا اق ساقالى جەلبىرەگەن شاكارىم ماڭدايىنىڭ تەرىن ءسۇرتىپ تۇرىپ، كوز قيىعىمەن اۋىل ادامدارىنا كوز تاستادى. ءبارى جينالىپ، ەرەسەك بالالارى جانىندا، كىشكەنتايلارىن كوتەرىپ الىپتى. قاجىدان ءبىر اۋىز ءسوز كۇتەتىندەي ولارعا قارسى شاكارىم جەلى بويى ءجۇرىپ بارىپ توقتاپ: امانسىزدار ما، تۋعاندار؟! ناۋرىز قۇتتى بولسىن! ۇلىس وڭ بولسىن! – دەدى. ايتقانىڭىز كەلسىن! ەل تىنىش بولسىن! ۇرپاق امان بولسىن! –  «اقىل دەگەن دەنەگە ەگىلگەن ءدان، سۋعارىلسا كىرەدى وعان دا جان» دەپ ايتىپ ەدىم. بۇگىن ءبىر ولەڭىمدى وقىپ بەرەيىن مىنا جاس ۇرپاققا.   كەل، جاستار، ءبىز ءبىر ءتۇرلى جول تابالىق، ارام ايلا، زورلىقسىز مال تابالىق. وشپەس ءومىر، تاۋسىلماس مال بەرەرلىك ءبىر ءبىلىمدى دانىشپان جان تابالىق.   ال ەندى، ولاي بولسا، كىمدى الالىق؟ قازاقتا قاي جاقسى بار كوز سالارلىق؟ شىن ىزدەسەك، تابارمىز شىنى عالىم، كۇندە كۇيلەي بەرمەلىك بوزبالالىق.        ساق بولالىق، ءبىر شوقىپ، ءبىر قارالىق! قاراۋىلدار مەزگىل عوي، تۇر، قارالىق! ءجۇز ايتقانمەن، وزگەنىڭ ءبارى نادان، جالىنالىق ابايعا، ءجۇر، بارالىق! –   دەگەن ەدىم.  – ەگەر دە جاس ۇرپاق بولاشاقتا وسى جولمەن جۇرەر بولسا، ەل دە، جەر دە باي بولادى، امان بولادى. امان بولىڭىز، قاجى اعا! ءسىز ۇلتتىڭ ابايدان كەيىنگى پايعامبارىسىز! ءبىز ءسىزدىڭ ولەڭدەرىڭىزدى جاتتاپ جۇرەمىز! –  دەپ ەل جارىسا سويلەپ جاتىر. شاكارىم اتىنىڭ جانىنا كەلدى. كوزى اتىنىڭ جالىنىڭ قيىلعان جەرىنە ءتۇستى. قولىمەن ۇستاپ كورىپ، جان-جاعىنا قارادى دا اسا ءبىر ريزاشىلىقپەن ۇزەڭگىگە اياعىن سالدى. جولدان مۇساتاي مىرزانىڭ اۋىلىنا سوعامىز. ال، امان بولىڭىزدار! ويپىر-اي، ورنىنان قوزعالعان كەزدە بوپاي جىلقىسىنىڭ قوزعالىسىن-اي! ءاپ-ساتتە تاۋعا شىعىپ ۇلگەردى. ارقىراپ، كىسىنەپ. بىرەسە تۇمسىعىن جەرگە سۇزەردەي، بىرەسە قايقاڭداتىپ قايتا كوتەرىپ تاۋ-تاستى دۇبىرلەتىپ بارادى. سول-اق ەكەن اۋىل ادامدارى كىشكەنتاي بالالاردى باقىرتا-شاقىرتا سۇيرەلەپ ۇلكەن ۇيگە كىرىپ كەتتى: قاجى قاي جەرگە وتىردى؟ مىنا جەرگە وتىرعان شىعار؟ – دەپ بالالاردى دومالاتىپ، مارە-سارە بولىپ جاتىر ەدى. يكە جۇرەگى جارىلارداي قۋانىپ، شىڭعىستاۋدىڭ ەڭ بيىگىنە قاراپ تۇردى.    *** قالي باۋىرىنىڭ قالجىڭىنان كەيىن يكە ورنىنان تۇرىپ، كەلگەن قوناقتارمەن امانداستى. تاشپىقتىڭ جانىندا تۇرعان بوزاي ءبيدىڭ بالاسى مۇقاش قالجىڭداپ: يكە، ءبىز قازان اڭدىپ كەلگەن جوقپىز، ۇلىس كۇنى جاقسى اڭگىمە تىڭداساق دەپ كەلدىك. ءپالى، «جاقسى بي اۋىلىمەن كوشىپ جۇرەدى» دەگەندەي، ءانشى-دومبىراشىلارىڭىز قايدا؟  – دەپ جارقىلداي كۇلىپ، مۇقاشتى كەڭ قۇشاعىنا باستى. – سەن جاقسى اتانىڭ بالاسىسىڭ. اتاڭ ورازباي مارقۇم، التى الاشقا تانىمال ادام عوي. كوزگە بىردەن كورىنگەنمەن، تايلاقتىڭ ءىزى كوزگە تۇسە قويمايدى. ءسىز ەلەيسىز بە، ەلەمەيسىز بە دەپ قورقاقتاي كەلگەن جاعدايىم بار، – دەپ كۇلدى. ياپىر-اي، «تۇيەنى جەل شايقاسا، ەشكىنى اسپاننان ىزدە» دەگەن، ءبىز قايدا قالدىق وندا. وندا اسپاننان ىزدەيسىز دە! اي، يكە، ايتاسىز-اۋ؟ – دەپ مۇقاش جەلكەسىن قاسىدى. –  مىنا قالي ءىنىڭىز بەن تاشپىق باۋىرىڭىز «يكەنىڭ اۋىلىنا بارىپ قايتايىق» دەگەننەن كەيىن ەرە شىعىپ ەدىم، ونىڭ ۇستىنە ءوزىمنىڭ اعام، ءوزىمنىڭ ەلىم. ءاي، مۇقا اعاتايىم-اۋ، ءسىز بىزگە ەرىپ كەلگەن جوقسىز. ءسىز ءبىزدى باستاپ الىپ كەلدىڭىز. ءبىز كىمبىز سونشاما؟! ءالى جاسپىز، بىلگەنىمىزدەن بىلمەگەنىمىز كوپ، كورگەنىمىزدەن كورمەگەنىمىز كوپ، – دەپ قالي ايتقان كەزدە مۇقاش پەن تاشپىق ريزا بولىپ، بوزاي ءبيدىڭ بالاسى: «ءاي، وسى موتىش بابامنىڭ بالالارى سوزگە تاپقىر، ءا؟!» – دەپ شىنايى ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. مۇقا دەدى، يكە، – مىرجاقىپ دۋلات بالاسىنىڭ الدىنا وتىرىپ الىپ ۇيىقتايتىن كىشكەنتايىڭىز ازامات بولىپ قالعان شىعار؟ قۇدايعا ءتاۋبا، قيزاتىم ءوسىپ كەلە جاتىر. بىلدىرلاپ سويلەپ «اتام «ويان، قازاق» دەگەن، مەن دە وياۋمىن دەپ قالعىپ-شۇلعىپ وتىراتىن ەدى عوي. وي، ول قازىر تالپىنىپ تايعا ءمىنىپ ءجۇر، – دەپ مۇقاش مەيىرلەنە كۇلدى. الاشىمىزىڭ بولاشاعى سول قيزات سياقتى بالالاردا عوي. وسى كەزدە الدارىنا ءبىر تاباق ەت كەلدى. ...وسىدان بەس-التى جىل بۇرىن قايناعاسى حالەل باستاتقان ءاليحان، مىرجاقىپ، جۇسىپبەك، سۇلتانماحمۇت، مۇحتار – ءبارى ورازبايدىڭ ۇلى مەدەۋدىڭ ۇيىنە بارىپ قونعان. مەدەۋ حابار جىبەرگەننەن كەيىن تۇندەلەتىپ يكە دە جەتكەن. بارسا، توردە تاۋداي بولىپ ءاليحاننىڭ ماڭىنا الاشتىڭ مارقاسقالارى جايعاسىپتى. تاڭ اتقانشا اڭگىمە بولدى. «ءتىرى بولسام، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن ءسوزى يكەنىڭ ەسىنە ءتۇستى. مۇقاشقا قاراپ وتىرىپ، ونىڭ ويىنا ەرتەڭىندە كۇن شىعا سالىسىمەن اتقا قونىپ، سەمەيگە قاراي اتتانىپ بارا جاتقاندا الدارىنان ءبىر ءۇيىرلى قاسقىر شىعا كەلدى. اتايىق! اتايىق! – دەپ مىرجاقىپ ايتىپ ەدى. اتپاڭدار! وق شىعارماڭدار! – دەپ ءاليحان استىنداعى اتىن تەبىنىپ قالدى. قۋعىن باستالدى. دوعالاڭ مەن شۇنايدى ەكى اينالدى. ءبارى ءبىر كەزدە قارايلاسا، الدارىندا ءداۋ ارلان قاسقىر. قالعاندارىنىڭ قايدا كەتكەنىن بىلمەيدى. ارلاندى جارتاسقا قامادى. اتايىق! اتايىق! – دەدى مىرجاقىپ قايتادان. ءداۋ ارلان قاسقايىپ جالعىز ءوزى بۇلارعا قاراپ تۇر. ءاليحان اتتان ءتۇستى. الدىعا قاراي ەكى-ءۇش قادام جاسادى. بۇرىلىپ، ارتىنداعى جولداستارىنا قاراپ: اۋ، جىگىتتەر! ءبىز قۋعاندا ءبىر ءۇيىرلى توعىز قاسقىر ەدى، مىنە الدىمىزدا جالعىز ءوزى تۇر. ءبىز اتساق، ولەدى. ونىڭ بىزگە نە قاجەتى بار؟ ءۇيىرىن قۇتقارعان ارلانعا ايتقان راقمەتىمىز وسى ما؟ جۇرە بەرسىن، – دەپ، قولىمەن ىمداپ «بىلاي تۇرىڭدار!» دەگەن بەلگى بەردى. ارلان ءدال ءبىر ادام ءتىلىن بىلەتىندەي، اقىرىن-اقىرىن بوكتەرگە قاراي بۇلكىلدەپ جۇرە بەردى. وسى وقيعادان كەيىن ءبارى ءۇنسىز قالىپ، وردا تاۋىنا قاراي كەلە جاتقاندا ءبىر سالت اتتى جاس جىگىت شاۋىپ كەلدى. اسسالاۋماعالەيكۋم! امانسىزدار ما؟ مىنا مەدەۋ مەن يكەنى عانا تانىپ تۇرمىن. سىزدەر تەگىن ادام ەمەس ەكەنسىزدەر دەپ ويلايمىن. بۇگىن تاڭەرتەڭ ايەلىم بوساندى. اتام قازاقتىڭ ءداستۇرى بويىنشا نارەستەگە ات قويىڭىزدار. ولار اياڭداپ  اۋىلعا كەلدى. كەڭ-كەڭ بولمەلەرى بار ۇلكەن ەڭسەلى ءۇي ەكەن. ولار داستارقان باسىنا وتىرا بەرگەندە ءسابي جىلادى. ۇزىن بويلى سادىق جىبىر-جىبىر ەتكەن كىشكەنتاي نارەستەنى ءاليحاننىڭ قولىنا بەردى.   الەكە، ءسىزدى ءبىرىنشى رەت كورىپ تۇرسام دا، اتىڭىزعا بۇرىنان قانىقپىز. اللانىڭ بۇيرىعىمەن اۋىلىمىزعا كەلىپ قالدىڭىز. سابيگە ات قويىپ كەتىڭىز، – دەدى. ءاليحان تاماعىن كەنەپ الدى دا: بۇل بالانىڭ اتى جوشىحان بولسىن! سەنىڭ اتىڭ جوشىحان! جوشىحان! جوشىحان! – دەپ ءسابيدىڭ قۇلاعىنا داۋىستادى. راقمەت، الەكە! اللانىڭ قۇلاعىنا شالىنسىن! الاشتىڭ نازارىندا بولسىن! الاشتىڭ ۇلى بولسىن! – دەپ ءبارى تىلەك ءبىلدىردى. داستارقان جاسالىپ قىستىڭ قىسقا كۇنى تۇسالىپ، توڭىرەك كوز بايلانا باستاپ ەدى. اس قايىرىپ، ءبارى سىرتقا شىققان كەزدە يكە: الەكە، رۇقسات بولسا، مەن قايتايىن، – دەدى. ارينە، شارۋاعا بوگەتىمىز جوق. امان بول، اينالايىن! – دەدى. بارىمەن قۇشاقتاپ قوشتاسىپ، اتىنا ءمىنىپ كەتىپ بارا جاتقاندا مىرجاقىپ ونىڭ سوڭىنان قاراپ تۇرىپ: وي، ءبىزدىڭ يكە تۇندە ۇشقان قارشىعا سياقتى، ءا-ءا؟! – دەپ ريزا بولىپ سويلەدى. بۇل ءبىر اۋىز ءسوز بۇكىل شىڭعىستاۋعا قالاي تاراپ كەتەتىنىن بىلمەپ ەدى.   اس الا وتىرىڭىزدار، يكە اعامنىڭ شاڭىراعى بولعانمەن، بۇل اۋىلعا مەن دە بالامىن،  – دەدى قالي كۇلە سويلەپ. دۇرىس ايتاسىڭ. بۇل دا سەنىڭ ءوز ءۇيىڭ عوي. تاشپىق-اۋ، اس الا وتىرىڭىزدار، مەنىڭ دوسىم يساعالي اعاڭنىڭ قالى قالاي؟ – دەپ سۇرادى يكە. شۇكىر. بىلەگىندە شوقپارى بار اياگوز جاققا كەتكەن. بىردەڭەگە ۇرىنىپ قالا ما دەپ الاڭداپ وتىرمىن. الاڭداما، باۋىرىم. يساعالي اعامىزدىڭ بىلەگىندە شوقپارى بولسا، ەشتەڭەگە ۇرىنبايدى. وسى ءوڭىردىڭ ىعاي مەن سىعايلارى، ءبىلىمدى، كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق پاراساتتى ادامدارى تۇنىمەن يكەنىڭ ۇيىندە وتىرىپ، ابايدىڭ قاراسوزدەرىن كەزەكپەن-كەزەك تالقىلاپ، ءاليحاننىڭ عۇلاما سوزدەرىن ايتىپ، مىرجاقىپتىڭ، ماعجاننىڭ ولەڭدەرىن جاتقا ايتىپ وتىردى. دۋ-دۋ اڭگىمە قوزعاپ وتىرىپ، كۇننىڭ ۇياسىنان قالاي شىققانىن وزدەرى دە بىلمەي قالىپ ەدى... سول جولى الاش دالاسىنىڭ تاڭى ەرەكشە اتتى.   ***   ءۇشىنشى كۇنى تاڭعى شاي ءىشىپ وتىرعاندا ماقىش: – ۇلكەن اعامىزدىڭ اۋىلىنا بارىپ قايتايىق. ەل-جۇرتتان ۇيات بولادى. و كىسىنىڭ جولى ۇلكەن. ەل نە دەيدى ءبىز بارماساق؟ – باتيقا ەكەۋىڭ بارىپ قايتساڭدارشى، – دەدى يكە. – مەنىڭ شارۋام كوپ. سەمەيگە بارۋىم كەرەك. ول بارا المايدى. وعان جول جۇرۋگە بولمايدى، – دەپ كۇلدى. يكە ۇلكەن ايەلىنە اڭتارىلىپ قارادى.  –  نەگە؟ سول. بولمايدى، بولمايدى دەگەن سوڭ بولمايدى. مەن رۇقسات بەرمەيمىن. نە؟ – دەپ ەكى كوزى باقىرايىپ قالدى. بىلە جاتارسىڭ، – دەپ كۇلدى دە ماقىش ىدىس-اياقتى جيناي باستادى. تۇك تۇسىنبەي يكە ءبىر ورنىندا وتىرىپ قالدى. وسى كەزدە تايعا مىنگەن مۇقان اعاسىنىڭ بالاسى ۋالەل اۋىلعا شاۋىپ كەلدى. ءسۇيىنشى، ءسۇيىنشى! – دەپ ەسىك الدىنا جيرەن تايىن ويناقتاتىپ بىلاي ءجۇردى، ولاي ءجۇردى. ۇيدەن جۇگىرە شىققان باتيقا: ا، قۇداي! ا، قۇداي! ءسۇيىنشىڭ مىنە، – دەپ بالانىڭ قولىنا اقشا ۇستاتتى. بۇنىڭ نە ەكەنىن بىلمەگەن بالا ءارى توڭكەرىپ، بەرى توڭكەرىپ تۇر ەدى، يكە ۇيدەن شىعىپ، بەلىندەگى كۇمىس كىسەسىن شەشىپ، ۋالەلدىڭ قولىنا ۇستاتتى. بالا قۋانعانى سونداي اۋىلىنا قاراي شابا جونەلدى.   ءاي، قاراعىم، ءۋاش، قىمىز ىشپەدىڭ بە؟ ۇل ما، قىز با، ايتساڭشى؟ – دەپ ايعايلادى يكە. ۇل بالا، ۇل بالا! باۋىرىم بار مەنىڭ! – دەپ توڭىرەككە جار سالىپ بارادى. باتيقا جۇگىرىپ كۇيەۋىنىڭ جانىنا كەلدى. ەرەكشە قۋانىپ تۇر. كوزى جاساۋراپ، ءجۇزى بال-بۇل جانىپ: ايىمجان جەڭەشەمنىڭ امان-ەسەن جانى قالعانى دۇرىس بولدى. ۇل ما، قىز با دەگەنىڭىز نە؟ ۇرپاق بولسا بولدى ەمەس پە؟ – دەپ سىبىرلاي  سويلەدى. – ماكەڭ ەكەۋىڭىز بارىپ قايتىڭىزدار. سەن دە ءجۇر، – دەدى يكە. – جوق، ماعان بارۋعا بولمايدى،  – دەپ ەركەلەي كۇلدى باتيقا. – ماعان اتقا مىنۋگە دە بولمايدى. ءوزىنىڭ ءجۇزى بال-بۇل جانىپ، مارجانداي اپپاق تىستەرىن كورسەتىپ كۇلە بەرەدى. – سىزدەردى جولعا دايىندايىن... تۇك تۇسىنبەي يكە قالدى. ءتۇس الەتىندە قۇلىندى بيە جەتەكتەپ، ماقىش ەكەۋى اعاسىنىڭ اۋىلىنا باردى. مۇقان ولاردىڭ قارسى الدىنان كۇلە شىعىپ: ءاي، يكە باۋىرىم! ءۋاش بالاما قىپ-قىزىل اقشانى ۇستاتقاندارىڭ نە؟ ونى قايدا جۇمسايمىز؟ – دەدى. ۇيگە كىرسە كورشى كەمپىر ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىنا شىمىلدىق تارتىپ، جاس بوسانعان انانىڭ بەلىن بۋىپ، كىشكەنتايدى وراپ قويىپتى. ءومىر-بويى بالا ءسۇيۋدى ارمانداعان ماقىش شىمىلدىقتىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى. داۋىستارى ەستىلىپ تۇر. «قايناعامنان ۇيات بولدى-اۋ»، – دەپ ايىمجان سىبىرلاپ سويلەدى. «نەسى ۇيات، سەن انا بولدىڭ؟! اللا بۇيىرتسا، الاشتىڭ بالاسى بولادى. قازاقتىڭ باسىنا التىن كۇن ورنايدى. سول كۇننىڭ شۋاعىنا، سەنىڭ مەيىرىمىڭە بولەنىپ ءوسسىن دەپ تىلەيىك. عۇمىرى ۇزاق بولسىن!». كورشى كەمپىر ءۇيدىڭ كىرە-بەرىسىنە مول داستارقان جايىپ قويىپتى.  اعايىندى ەكەۋى داستارقان باسىنا وتىردى. ال، تەنتەك باۋىرىم، –  دەپ جارقىلداي كۇلدى مۇقان. – ءبىرىنشى اللاعا، ەكىنشى وزىڭە سەندىم. اتىن قوي ەندى. يكە ساسقالاقتاپ، ەكى تىزەسىن قايتا-قايتا ۋقالاي بەردى. ويلانىپ وتىرىپ قالدى. وتكەن جىلى اڭعا شىعىپ جۇرگەندە جالىقپاس جىگىتىنىڭ اۋىلىنىڭ تۇسىنان ءوتىپ بارا جاتقاندا، شاۋىپ كەلىپ كەلىنشەگى بوسانعانىنا ءسۇيىنشى سۇراپ، بالانىڭ اتىن قويىپ كەتۋىنە ءوتىنىپ تۇرىپ العاندا، كەۋدەسىن قۋانىش كەرنەگەن يكە: «ۇلىڭنىن اتى الاش بولسىن! ەلىنىڭ ارداقتىسى بولسىن، حالقىنىڭ قالاۋلىسى، الاشتىڭ بالاسى بولسىن! ۇلىڭنىن اتى الاش، الاش، الاش!» – دەپ قايتالاعانى ەسىنە ءتۇستى. ءسال تولقىپ وتىردى دا: ءاي، ماقىش! ءسابيدى اكەل، ات قويايىق. ا، قۇداي! ا، قۇداي! ءتاۋبا! ءتاۋبا! – دەپ تۋمىسىندا بالاجان يكە دوڭگەلەك ستولدى ءارى-بەرى اينالىپ ءجۇر. ماقىش قورجىن ءۇيدىڭ تورىنەن قۇنداقتالعان ءسابيدى الىپ شىققاندا، ەرەكشە قۋانىپ تۇر ەدى. يكە قاراپ قالىپتى. ءوي، نەعىپ تۇرسىڭ، ەي؟! – دەپ اعاسى ونى جەلكەسىنەن نۇقىپ قالدى، سول كەزدە ەسىن جينادى. يا، موتىش بابا ارۋاعى قولداسىن! دوعال اتامىزدىڭ ارۋاعى جەبەسىن. الاشىمىزدىڭ رۋحى وسى بالانىڭ جۇرەگىنە قونسىن. ءبىزدىڭ پايعامبارىمىز ءبىلىم ىزدەگەن ادامدى وتە جاقسى كورگەن ەكەن. كامال دەگەن ءسوز اراب تىلىندە ءبىر ءىستى ورىنداپ، ونى جاقسىلىققا جەتكىزگەن دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. سوندىقتان، وسى دۇنيەگە كەلگەن نارەستەنىڭ اتىن كامال دەپ قويايىق، – دەدى يكە. – كامال! كامال! كامال! – ءۇش رەت قۇلاعىنا ايعايلادى. كىشكەنتاي نارەستە شىر ەتىپ جىلاپ جىبەردى. بىرەسە ۇيگە كىرىپ، بىرەسە ۇيدەن شىعىپ، قۋانىشتان نە ىستەرىن بىلمەي جۇرگەن كىشكەنتاي ۋالەل ەسىكتىڭ الدىندا: «كامال، كامال! مەنىڭ باۋىرىم بار!» – دەپ جۇرگەندە، ءدوڭ باسىنان سالت اتتىلاردى كورىپ قالىپ، ۇيگە جۇگىرىپ كىردى.   اكە، اكە، كىسىلەر كەلە جاتىر! كەلسىن، بالام. ەسىگىمىز اشىق. بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيگە اللانىڭ نازارى ءتۇسىپ تۇر. كەلسىن بالام، كەلسىن! تايماستىڭ ۇرگەنى ەستىلدى. مۇقان ورنىنان تۇرىپ، كۇلىمسىرەپ سىرتقا شىعىپ كەتتى. يكە دە ونىڭ سوڭىنان ەرە شىقتى. اۋىلعا جاقىنداپ قالعان ادامداردىڭ ءتۇر-ءتۇسىن اڭعارۋعا دا بولار ەدى. ولاردىڭ قاتارىندا تايعا مىنگەن بالا بار ەكەن. اۋقاديدىڭ ەكى تىزەسى اتتىڭ جالىنان جوعارى تۇرعانداي. بەيتانىس ادامنىڭ وڭ جاعىندا اقشەكە مەن بايبىشەسى بياحا جانە جورعا مىنگەن قاينيجامال جەڭگەسى ەكەن.  ءوي، مىناۋ ءبىزدىڭ اقشەكە مەن اۋقادي اعالارىمىز عوي. جانىنداعى كىسىنى تانيتىن سياقتىمىن،  – دەپ ويلادى يكە. وسىلايشا مۇقان ەكەۋى سويلەسىپ تۇرعاندا اتتىلار ءۇيدىڭ ىرگەسىنە كەلدى. يكە ەر ۇستىندە تۇعىردا وتىرعان قىرانداي شيراق ادامنىڭ الدىنان شىعىپ: اسسالاۋماعالەيكۋم! – دەپ قولتىقتاپ اتتان ءتۇسىردى. ۋاعالەيكۋماسسالام! ءوي، يكە، سەنبىسىڭ؟ – دەدى. اقشەكە بولسا مۇقان اعاسىنا «اسسالاۋماعالەيكۋم!» دەپ قۇشاقتاپ امانداسىپ، ال يكەگە دە مادەنيەتتى امانداسقان كەزدە يكە كۇلىپ جىبەردى. اقشەكە وزىنە ىلعي ەركەلەپ، قالجىڭداپ جۇرەتىنى بار. اۋقادي ەرنىن جىبىر ەتكىزدى دە، ۇيگە كىرىپ كەتتى. يا، امانسىزدار ما؟ – دەدى زاكاريا. – ءتۇۋ، مىنا ۇيدەن پەرىشتەنىڭ ءيىسى اڭقىپ تۇر عوي. شىركىن-اي! – دەپ كەۋدەسىن كەرە دەمالىپ قويدى. وسى كەزدە شىر ەتىپ، نارەستەنىڭ داۋسى شىقتى. اتا، مەنىڭ كامال دەگەن ءىنىم دۇنيەگە كەلدى، – دەپ ۋالەل جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى. وسى كەزدە ءجاميلا جانىنداعى بەس-التى جاسار دەمەسىندى ەرتىپ، كىشكەنتاي كامالدى كورىپ كەلدى دە، كەڭ داستارقاننىڭ شەتىنە وتىردى. ا-ا، – دەپ يكەنى كورە سالا الدەنەگە اشۋلانعان اۋقاديدىڭ قاباعى اشىلىپ، كىشكەنتاي ءۋاشتى باۋىرىنا باسىپ، – سۇيىنشىڭە ءبىر تاي بەرەم. ەرتەڭ اۋىلعا كەلىپ، ءمىنىپ كەت! – دەپ  بالانى قۋانتىپ تاستادى. ءوي، بالام-اي، مىنانداي جاڭالىقتى قازاق سۇيىنشىلەپ سۇرايدى. بايبىشە، بارىپ كەلشى، –  دەپ زاكاريا جۇمسادى. ادەمى كيىنگەن، سىپايى ايەل اقىرىن ۇيدەن شىعىپ كەتتى دە، ءبىر قورجىن الىپ ۇيگە كىردى. قورجىندى اشپاي: ءاي، بالاقاي! بەرى كەل. شەشەڭ ەكەۋىڭە سۇيىنشىگە بەرگەنىم، – دەپ الدارىنا قورجىندى قويادى. وسى كەزدە زاكاريانىڭ ۇلى دەمەسىن قوينىنان قۇلجا ساقاسىن الىپ شىعىپ: مىناۋ مەنەن!  – دەپ ءوزى قۇرالپاس ءۋاشتىڭ قولىنا ۇستاتتى. ءوي، مىنا بالا مىرزا بالا عوي! – دەپ ءبارى كۇلدى.  ەكى بالا ويناپ دالاعا شىعىپ كەتتى.  زاكاريا وتە پاراساتتى، ءبىلىمدى جان ەكەن. سىرت كوزگە قارا كۇشتىڭ عانا يەسى بوپ كورىنگەنىمەن، ىشكى ءىلىمى مىقتى، سالماقتى ادام ەكەنى كورىنىپ تۇر. يكە زاكاريامەن ءبىر-ەكى كەزدەسكەنى بار. تۋعان قايناعاسى حالەل ەكەۋى قارقارالىدان كەلە جاتىپ، وسى زاكاريانىڭ ۇيىندە سۇلتانماحمۇتتى جولىقتىرعان ەدى. سەن ءوزىمىزدىڭ حالەلدىڭ  كۇيەۋ بالاسى ەمەسسىڭ بە؟ – دەپ يكەدەن زاكاريا سۇرادى. يا، اعا! ءبىر جىلى باياناۋىل جاقتان سۇلتانماحمۇت كەلىپ، ءبىز قارقارالى جاقتان شىعىپ، ءسىزدىڭ ۇيدە كەزدەسىپ ەدىك قوي. يا، يا. ول كەرەمەت كەزدەسۋ ەدى عوي. شىركىن، الاشتىڭ اياعىنا تۇساۋ بولماسا، مىنا قازاقتىڭ كەڭ دالاسى ءبىلىم مەن پاراساتقا كەنەلگەلى تۇر عوي، بىراق ىشىمدە ءبىر كۇدىك بار... وتكەن كۇزدە ماشان تاۋىندا ارقار قاراپ جۇرسەم، ەكى سالت اتتى قۋىپ جەتىپ، «شاكارىم دەگەن كىم؟ مىنا جاڭا قۇرىلىپ جاتقان الاش وكىمەتىنە قالاي قارايسىڭ؟» دەي مە-اۋ. قويشى، ايتەۋىر، باسىمدى ابدەن قاتىردى. وسى ءبىزدىڭ كەڭ دالامىزعا ءبىر جامانشىلىق كەلە جاتقان سياقتى بولادى دا تۇرادى... قۇداي ساقتاسىن! – دەدى اقشەكە. ساقتانساڭ ساقتايمىن دەگەن. زاكاريا اعا وتە دۇرىس ايتىپ وتىر. ىننەن كۇندىز سارىشۇناق شىقپايتىنىنان قورقامىن. ءاي، اۋقاش باۋىرىم-اۋ، سەن دە ايتاسىڭ؟! – دەپ اقشەكە كۇلىپ قويدى. مىنا باۋىرىم دۇرىس ايتادى. ءبىر وزگەرىس بولاردا ءتىرى جاندىكتىڭ دە مىنەزى وزگەرەدى، – دەدى زاكاريا. وسى كەزدە بالا جىلاپ، بياحا مەن قاينيجامال كىشكەنتاي كامالدى ۋاتتى.  ماقىش داستارقاندى جاڭالاپ، قازاننان ەتتى ءتۇسىرىپ، سورپاعا قۇرت قوسىپ، ساپىرىپ الىپ كەلدى.  ال، استان الىڭىزدار! – دەدى مۇقان. ءبىز جولاۋشىلاپ، – دەدى زاكاريا. – اقتايلاق ءبيدىڭ اۋىلىنان كەلە جاتىر ەدىك. اقشەكە مەن اۋقادي باۋىرلارىم كەزدەسىپ قالىپ، وسى قۋانىشتىڭ ۇستىنەن تۇستىك. سوناۋ ءبىر جىلى اباي ەلىنە بارعانىمدا وردا تاۋىنىڭ ەتەگىندە ومارحان قوجانىڭ بالاسى مۇحتاردىڭ «ماعان اباي اتانىڭ مول مۇراسىن جيناۋعا حالىق كومەكتەستى، سونىڭ ىشىندە شىراقشىداي قامقور بولعان كوكباي اعام» دەپ ايتقانىن ءوز قۇلاعىممەن ەستىدىم. – يماندى بولعىر، كوكەم دە ءبىر ەرەكشە ادام ەدى عوي، – دەپ زاكاريا كۇرسىندى. يا، ول كىسىلەردى كوزىمىز كوردى عوي، –  دەدى يكە. وسى بايقاپ ءجۇرمىن، موتىشتىڭ بالالارىنىڭ ىشىندە ءانشى، دومبىراشى سيرەك-اۋ دەيمىن، –  دەپ زاكاريا اقسارى، كوكشىل كوزدى اۋقاديعا سۇراۋلى جۇزبەن قارادى. يا، اعا، دۇرىس بايقاعانسىز. ەلدىڭ ءبارى دومبىرا شەرتىپ، ءان سالىپ جۇرسە، مىنا مىڭعىرعان مالعا كىم يە بولادى؟ ءبىز موتىش بابامىزدىڭ جولىمەن جۇرەمىز، – دەدى اۋقادي. ولاردىڭ اڭگىمەلەرى جاراسىپ، كۇننىڭ ەڭكەيىپ بارا جاتقانىن دا بايقاماي قالىپتى. ولارمەن قوشتاسىپ، زاكاريا ابىرالىنى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەتتى. نە دەگەن كەرەمەت ادام، – دەدى اۋقادي. – ارعى-بەرگىنى شولىپ، باعدارلاپ سويلەيدى ەكەن. باياعىدا جاس كەزىم. قوياندىنىڭ جارمەڭكەسىندە بۇل كىسىنىڭ قاتتى اشۋلانعانىن كوردىم. قاپ-قارا بوپ تۇتىگىپ كەتەدى ەكەن. اۋزىنان جامان ءسوز شىقپايدى. ءوزىنىڭ بەلىنەن عانا كەلەتىن كىشكەنتاي اعاسى بار ەكەن. «ءاي، زاكاريا، جازاتايىم مەرت بولساڭ، مەن قايتىپ ءومىر سۇرەمىن؟ قوي، كۇرەسپە! ءمىن، انا اتقا!» – دەدى اعاسى. ۇندەمەي اتىنا ءمىنىپ تۇردى. شىنجىرلانعان پالۋان جان-جاعىنا توپىراق شاشىپ: «ءاي، زاكاريا، شىق!» – دەپ قايتا-قايتا ايعايلايدى. سول كەزدە ىزا بولعان بۇل كىسى ۇزەڭگىنى شىرەنىپ باسقان كەزدە ايىلى ەكى ايىرىلىپ، بىرت-بىرت ءۇزىلىپ، جۋان جيرەن ايعىر شوقيىپ وتىرىپ قالعان كەزدە، باعانادان توپىراق شاشقان پالۋان سەسكەنىپ، ءبىر ورنىندا وتىرىپ قالدى. ياپىر-اي، نە دەگەن قارا كۇش؟! – دەپ اقشەكە تاڭ قالدى. – بۇل كىسى قاراكەسەكتىڭ ەسبالاق رۋىنان اكەسى تىنىباي دا ەرەكشە ادام بولعان ەكەن. ءيا، ءيا، - دەدى يكە. – مىقتى ادام ەكەنىن بۇرىننان بىلەمىن. اقشەكە-اۋ، ەكەۋمىزدىڭ مىنا يكە سياقتى ءوزىنىڭ ارتىنان ەرگەن باۋىرلارىنا تىزەسىن باتىرىپ جۇرەتىن ادام دەپ پە ەدىڭ؟ ويباي، اۋقادي-اۋ، بۇل نە ءسوز؟ سەن انا جولى ناۋرىزدا كەڭەسبايدىڭ ءمىنىپ جۇرگەن اتىن نايمان جىگىتىنە ءتۇسىپ بەرگىزىپسىڭ عوي؟ بىلە-بىلسەڭ كەڭەسباي جۋاس ادام بولعانمەن، نامىسىن قولدان بەرمەيتىن ادام. كەشەگى جاقسىعۇل اعامىزدىڭ بالاسى. ونىڭ ۇستىنە قايناتاسى ءالىمحان دا جانىندا ەدى عوي، ۇيات بولدى-اۋ، باۋىرىم جاسىپ كەتتى-اۋ، سول نايماننىڭ جىگىتىنە ات مىنگىزەتىن بولساڭ مەن-اق مىنگىزەر ەدىم عوي! – دەدى اۋقادي سارعىش ءتۇرى كۇرەڭدەنىپ، كوكشىل كوزدەرى ايبار شاشىپ. يكە باعانادان اۋقاديدىڭ  وزىنە قىرىن قاراپ وتىرعانىن ەندى ءتۇسىندى. يكە مىرس ەتىپ كۇلىپ: اۋقاش-اۋ، وكپەڭ ورىنسىزداۋ ەندى، – دەدى. ءاي، قويشى سەن، – دەپ اۋقادي قولىن ءبىر سىلتەپ اتىنا ءمىندى. وسى كەزدە ايەلدەر ۇيدەن شىقتى. اقشەكە مەن اۋقادي اۋىلدارىنا قايتتى...     ***   ...تىرس-تىرس. ءۇش كۇن ەس-ءتۇسسىز جاتقان يكە وسى ءبىر دىبىستى عانا ەستىگەن. باسى زىلدەي، كوزى اشىلار ەمەس. ءسال قوزعالسا، شىلدىر-شىلدىر ەتكەن دىبىس. ونى ءولى مە، ءتىرى مە دەپ بىلۋگە كەلگەن جاس جىگىت اياۋشىلىق ءبىلدىرىپ، باسىنا سۋ قۇيىپ: «نۋ تى، جيۆوي، براتيك؟»  – دەپ ءبىر كرۋجكا سۋ بەرگەن. ادام داۋىسىن ەستىپ ءبىر جۇتىم سۋ ىشكەننەن كەيىن بە، يكە قوزعالىپ، باسىن ارەڭ كوتەردى دە، اقىرىن-اقىرىن جىلجىپ ەسىك الدىنا باردى. ادامداردىڭ سويلەسكەن داۋسىن ەستىپ جاتىر. «مەنىڭ جازىعىم قانشا، ايتىپ ولتىرسەڭدەرشى؟» دەگەن شىڭعىرعان داۋىستى ەستىپ ەسىن جيناعانداي بولدى. «مەن قايدامىن؟» دەپ ويلادى. «مەن بۇل جەرگە قالاي كەلگەنمىن؟.. ءولىپ قالعانمىن با؟» سۇپ-سۋىق تاس ەدەندە ءبىراز جاتتى دا، ورنىنان اتىپ تۇردى. شىلدىر-شىلدىر قول-اياعىنداعى شىنجىرلاردى سەزدى. «مەن قايدامىن ءوزى؟» اۋىر ەسىك شيقىلداپ اشىلدى دا، ەكى ادامدى ىشكە يتەرىپ كىرگىزگەنىن ءبىلدى. «كۋشايتە، نا زدوروۆە!» سالدىر-سالدىر ەتكىزىپ، ەدەنگە ەكى تەمىر تارەلكە قويدى. ەسىك قايتادان جابىلدى. ءتىرىمىسىڭ، باۋىرىم؟ – دەدى بەتى-اۋزىندا ساۋ تامتىعى جوق قازاقتىڭ شالى. ونىڭ داۋىسىن عانا ەستىدى، ءتۇرىن كورمەدى. ءبىر ورنىندا تەڭسەلىپ تۇر ەدى، شال سويلەپ جاتىر، سويلەپ جاتىر، نە وعان جاۋاپ قاتا المادى. تەڭسەلىپ بارىپ، بۇرىشقا تىرەلدى دە، بۇك ءتۇسىپ جاتىپ قالدى. سول جاتقاننان تاعى دا ءۇش كۇن ەس-ءتۇسسىز جاتتى دا، كوزىن اشتى. وڭ كوزىنىڭ ىسىگى از دا بولسا باسىلعان سياقتى. تۇرمەنىڭ كىشكەنە تەرەزەسىنەن تۇسكەن كۇن ساۋلەسىنەن جانىنداعى ەكى ادامنىڭ ءتۇرىن اجىراتا باستادى. مە-ە-ن قايدا-مىن؟ ءسىز-دەر كىم-ءسىز-دەر؟ – دەپ ارەڭ سويلەدى. مەن بەلگىباي دەگەن اعاڭ بولامىن. مۇندا نەگە جۇرگەنىمىزدى بىلمەيمىز. بىرەسە انا كامەرادا، بىرەسە مىنا كامەرادا. ءوزىڭ كىمسىڭ، قاراعىم؟  ي-ك... ي-ك...ە... وۋ، قاراعىم-اۋ سەن كادىمگى يكەمىسىڭ؟ ي-ي-يا، ي-ي-يا... و، يكە اعا، ءسىز بە؟ – دەدى جاس جىگىت. – مەن ءسىزدى بىلەمىن عوي، انا جىلى شاكارىم قاجىنى سايات قوراسىنا اپارا جاتقاندا مەن دە بولىپ ەدىم عوي. ي-ي... ي-ي... –  دەگەننەن باسقا ەشتەڭە دەي المادى. لوقسىپ-لوقسىپ ەدەنگە قۇلادى. سودان ەس-ءتۇسسىز تاعى ءبىر كۇن جاتتى. جانىندا شوقيىپ ەكى ادام وتىر ەكەن. قاراڭعىلىققا ادامنىڭ كوزى ۇيرەنەدى ەكەن. كومەسكى ساۋلەنىڭ اراسىنان قاراپ، كەشەگى ەكەۋ ەكەنىن ۇققانداي بولدى. قاراعىم، كوزىڭدى اشتىڭ با؟ مەن بەلگىباي اعاڭ عوي. مىناۋ ەرتۋعان باۋىرىڭ، –  دەدى ءداۋ كولەڭكە. مەن... قاي-دا-مىن؟.. – دەدى يكە ءۇزىپ-ءۇزىپ. ءبىز سەمەيدىڭ تۇرمەسىندەمىز. نە دەي-ءسىز، نە د-ە-ي-س-ءى-ز؟ –  دەدى يكە. اقىرىن، اقىرىن، باۋىرىم، اقىرىن، – دەدى بەلگىباي.  – تىنىش، باۋىرىم، مىنا سۋدى ءىششى. يكە مۇزداي سۋدان ەكى ۇرتتاپ، قابىرعاعا ارقاسىن تىرەدى. جالعىز كوزىمەن قاپاستىڭ ءىشىن شولا باستادى. وسى كەزدە سىقىر-سىقىر ەتىپ ەسىك اشىلدى دا: ەرتۋعان دەگەن قايسىسىڭ؟ – دەدى ورىس كۇزەتشى.  مەن، مەن، – دەدى جاس جىگىت. ۋ تەبيا ەست برات پو يمەني جۋمان؟ – دەدى كۇزەتشى. دا، ەست، – دەدى ەرتۋعان. ۆوت ون پەرەدال ۆام، پوەشتە، پوتوم وستاتكي ۆىبروسيتە چەرەز وكنو، تولكو نوچيۋ. يا پروستو ۋۆاجايۋ تۆوەگو براتا  جەنيۋ. بولشە مەنيا نە ۆيدەلي ي نە سلىشالي، – دەپ ەسىكتى تارس جاپتى. جاس جىگىت كيىزگە ورالعان تۇيىنشەكتى جازعان كەزدە، ونىڭ ىشىنەن اق ماتامەن ورالىپ، تۋرالعان قازى مەن سىقپا قۇرت  شىقتى. يكەنىڭ تاناۋىنا جىلقى ەتىنىڭ ءيىسى كەلدى. و، جۇمان اعام-اي، توزاقتى دا بۇزىپ وتەسىڭ عوي! اقساقال، دامنەن اۋىز ءتيىڭىز، – دەپ ەرتۋعان جۇتىنىپ-جۇتىنىپ قويدى. راقمەت، بالام، – دەدى بەلگىباي. – سالت-ءداستۇردى ساقتاپ تۇراتىن جەر ەمەس قوي، بۇل ورىستىڭ تۇرمەسى. سەن دە اساي بەر. جوق، اقساقال، بولمايدى، – دەدى اۋزىنان سىلەكەيى اعىپ كەتكەن ەرتۋعان. – الىڭىزشى، بولىڭىز ەندى تەز-تەز. تۋرالعان ەتتى كوسىپ العان بەلگىباي يكەنىڭ اۋزىنا توسىپ: باتىرىم، اساپ جىبەرشى، – دەپ جالىنعانداي بولدى. يكەنىڭ اشىققانى سونداي، جاباعىنىڭ جۇمساق ەتى بولسا دا ارەڭ-ارەڭ  شايناپ جۇتتى. باسى اينالدى. بەلگىباي وعان سۋ بەردى. اقساقال، ءوزىڭىز دە الساڭىزشى، قازىر انالار كەلىپ قالسا، ايىرىلامىز عوي مىنادان، – دەدى ەرتۋعان. شال ەتتى ءبىر-اق اسادى. يكە اعا، مەنىڭ قولىممەن ءبىر اساڭىزشى، – دەپ ەرتۋعان قازىدان تاعى اساتتى. ءوزى ەكىنشى قولىمەن جەپ تۇر. ۇشەۋى ءاپ-ساتتە كىشكەنە ەتتى تاۋىسىپ تاستادى.  يكە ۇرتىنا سىقپا قۇرتتى سالىپ، ءسولىن سورىپ وتىردى. ونە بويى قىزىپ، شىپ-شىپ تەر شىقتى. قالتىراپ توڭا باستادى. مەن مىنا جەرگە قالاي تاپ بولدىم، اقساقال؟ – دەپ سۇرادى. سەنى الدىڭعى كۇنى اربامەن سۇيرەپ اكەلىپ، ىشكە كىرگىزگەنىن كوزىم شالىپ قالدى. ال، ولاردىڭ سەنى قايدان اكەلگەنىن بىلمەيمىن، قاراعىم. تۇرمەنىڭ الاقانداي تەرەزەسىنەن كۇن ساۋلەسى ءتۇستى. ...سول ساۋلە سوناۋ شىڭعىستاۋداعى شاعان وزەنىنە دە ءتۇسىپ ەدى. جانىندا ەكى جولداسى بار سەرى سىپاتاي استىنداعى اتىن قامشىلاپ، قوساۋىز مىلتىعىن قايتا-قايتا وقتاپ، شىلىك باسىندا قونىپ وتىرعان قۇردى ءارى اتىپ، بەرى اتىپ تيگىزە الماي، يكە اعاسىنىڭ اۋىلىنىڭ ماڭىندا كەلە جاتقان. الدارىنان اربا ۇستىندە وتىرعان رەسەيدىڭ سۋ شارۋاشىلىعى باسشىلارىنىڭ ءبىرى يۆان يۆانوۆيچ مىلتىق داۋسىن ەستىپ، وزىنەن-ءوزى شوشىپ وتىرىپ ەدى. «گولۋبچيك ۆاسيا! بۋد وچەن وستوروجەن، ا تو ديكاري ناس موگۋت سحلوپنۋت». «نە بەسپوكويتەس، ۋ ناس چەتۆەرو سولداتا، چەتىرە ۆينتوۆكي، تسەلايا وبورونا». وسى كەزدە سىپاتايدىڭ الدىنان ءبىر قارساق قاشىپ بارا جاتقان ەدى. جانىنداعى جولداسى ەكەۋى قۋا جونەلدى. اتىپ كەلەدى، اتىپ كەلەدى. الدارىنان قارۋلى ءتورت سولدات شىعا كەلدى. ورىستىڭ ءتورت سولداتى ونى قۋىپ، زيراتتىڭ ىشىنە تىقتى. تارس ەتىپ ۆينتوۆكا اتىلدى. سىپاتاي بەلگىسىز ادامنىڭ قابىرىن قۇشاقتاپ قۇلادى. قارساق انانداي جەردە قاراعان تۇبىنە توقتاپ، سىپاتايدىڭ ورىستاردان قاشىپ كەتكەن جولداسىنىڭ قالىڭ شىلىك ىشىنە ءسىڭىپ كەتكەنىنە تۇك تۇسىنبەگەندەي قۇلاعى قالقيىپ قاراپ قالىپتى.        ...يكە ويلانىپ وتىر. ويىنا ەمىس-ەمىس بىردەڭەلەر ورالاتىن سياقتى. وسى كەزدە ەرتۋعان ەت ورالعان كىشكەنە كيىزدى ورتاسىنان قاق ءبولدى دە، ەكى اياعىنا سالىپ، اق شىتتى جىرتىپ-جىرتىپ، شيىرشىقتاپ ونىڭ جالاڭاش اياعىن ورادى. ءبىرازدان سوڭ، يكەنىڭ بويىنا ءتاپ-ءتاۋىر جىلۋلىق كەلە باستادى. جىلىلىقپەن بىرگە ەسىنە ەمىس-ەمىس بىردەڭەلەر تۇسە باستاعانداي. قاراعىم، ەرتۋعان، – دەدى بەلگىباي. – سەن تەمەكى تارتۋشى ەدىڭ عوي؟ بۇرقىراتىپ مىنا جەرگە تەمەكى تارت، تاماقتىڭ ءيىسى كەتسىن. ءاي، بەلگى اعام-اي، سىزبەن بىرگە ون ءۇش كۇن جەتىنشى كامەراعا اۋىسىپ كەلە جاتىرمىن. قالتامنىڭ تۇبىندە ءسال عانا ماحوركا قالدى. تۇتاتاتىن شىرپى جوق. شىركىن، ءسىزدىڭ اۋىلعا قۇدالىققا بارسام، شىرەنىپ تۇرىپ، پودسيگاركادان تەمەكى الىپ تۇرىپ، بۇرقىراتىپ تارتاتىن ەدىم-اۋ.  مىنە، ءبىر شىم-شىمىن سىزگە بەرەيىن، – دەپ ەرتۋعان كۇلگەن بولدى. كانى، اكەل، – دەدى بەلگىباي. الاقانىنا ءبىر ءتۇيىر ماحوركانى سالىپ، يىسكەپ ءبىراز وتىردى دا، الاقانىمەن ىسقىلاپ-ىسقىلاپ اقىرىن ۇرلەي باستادى. تار قاپاستىڭ ءىشىن ماحوركانىڭ ءيىسى الىپ كەتىپ ەدى. يكە قاتتى تۇشكىردى. جاراكىماللا، بەر ءتاڭىر، – دەدى بەلگىباي. سول كەزدە يكەنىڭ ويىنا ءبىراز نارسەلەر اقىرىن-اقىرىن تۇسە باستادى...   *** سەمەيدىڭ بازارى وگىز تەرىلەرىن وتكىزىپ بولىپ، ەندى قويدىڭ تەرىلەرىنىڭ باعاسىنا كەلىسە الماي، نوعاي راپىق ەكەۋى تۇرعان ەدى. حوزياين، ارزانعا بەرمەيمىز، جاقسى باعاعا وتكىزۋىمىز كەرەك، – دەپ ەكەۋى سويلەسىپ تۇرعاندا، جاندارىنان ءوتىپ بارا جاتقان ۇقىپتى كيىنگەن ەكى جىگىتتىڭ «قايىق اۋزىندا» قوي تەرىسىنىڭ قۇنىن جوعارعى باعامەن الىپ جاتىر ەكەن» دەگەن اڭگىمەسىن ەستىپ قالىپ: ءاي، راپىق، انا كىسىلەردىڭ ءسوزىن ەستىدىڭ بە؟ ەستىگەنىم جوق، حوزياين، –  دەپ راپىق  اشۋلانا سويلەدى. – حازاقتار ايتادى عوي، «پالەن يۋردە باحير بار، بارساڭ اتاڭنىڭ دا كاللاسى دە يوك»  دەپ، ءبىز ەرىنبەي، يوك نارسەنى ىزدەمەي، تون تىگەتىندەرگە ارزان دا بولسا بەرەيىك، – دەپ شىن اشۋلاندى. يكە كۇلىپ: اشۋىڭ قاتتى سەنىڭ، كەشكە ءوزىم بارىپ بىلەرمىن، جاڭاعىلاردان سۇراپ الماعانىمدى قاراشى، – دەپ جانىنا قاراسا، جاڭاعى ۇقىپتى كيىنگەن ەكى جىگىت كاۋاپ جەپ تۇر ەكەن. يكە اقىرىن اياڭداپ، ولاردىڭ جانىنا باردى دا: جىگىتتەر، قويدىڭ تەرىسىن جوعارعى باعامەن الاتىن جەردى بىلەسىڭدەر مە؟ – دەپ سۇرادى. بىرەۋى «بىلمەيمىز» دەپ يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. ەكىنشىسى ءسال ويلانىپ تۇردى دا: سىزگە قالاي كومەكتەسسەم بولادى؟ قىمبات باعاعا ەتىك-تون تىگەتىندەرگە بەرمەدىڭىز بە؟ وبىچنو سولار الۋشى ەدى عوي. ايتپاقشى، «قايىق اۋزىندا» نيكولاي دەگەن ءبىر كوپەس جاقسى باعاعا الادى دەپ ەستىگەنمىن. سوندا بارىڭىز. وي، راقمەت! كەلىنشەگىڭ  ۇل تاپسىن، باۋىرىم، – دەدى يكە. اعا، بۇل كەلىنشەگىنە بالا تاپقىزا المايدى، – دەدى كاۋاپتى شايناپ جەپ تۇرعان جىگىت. – «مۇنى قاتىنى «ساعان دا جوق، ماعان دا جوق» دەپ  پىشتىرىپ تاستاعان» دەپ قارقىلداپ كۇلدى. ءاي، جىگىتىم-اي، ءوستىپ تە قالجىڭ ايتا ما ەكەن. بۇل باۋىرىم تۇرىنە قاراسام، جاۋقازىن قازاتىن جىگىت قوي، – دەدى يكە. ۆوت، كوردىڭىز بە، اعاسى، سويتەتىن بولعاننان كەيىن عوي ايەلىنىڭ پىشتىرگەنى، – دەپ دارىلداپ كۇلدى انا جىگىت. مىعىم دەنەلى، ۇزىن بويلى جىگىت ءسال قىزاراقتاپ، جەلكەسىن قاسىپ: – اعاسى، مەن سول ماڭدا تۇرامىن، كەشكە كەلىڭىز. نيكولايعا مەن ءوزىم اپارامىن، – دەدى. – تەك ازىرگە ەشكىمگە ايتپاڭىز، نوعاي ءسىبىردىڭ دەلدالىمەن ءوزىم تانىستىرايىن. رەنجىمەسەڭىز، ءبىر شيشا بولاتىن شىعار مەنىڭ پىشتىرىلگەن دوسىما؟ – دەپ كۇلدى ەكىنشىسى. بولادى عوي، بولادى، – دەپ يكە كۇلىپ، ءوزىنىڭ نوعايىنا قاراي اياڭدادى. كەشكىسىن جىلى كيىنىپ الىپ، «قايىق اۋزىنا» بارسا، الگىندەگى جىگىت اۋىل قازاعى سياقتى كيىنىپ الىپ، الدىنان شىقتى. اعاسى، ەندى كەتكەلى تۇر ەدىم، ءدال كەلدىڭىز. نيكولاي دا وسىندا ەكەن. ءجۇرىڭىز، الدە، ۇيگە بارىپ شاي ىشەسىز بە؟ جوق-جوق، الدىمەن جۇمىستى بىتىرەيىك، – دەدى يكە. ءسىز بايقاڭىز، ورىستىڭ كوپەسىنە الدانىپ جۇرمەڭىز! بۇلار وپاسنو، ءبىر تيىن دەسە ولەدى، بىراق باعالارى قىمبات، – دەپ ونى ءبىر شايحانانىڭ ورتاسىنان وتكىزىپ، بۇرىشتا تۇرعان جاتاعان ۇيگە الىپ كەلدى. اۋلادا ەكى-ءۇش اربادا تەرى ءۇيىلىپ تۇر ەكەن. ويىندا ەشتەڭە جوق يكە سوڭىنان ەرىپ كەلەدى. تابالدىرىقتان اتتاپ، ەسىكتەن ەڭكەيىپ وتە بەرگەن كەزدە، كوزىنىڭ وتى جارق ەتە ءتۇستى. ودان ارعىسى، قول-اياعى شىنجىرلاۋلى وسىندا وتىر.  تۇن. قارساقتىڭ ىنىندەي تۇرمەنىڭ تەرەزەسىنەن جەتىم جۇلدىزدىڭ جارىعى كورىندى. سول جۇلدىزدىڭ جارىعى شىڭعىستاۋدىڭ شاعان وزەنىنە دە ءتۇسىپ ەدى. مۇساتاي اۋىلى. ويبايلاپ جىلاعان ادامدار. سويىل ۇستاپ اتتانداعان جىگىتتەر قاراڭعىدا يكەنىڭ اۋىلىنا قاراي شاپتى. كوز الدىنا ىلىككەندەردى ۇرىپ-سوعىپ، جىلاتىپ مۇساتايدىڭ اۋىلىنا كەلدى. انا وڭباعاندى اكەلدىڭدەر مە؟ بالا كەزىنەن باعىپ-قاعىپ ەدىم. ەرجەتىپ، الدىنا مال ءبىتىپ، كوزىنە شەل قاپتادى عوي. جەردىڭ بەتىندە ءتىرى جۇرسە، ءيتتىڭ عانا بالاسىن باۋىزداپ ولتىرەمىن! مۇسەكە! – دەدى قولىنا شوقپار ۇستاعان كەرەيدىڭ قىلي سارسەنى. – ارالارىندا ءبىر شال بار ەكەن. جول بويى «ەكى قارعاما تاۋفيك بەرە گور! ەكى قارعاما تاۋفيك بەرە گور!» دەپ ساقالىنان جاس سورعالاپ كەلدى. نە؟ – دەدى قالش-قالش ەتكەن مۇساتاي. –  «ەكى قارعاما تاۋفيك بەرە گور!» دەپ قايتا-قايتا قايتالايدى. ءاي، وڭباعان! ول مەنىڭ اعام! موتىشتىڭ بۇگىنگى ۇلكەنى باپاڭ عوي! اپارىپ تاستاڭدار قايتادان اۋىلىنا»، – دەپ  اقىردى مۇساتاي...      قاراڭعى قاپاسقا قالاي ءتۇسىپ قالعانىن بىلمەگەن يكە بۇل جاعدايلاردان مۇلدەم حابارسىز ەدى عوي.   اح، يتتەر-اي، – دەدى ءبىر كەزدە.     نە دەيسىڭ، قاراعىم، ويىڭا بىردەڭە ءتۇستى-اۋ دەيمىن. ءتۇستى، ءتۇستى، اقساقال، – دەپ ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرادى. اۋىر تەمىر ەسىككە قۇلاعى جابىسىپ قالعانداي ەرتۋعان سىرتتاعى داۋىستى تىڭداپ تۇردى دا، كوزى باقىرايىپ، بۇلاردىڭ جانىنا جەتىپ كەلدى. ەكى سولداتتىڭ اڭگىمەسىن ەمىس-ەمىس ەستىگەنى يكە مەن ەرتۋعاندى ەرتەڭ رۋبتسوۆسكىگە قالعان تۇتقىندارمەن بىرگە ايدايدى ەكەن. ەرتۋعان شالدىڭ جانىنا كەلىپ تىزەرلەپ وتىرا قالدى دا:  – اقساقال، بار كۇشىڭىزبەن مەنى ۇرىڭىزشى، اياماي ساباڭىزشى، – دەپ ءوتىندى. وي، قاراعىم-اۋ، بالامداي ادامسىڭ، سەنى قالاي سابايمىن؟ – دەپ اقساقال ابدىراپ قالدى. اقساقال، ساباڭىز مەنى. قوي، قاراعىم، – دەدى. – قوي، اينالايىن. يكەنىڭ جۇرەگى ءبىر جامانشىلىقتى سەزگەندەي. «مىنا جىگىت نەنى ايتىپ تۇر؟». سويتكەنشە، بولعان جوق، ەرتۋعان قابىرعانى بەتىمەن ۇرىپ سوققاندا، تاناۋىنان، اۋزىنان قان اعا باستادى. كومەكتەسىڭدەر، مەنى ءولتىرىپ جاتىر، – دەپ باسىمەن تەمىر ەسىكتى سوعا باستادى.  ءبىر كەزدە ەسىك اشىلدى دا، ورىستىڭ ەكى سولداتى كىرىپ كەلىپ: تاك ي تەبە نادو، – دەپ جەردە جاتقان ەرتۋعاندى سۇيرەلەپ، سىرتقا الىپ شىقتى. اڭ-تاڭ بولىپ، بەلگىباي مەن يكە قالدى. ەتوگو پەرەۆەديتە ۆ شەستۋيۋ كامەرۋ، پوسلەزاۆترا س اديلەۆىم وتپراۆياتسيا ۆ رۋبتسوۆسك. توۆاريشش كاپيتان، نە زاۆترا، ا پوسلەزاۆترا، يز اياگۋزا بۋدەت پوپولنەنيە 50 چەلوۆەك. كتو وني؟ نۋ كتو، كتو؟ ياپونسكيە شپيونى، ناۆەرنو، – دەگەن داۋىس اپ-انىق ەستىلدى. نە دەيدى؟ نە دەيدى؟ – دەپ جاسى كەلگەن بەلگىبايدىڭ سۇراعىنا يكە ءتىسىن قايراپ-قايراپ الدى دا: بۇلار وتتاي بەرەدى عوي، – دەدى يكە. تۇنىمەن بەلگىباي قۇران سۇرەلەرىن قايتا-قايتا كۇبىرلەپ وقىپ، تاڭ اتىردى. يكەنىڭ جۇرەگى ءبىر-ەكى رەت شانشىپ-شانشىپ، كوز ىلمەي شىقتى.   ***   توۆاريشش يكە اديلوۆيچ! – مىنە، سىزبەن دە كەزدەستىك. مىناۋ سىزگە تاعىلعان ايىپ، – دەپ جۋان، قالىڭ قاعازدى الدىنا تاستادى. – يا تاك پونيال، ۆى وچەن گراموتنىي چەلوۆەك. تاك، 1000 جىلقىڭىز، 596 ءىرى قاراڭىز، 900 باس ۇساق مالىڭىز، سوقا، ءشوپ شاباتىن تىرماۋىشىڭىز،  ون شاقتى مالاي بار ەكەن. ولارعا ەڭبەكاقى تولەمەيدى ەكەنسىز. ناعىز فەودال ءسىز ەكەنسىز. شاعان ءوڭىرىنىڭ سوڭعى بولىسى... – دەپ كەكەتە سويلەگەن تەرگەۋشى ءسوزىن جالعادى.  – ا-ا، ايتپاقشى، ول جەرىڭىز بۇگىننەن باستاپ كوميسسار مەڭدەشوۆ اۋدانى بولادى. يكە مىرس ەتىپ كۇلدى.   ا-ا، كستاتي، يا، ەلەمەس فەدوروۆيچ! وچەن پرياتنو پوزناكوميتسيا س ۆامي، – دەدى يكە ورىسشا امانداسىپ. ءسىز ورىسشا جاقسى سويلەيدى ەكەنسىز عوي. اتامان اننەنكوۆپەن جاقسى قارىم-قاتىناستا بولعان ەكەنسىز. «الاش» پارتياسىن قولداعانىڭىز قالاي؟ ءسىز ۇلكەن قاتەلەستىڭىز. سوۆەت وكىمەتى ماڭگىلىك. ەندى قۇداي جوق. سەندەردەي بايلاردان مىنا دالانى تازارتامىز! كەدەيلەرگە تەڭدىك اپەرەمىز! باي مەن كەدەيدى تەڭەستىرۋگە بولمايدى دەپ جۇرگەن شاكارىمدەرىڭ ساندىراقتايدى. حالىقتى ولاي اداستىرۋعا بولمايدى. بيلىك – حالىقتا، ءبىز ولارعا تەڭدىك، بوستاندىق اپەرەمىز!  – دەپ مىسقىلداي كۇلدى تەرگەۋشى. الاش – مەنىڭ جۇرەگىم. ادام ءوز جۇرەگىنە، ءوزىنىڭ كوزقاراسىنا قاراما-قايشىلىق ورناتپاۋ كەرەك. ادىلەتتىڭ اق جولىمەن جۇرەتىن الاش ۇستانىمى ءۇشىن جان پيدا. و-و، كاك تروگاتەلنو! – دەپ تەرگەۋشى قالتاسىنان ءبىر قوراپ تەمەكىسىن شىعارىپ، شىرت ەتكىزىپ وكشەسىنە ءشيدى جاناي وتكىزىپ تۇتاتتى. – پوحۆالنو! پوحۆالنو! – دەپ تەمەكىنى بۋداق-بۋداق تارتقان كەزدە، يكەنىڭ ەسىنە انا ءبىر جىلى ناۋرىز تويىنان كەيىن اعاسى مۇساتاي اعاسىنىڭ اۋىلىنا بارعاندا، قابىلقاقتىڭ تاس اراسىنان كۇمىس پودسيگار تاۋىپ العانى ءتۇستى... «بۇل سول ما ەدى؟» دەگەندەي الدىنداعى ادامعا تەسىلە قارادى. ۇقساستىق كورگەندەي بولدى. بويىن سول ساتتە اشۋ قىسىپ، ىزا القىمىنا تىعىلدى.        تەرگەۋشى مىرزا، مەن نەگە مىنا جەردە وتىرمىن؟ ءسىز كىمسىز مەنى تەرگەيتىن؟ – دەپ داۋسى قاتتى شىقتى. ۆاشە ۆەليچەستۆو، – دەپ كۇلە سويلەدى. – يا كوممۋنيست، يا پرەداننىي چەلوۆەك ك سۆوەي ۆلاستي! ۆى زناەتە گدە ناحوديتەس؟ دا، پوشەل تى، زناەش كۋدا! – دەپ يكە ورنىنان اتىپ تۇردى.  اعا، – دەدى تەرگەۋشى جۋاسي سويلەپ. – مەجدۋ پروچەم، ەكەۋمىز تۋىسقانبىز. مەن دە موتىشتىڭ بالاسىمىن. ون جاسىمدا اكەم ءولىپ، شەشەم ورىسقا كۇيەۋگە شىعىپ، ومسكىگە مەنى الا كەتكەن. سول جاقتا مەن كادەت كورپۋسىندا وقىپ، زاڭ فاكۋلتەتىن بىتىرگەنمىن. يكە كوزى باقىرايىپ قارادى. وندا اعاڭدى جاقسى قارسى الدىڭ عوي، – دەپ مىرس ەتە ءتۇستى. – مەن سەنىمەن سويلەسپەيمىن. جاۋاپ تا بەرمەيمىن. كاك جاۋاپ بەرمەيسىز؟ ءبىز بارىنە ەششە كاك جاۋاپ بەرگىزدىرتەمىز، – دەپ قولىنداعى ءبىر پاراق قاعازدى وقي باستادى. «الاش» پارتياسىنىڭ بار شىعىنىن كوتەرگەن موتىش ۇرپاعى ءادىلوۆ يكە بولسا، وعان باسپاحانا ساتىپ اپەرگەن قۇلىق بايى – قاراجان ۇكىباەۆ بولىپتى. «الاش» كوسەمدەرىنىڭ دوسى ەسبولات رۋىنان – مەدەۋ ورازبايۇلى، ماماي رۋىنان – قۇرمانباي مۇزدىباەۆ، انەت رۋىنان – ءانيار مولدابايۇلى... ولارعا جان-جاقتى كومەك ۇيىمداستىرىپ وتىرعان. سونداي-اق سەمەي وبلىستىق كوميتەتىنىڭ قۇرامىندا: «ءاليحان بوكەيحان، ءالىمحان ەرمەكۇلى، رايىمجان مارسەكۇلى، يمام الىبەكۇلى، احمەتجان قوزىباعارۇلى، تۇراعۇل قۇنانبايۇلى، حالەل عابباسۇلى، سىدىق دۇيسەنبىۇلى، مۇستاحىم مولدىبايۇلى، بياحمەت سارسەنۇلى بولادى. كوميتەت پرەدسەداتەلى حالەل عابباسۇلى، ورىنباسارى احمەتجان قوزىباعارۇلى، سەكرەتارى سىدىق دۇيسەنبىۇلى، قازىناشىسى ءانيار مولدابايۇلى». وسىلاردىڭ ىشىندە ءسىز بەن ءبىزدىڭ تۋىستارىمىز قايسىسى ءوزى؟ سۇراپ الايىن، – دەپ جىلميىپ كۇلگەن بولدى. سەندەي تەكسىزگە ەشكىم دە تۋىس بولمايدى! سەن ءتۇبى كومۋسىز قالاسىڭ. و زامان دا – بۇ زامان، ءوز تۋىسىنىڭ قولىنا كىسەن سالعان كىم بار ەكەن مىنا جالعاندا؟ ا-ا-ا، كىسەن دەگەن جاقسى عوي، ادامدى تاربيەلەيدى. مىسالى اساۋ جىلقىنىڭ وزىنە كىسەن سالمايسىزدار ما، سالاسىزدار. مەن قازاق بولىپ تۋعانىما نامىستانامىن. كوممۋنيستە قازاق، قازاق ەمەس دەگەن ۇعىم جوق. كوممۋنيستىك پارتيا – ءبىزدىڭ اتا-بابامىز، كوسەمىمىز – توۆاريشش ستالين. سوندىقتان مەن سىزگە جاقسىلىق جاسايمىن. قاراجان ۇكىباەۆتى بىلەسىز عوي؟ ارينە، ول ناعىز الاش ازاماتى! توۆاريشش يكە اديلوۆيچ، ۆى نە پۋتايتە سلوۆا «الاش»  ي «ازامات»، ەتو رازنىە پونياتيا. الاش ول – حالىق جاۋى. كەدەيلەرگە تەڭدىك الىپ بەرمەيدى. ال ءبىز الىپ بەرەمىز. قازاق دالاسى، قىرعىز دالاسى دەگەن بولمايدى بولاشاقتا. كوممۋنيستىك پارتيانىڭ جەرى بولادى. جۇرەگىمىز – ستالين! جارقىن ءومىر، كوممۋنيستىك كەلەشەك! يكە ىزالانا كۇلدى. وسى كەزدە تەمىر ەسىكتى اشىپ ورىستىڭ ۇزىن بويلى ۇقىپتى كيىنگەن جىگىتى كىردى. تەرگەۋشى «زدراۆيا جەلايۋ!» دەپ ءبىر قولىن شەكەسىنە اپارىپ، وكشەسى سارت ەتكىزىپ سالەم بەردى دە، استىنداعى ورىندىعىن جانىنا قويدى. سلۋشاي، ەلەمەسوۆ! موجنو جە پريۆەستي پوريادوك كونيۋشنيۋ، ۆيديش  ساپوگي زاپاچكاليس. ۋ ناس جە ليۋدەي نە حۆاتاەت! ەست جە ۆچەراشني ستاريك. ا، ياپونسكي شپيون بەلگىباي چتو لي؟ كاكوي ون ياپونسكي شپيون. ۆى توجە پريدۋمىۆاەتە ۆسياكۋيۋ ەرۋندۋ، ۆوت ەگو ي وتپراۆتە ۆ كونيۋشنيۋ! ەست. بۋدەت يسپولنەنو! – دەپ ەلەمەسوۆ قالتاسىنان ورامالىن الىپ باستىعىنىڭ ەتىگىن ءسۇرتتى.  ءبىر ورىندا قاقشيىپ تۇرعان باستىعى ءسال جىميدى دا: ۆەچەروم ستول ناكرىت بۋدەت؟ بۋدەت. ا جەنششينى؟ ۆسە بۋدەت، – دەپ ەلەمەسوۆ جىمىڭ-جىمىڭ ەتتى. وفيتسەر شىعىپ سارت-سۇرت ەتىپ شىعىپ كەتتى. سونىمەن، اعاسى، تۋىس ەكەنبىز. ەتو حوروشو. مەن سىزگە جاقسىلىق جاسايىن. مىنا تىزىمدە تۇرعان ءبارىن دەمەي-اق قويايىن، قاراجان ۇكىباەۆتى حالىق جاۋى دەپ ەكى اۋىز ءسوز جازىپ بەرىڭىزشى. جازاڭىزدى جەڭىلدەتەيىن. تۋىسپىز عوي... نە-ە؟ – دەدى يكە ەستىمەگەن سىڭاي تانىتىپ. ەلەمەسوۆ وعان جاقىنداي ءتۇسىپ قۇلاعىنىڭ تۇبىنە سىبىرلاپ ايتپاقشى بولىپ ەڭكەيگەندە، يكە كىسەندەۋلى قولىمەن ەلەمەسوۆتىڭ كەڭىردەگىنەن شاپ بەرىپ باسىمەن قويىپ-قويىپ قالدى. وسى كەزدە جانىندا ەكى چەكيست بار ورازعاليەۆ كىرىپ كەلىپ، قولى كىسەندەۋلى يكەنى سوققىنىڭ استىنا الدى. ول تالىقسىپ قۇلاپ كەتتى.     ***   ەرتەڭىندە قاراڭعى تۇسىسىمەن ءجۇز شاقتى ادامدى وتىز سالت اتتى مۇزداي قارۋلانعان اسكەر تۇتقىنداردى بايلاپ-ماتاپ، رۋبتسوۆكسى وكرۋگىنە جاياۋ-جالپىلى ايداپ بارا جاتتى. ەكىنشى كۇنى ءتۇس قايتا قالىڭ ورماننان ءبىر الاڭقايعا شىققان كەزدە جان-جاقتان ىسقىرىپ، قىلىشتارىن جارق-جۇرق ەتكىزىپ كازاكتار شابۋىل جاسادى. تارس-تۇرس مىلتىق اتىلىپ، وق تيگەن اتتار شىڭعىرىپ قۇلاپ جاتقان كەزدە ەرتۋعان يكەنىڭ تۋ سىرتىنان كەپ قۇشاقتاي قارعا قۇلادى. اعا، ۇندەمەڭىز! بۇلار كازاكتار. ءبىزدى قۇتقارۋعا كەلگەن. جۇمان ناعاشىمنىڭ دوستارى-اۋ، – دەپ ەرتۋعان سىبىرلاي سويلەدى. ايعاي-شۋ ۇزاققا سوزىلعان جوق سياقتى. مۇزداي قارۋلانعان نكۆد اسكەرىن قىلىشپەن باۋداي تۇسىرگەن كازاكتار ءاپ-ساتتە ىسقىرىپ، ايعايلاپ قالىڭ ورمان ىشىنە ءسىڭىپ جوق بولىپ كەتتى. وسى ساتتە ەرتۋعان ورنىنان اتىپ تۇرىپ قارسى الدىندا شاۋىپ كەلە جاتقان اتتىڭ ۇستىنە قارعىپ ءمىندى دە: اعا، ءمىنىڭىز، ءمىنىڭىز، – دەپ جانىنا جەتىپ كەلىپ، ءوزى جەرگە قارعىپ ءتۇستى دە: اعايىندار، قاشىڭدار! بيسكى مىنا جاقتا! نوعاي ءسىبىر مىنا جاقتا! امان بولىڭدار! – دەپ قارسى الدىندا شاۋىپ كەلە جاتقان يەسىز اتقا قارعىپ ءمىنىپ يكەنىڭ سوڭىنا ىلەستى. ەكەۋى ۇزاق شاپتى. ەرتەسىنە سەمەيدىڭ ورمانىنا كەلگەندە ولار اتتارىن بوساتىپ جىبەرىپ ارى قاراي «قايىق اۋزىنا» جاياۋ اياڭدادى.   باۋىرىم، –  دەدى يكە. – مەن ساعان ماسىل بولدىم-اۋ. مەنى ەلگە جەتكىزدىڭ، ەندى ءوز كۇنىمدى ءوزىم كورەيىن، قوشتاسايىق. وي، اعا-اۋ، و نە دەگەنىڭىز، مەن ءسىزدىڭ وسىنشاما اقىلدى ادام ەكەنىڭىزگە تاڭ قالدىم. نەگە دەيسىز بە؟ بەلگىباي اقساقالدى اجالدان امان-ەسەن الىپ قالدىڭىز. مەنىڭ ايتقىزباي ويىمدى ءبىلىپ وتىردىڭىز. مۇنىڭ ءبارى قۇدايدىڭ شەبەرلىگى عوي، تەك سەبەپكەر بولدىڭ، ءتىپتى ەكەۋمىز تۋىس بولىپ كەتتىك، باۋىرىم. ەكەۋمىز ەكىگە بولىنەيىك. ءبىرىمىز ولسەك، ءبىرىمىز قالامىز. جوق، اقساقال، ءولىمدى ايتپاڭىز! بىزگە ءومىر سۇرۋگە ۇمتىلۋ كەرەك. الاش ءۇشىن اياعىمىزدى العا باسۋىمىز كەرەك. ارتىمىزدا ۇرپاق كەلە جاتىر. سولاردىڭ اماندىعىن ويلاۋىمىز كەرەك. قازىر مىنا جەردە اسپالى اعاش كوپىر بار. سونىڭ استىمەن اقىرىن-اقىرىن مالتىپ، «قايىق اۋزىنىڭ»  جەلكەسىنەن شىقساق، ءارى قاراي  مەنىڭ جولامان اعامنىڭ سالعان ۇيىنە بارساق، امان قالامىز. قاي جولامان؟ تەرىستاڭبالىنىڭ جولامانى. مەنىڭ اعام. شىركىن، سول كىسىنىڭ ۇيىنە جەتسەك ءبارى دۇرىس بولار ەدى. كۇن باتتى. قىزارىپ باتتى. ءولىارا. تىنىشتىق. قالا شەتىندەگى ۇيلەردىڭ مۇرجاسىنان بۋداق-بۋداق ءتۇتىن شىعىپ، اعاراڭ-اعاراڭ ەتىپ كورىنگەنى بولماسا، ءتىپتى قالا يتتەرى دە تىپ-تىنىش. ۇرمەيدى. ەكەۋى اقىرىنداپ ەرتىستىڭ جاعاسىنا كەلدى. اقىرىن كەۋدەگە كەلەر جەر ءجۇرىپ باردى دا، كوپىردىڭ سىمىنان ۇستاپ، ارەڭ دەگەندە، ەشكىمنىڭ كوزىنە تۇسپەي جاعالاۋعا شىقتى. دابىرلاپ سويلەپ، سالدىر-گۇلدىر ەتىپ جاندارىنان اربا ءوتتى. ەكەۋى تىعىلىپ وتىر. «وي، موروز...» دەپ بارىلداعان ماساڭ داۋىس انەۋ كۇنى ءوزىن ۇرىپ جىققان ۇيگە الىپ كەلدى. توپشىلاۋىنشا، سول ساۋداگەر مە دەپ ويلادى. داۋىستارى اقىرىن ەستىلدى.  «سۇلۋىم، ۇيگە كىر». «ءسىز مەنى قايدا اكەلدىڭىز؟» – دەدى ايەل داۋىسى. «قورىقپا، بۇگىن وسىندا بولامىز. بۇل ءبىزدىڭ جاسىرىن جەر»، – دەپ دارىلداپ كۇلدى. دەلبەنى ۇستاپ وتىرعان ادامعا:  «سەن بارا بەر، ءۇيدىڭ پەشىن جاعىپ قويىپ پا ەدىڭ؟ جىلى ما؟» – دەدى تانىس داۋىس.  «جولداس ورازعاليەۆ، پەشتى دە جاعىپ، ەتتى دە ءپىسىرىپ قويعانمىن. تەرەزەلەردىڭ ءبارى جابىق. توسەك-ورىن جۋلى، تازا»، –  دەيدى ارباكەش. «بولدى، بارا بەر»، – دەدى تانىس داۋىس.  ارباكەش ورنىنان قوزعالىپ كەتتى. يكە ءتىسىن قايراپ، قالش-قالش ەتتى. باۋىرىم، انا كەزدىگىڭدى ماعان بەرشى! ەرتۋعان تالاي كۇن سىرالعى بولعان ونىڭ مىنەزىن ءتۇسىندى. اعا، كەرەگى جوق بولار. ارتىق شۋدى قايتەمىز. جەتەتىن جەرىمىزگە جەتىپ الايىق. جوق، باۋىرىم! بۇل ءيتتىڭ بالاسىن ولتىرەمىن. سەن وسىندا قال، جالپى كەتە بەرسەڭ دە بولادى. اعاتاي، مەن كەتپەيمىن. ولسەك بىرگە ولەمىز. كانە، ءجۇرىڭىز، مەن دە سىزبەن بىرگە بارايىن، – دەپ ونىڭ بىلەگىنەن ۇستاپ قاتتى قىستى. ەكەۋى مىسىقتابانداپ، جاڭاعى ءۇيدىڭ قوراسىنا كەلدى. از-كەم كورشى ءۇيدىڭ ءيتى ءۇردى دە: «قوي، جات، بولدى!» – دەپ يەسى زەكىپ تاستاپ ەدى، يت جىم بولدى. ەكەۋى تىڭ تىڭداپ، ءبىراز وتىردى.    اعا، – دەدى سىبىرلاپ. – مەن بارايىن. جوق، سەن وسى جەردە قال، – دەدى يكە. وندا بىرگە بارايىق، – دەپ ەرتۋعان ونىڭ بىلەگىن قىستى. ەكەۋى ءۇنسىز ءبىرىن-ءبىرى ۇقتى. ەسىكتىڭ الدىنا كەلىپ تۇتقانى تارتىپ ەدى. ىلگەكپەن ءىلۋلى تۇر ەكەن. ەرتۋعان ەپتەپ پىشاقتىڭ قىرىمەن اقىرىن ءىلىپ الدى دا، ىلگەكتى تومەن ءتۇسىردى. ەكەۋى ەسىككە جابىسىپ تىم-تىرىس بولىپ قالعان. ءبىر كەزدە ىشتەن ايەلدىڭ قاتتى كۇلمەسى بار ما؟! ەسىكتى جۇلقىپ اشىپ، ەكەۋى ىشكە كىردى. قاراڭعى دالىزدە تۇر. جىلقىنىڭ ەتىنىڭ ءيىسى مۇرىندى جارىپ بارادى. ءبىر كەزدە ەرتۋعان مىسىق بوپ، مياۋلاپ-مياۋلاپ تۇرىپ الدى. «مىناۋ قايدان ءجۇر؟» دەگەن جۋان داۋىس ەدەندى سولقىلداتىپ، دالىزگە قاراي كەلە جاتىر. ەرتۋعان قولىنداعى كەزدىكتى مىقتاپ ۇستادى. ىشكى ەسىك اشىلعان كەزدە، وندىق شامنىڭ جارىعى قاراڭعى دالىزگە قاراي تۇسە باستادى. ورازعاليەۆتىڭ ءتۇرىن ەرتۋعان اپ-انىق كوردى. كەزدىكتى قاتتى-قاتتى سىلتەپ، ەكى-ءۇش رەت بۇتىنىڭ اراسىنا سۇعىپ-سۇعىپ الدى. يكە بولسا، ونىڭ باسىن شاپ بەرىپ ۇستاپ، موينىن قايىردى. قولىمەن جۋان قارىننىڭ ىشقىرىندا تۇرعان تاپانشانى جۇلىپ الدى. ەرتۋعاننىڭ قاتتى جۇدىرىعىنان ەسى اۋىپ، ورازعاليەۆتىڭ داۋىسى دا شىقپاي قالىپ ەدى. ەكەۋى كەتتىك دەگەندەي ءبىر-بىرىنە ىمداپ سىرتقا ۇمتىلىپ بارا جاتىپ، ەرتۋعان قايتادان مياۋلادى. ەكەۋى اقىرىن ءۇيدىڭ قاقپاسىنان شىعىپ كەتكەن كەزدە ايەلدىڭ شىڭعىرعان داۋىسى ەستىلدى. اي جارىعىمەن جارق ەتىپ كورىنگەن تىنىباي مەشىتىنە قاراي جۇگىرە جونەلدى. ەرتىستىڭ جاعاسىمەن ولار ۇزاق جۇگىردى. ءبىر كەزدە گۋدوك ءۇنى شىقتى. ارتىنشا كوپ ادامداردىڭ دابىر-دۇبىر سويلەپ كەلە جاتقان داۋىسى ەستىلدى. بۇل زاۆود جۇمىسشىلارى ەدى. ابىروي بولعاندا، ولار دا ەرتىس جاعاسىنا ءتۇسىپ، جولامان پوسەلكاسىنا قاراي داۋرىعىپ كەلە جاتتى. ەكەۋى سول توپتىڭ سوڭىنا ەردى. سىرت كوزگە ەلەۋسىز، ءتىپتى قاشقىن ەكەندەرى دە بايقالمادى. ەكەۋى ءبىراز ءجۇردى. جۇمىسشىلار ەرتىستىڭ جاعاسىنان شىعىپ، جولامان اۋىلىنا ءبىر-بىرلەپ كىرىپ جاتتى. ءبىر كەزدە يكە: مىنا كىسىلەر نەگە ەرتىستىڭ جاعاسىمەن ءجۇردى؟ – دەپ سۇرادى. قالانىڭ ىشىمەن جۇرسە، ءۇيدىڭ اراسىندا قاڭعىعان يتتەر ءجۇرىپ، ابدەن مازالارىن الادى. بۇلاردىڭ ەرتەدەن كەلە جاتقان ادەتتەرى، – دەدى ەرتۋعان. ءبىر كەزدە قايدان شىققانى بەلگىسىز، قۇيرىعىن بۇلعاڭداتىپ ءبىر دۇرەگەي يت شىعىپ ەرتۋعاننىڭ كەۋدەسىنە اسىلماسى بار ما؟ ول دا اينالىپ-تولعانىپ جاتىر. تايماس، ادالىم مەنىڭ، بار ەكەنسىڭ عوي! – يت بولسا قىڭسىلاپ، اياعىنا وراتىلىپ، جۇرگىزبەي كەلەدى. ەرتۋعان ءيتتىڭ باسىنان سيپاپ: مەنى ۇمىتپاعان ەكەنسىڭ، ەشكىم رەنجىتكەن جوق پا؟ – دەپ يتپەن ادامشا سويلەسىپ جاتىر. اعا، ءبىز كەلدىك. رەنجىمەسەڭىز، ءسىز وسى جەردە تۇرا تۇرىڭىز. ۇيدە بوتەن ەشكىم جوق پا، مەن ءبىلىپ شىعايىن، –  دەدى ەسىك الدىنا كەلگەندە ەرتۋعان. يكە ءۇنسىز كەلىسىپ، شومەلە ءشوپتىڭ ىق جاعىنا كەلىپ تۇردى. ول ۇيگە كىرىپ كەتتى. تەز شىقتى. جانىندا اقجاۋلىقتى كەمپىر بار ەكەن. باياۋحان اپا، اعامدار قاشان كەلەدى؟ كەلىپ قالۋ كەرەك. ولار وتىن-ءشوپ ساتۋعا كەتكەن. ەرتەڭ «شەرەستەمويكاعا» ءجۇن اپارامىز دەگەن. ءوزىڭ امانسىڭ با؟ نەگە وسىنشاما جوعالدىڭ؟ ومبى جاقتان كەلە جاتسىڭ با؟ ءۇستىڭنىڭ ءبارى سۋ عوي، ۇيگە كىرسەڭشى. اۋىرىپ قالاسىڭ عوي. – كەمپىر قامقورسي سويلەدى. اپا، مەن جالعىز ەمەسپىن. جانىمدا جولداسىم بار. ويباي-اۋ، كىرگىزسەڭشى. سىرتقا تۇرعىزىپ قويعانىڭ نە؟ قانە، ۇيگە كىرگىز! اپا، مەنى ىزدەپ ەشكىم كەلگەن جوق پا؟ جوق، مەن سەنى ومبىعا كەتكەن ەكەن دەپ ءجۇرمىن. ءوزىڭ قايدان كەلەسىڭ؟ – ءجونىڭدى ايتشى. انا جولداسىڭ قايدا؟ كىرسىن ۇيگە! اپا، مەن رەسەيدەن كەلە جاتىرمىن. ساۋدا جاساپ، سول جاققا بارعانمىن. جولداسىم ەكەۋمىزدى قاراقشىلار توناپ كەتتى. قۇداي-اۋ، الدىڭعى كۇنى جامان ءتۇس كورىپ ەدىم. سول كۇنى تايماس تا يتاياعىنا اس كۇيسام دا، كۇنى بويى ىشپەي قويىپ ەدى. قۇلىنىم-اي! جارىعىم-اي! سەنى ءتىرى كوردىم عوي. ساداعاڭ كەتەيىن، – دەپ  جاۋلىعىنىڭ ۇشىمەن كوز جاسىن ءسۇرتتى. اپا، جىلاما. ۇيگە كىرە بەرىڭىز. ءبىز قازىر بارامىز. تاڭەرتەڭ ەرتە تۇرعان يكە جۋىنىپ-شايىنىپ: ال ەرتۋعان ءبىرىنشى قۇدايعا، ەكىنشى ساعان راقمەت. ءتىرى جۇرسەم، ۇمىتپايمىن، – دەپ قوشتاسۋعا ىڭعايلانا باستاپ ەدى. اعا سىزدەي الاشتىڭ ازاماتىنا شاكارىممەن، اليحانمەن دامدەس بولعان اعامەن دۇرىستاپ شاي ىشپەيمىن بە؟ باياۋحان اپا، قايماق پەن شايىڭىز بار ەدى عوي. ە-ە، بالام-اي. قايماقتىڭ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقانى قاشان. انەۋ كۇنى تاپاتال تۇستە جالعىز ەشكىنى كوزىمشە ارقاسىنا سالىپ، قانشا ويبايلاسام دا، الىپ كەتتى. كىم ول، تانيسىز با؟ ءيتتىڭ عانا بالاسىن باۋىزداپ ولتىرەيىن. قايتەسىڭ، بالام، قولىڭدى قانداما. ول دا ادام بالاسى. مىنا زاماندا قاي ءبىر جەتىسىپ جۇرگەن ادام بار دەيسىڭ؟ اناۋ تالدىڭ تۇبىندە اتىن بايلاپ ەكى كۇن بويى وسى توڭىرەكتەن باۋىرىن ىزدەپ جۇرگەن ءبىر ادامدى كورىپ، جۇرەگىم اۋىردى. بارىپ شاقىرىپ كەلسەڭشى، مۇسىلماننىڭ بالاسى عوي، – دەپ كەمپىر قامكورسي سويلەدى. ورنىنان شيراق تۇرعان ەرتۋعان جۇگىرىپ بارىپ، ەرتىپ الىپ كەلدى. اسسالاۋماعالەيكۋم! – دەپ بەيتانىس ادام تابالدىرىقتان اتتاعاندا، اسا ساق بولىپ قالعان يكە قورجىن بولمەگە بارىپ جاسىرىندى. قولىنا كىشكەنە كەزدىكتى ۇستاپ العان. كىمدى بولسا دا، جارىپ تاستاۋعا دايىن. اقساقال، جوعارى شىعىڭىز! نە عىپ جۇرگەن ادامسىز؟ اعامدى ىزدەپ ءجۇرمىن. قالاعا كەتىپ ەدى، سودان قايتپاي قالدى. نە ءولىسىن، نە ءتىرىسىن بىلمەيمىز، – دەپ جولاۋشى جۇدەي سويلەدى. «مىنا داۋىس تانىس داۋىس قوي» دەپ يكە ويلاعانشا بولعان جوق: مەن موتىشتىڭ قادىرىمىن. وي، اپا، اعا قايدا كەتتى؟ – دەدى. مەن مۇندامىن، – دەدى يكە. بەت-اۋزى جارا-جارا. دومبىعىپ ءىسىپ كەتكەن. ا، نە، دەيدى، قۇداي-اۋ! – دەپ قادىر جەرگە جىلاپ وتىرا كەتتى. سول كۇنى قاراڭعى تۇسە ەرتۋعان ءبىر ات تاۋىپ بەرىپ، ەكەۋىن قالا شەتىنە شىعارىپ سالدى.         ***   يكە اۋىلى الاقانداي كورىنىپ تۇراتىن تاۋدىڭ ىشىنە جاسىرىندى. اتتى ساي ىشىندەگى قالىڭ قاراعانعا بايلاپ قويدى. كەش باتا قابىلقاق پەن قابدىشۇكىر كەلەدى. ونىڭ قام كوڭىلىن اۋلاي ما، نەشە ءتۇرلى كۇلكىلى اڭگىمەلەر ايتسا دا، يكەنىڭ جىميۋى وتە سيرەك ەدى. قاباعىنان قار جاۋىپ، مالداس قۇرىپ وتىرىپ الادى. كەشكى از-ماز تاماق ىشكەن سوڭ ءبىر-ەكى رەت قابدىشۇكىردىڭ قوي دەگەنىنە قاراماستان اۋىلىنا بارىپ، بالالارىن يىسكەپ، كىشكەنتاي شاپاعاتىن الىپ، ماۋقىن باسقان بولادى. تىرس ەتكەن دىبىس بولسا ۇيدەن سىتىلىپ شىعىپ كەتەدى. كەيىنگى ءبىر اي كولەمىندە اۋىل جاققا بارمايتىن دا بولدى. اڭدۋشى كوپ. ەتتى جۇماسيانىڭ ەكى اپاسى پىسىرەدى. اقىرىنداپ جەتكىزەتىن  سول. ءتۇن بالاسى جۇلدىزدارعا قاراپ، كۇرسىنىپ جاتا بەرەتىن كەزدەر دە جيىلەدى. ءبىر كۇنى يكەنىڭ ىستىعى كوتەرىلىپ، ساندىراقتاپ شىقتى. بالالارىنىڭ اتىن ايتىپ، «قايريا سەنى «بوپايىم، بوپايىم» دەپ ەركەلەتۋشى ەدىم. مۇقانىم «مۇقانتاي»، ءناۋبات «ناۋكەن»، شاپاعات «شاپەتىم-بالاپانىم»، «شاپەتىم-قوزىم» دەپ ءون-بويىن سۋىق تەر باسىپ، ءزىل-باتپان بولعان.   تۇنىمەن ۇيىقتاماعان قابدىشۇكىر دە جاعى سۋ الىپ، كوزى كىرتيىپ، بىلشىقتانىپ قالعان. ۇلكەن ساۋساعىمەن قانشا سىلىپ الىپ تاستاسا دا، كوزى دۇرىس اشىلماي-اق قويدى. جارتاستىڭ ءبىر بۇيىرىنەن ءدۇربى سالىپ وتىرعان يكە: ءاي، قابدىشۇكىر، ءبىر ءتورت سالت اتتى وسىلاي قاراي كەلە جاتىر. كەلسىن، اكەسىن تانىتىپ، ءبىر-ءبىر وق جالىنسىن، سۇلاتىپ اتىپ تاستايىن، – دەپ قابدىشۇكىر كىجىنىپ قويدى. يكەنىڭ ويىنا باياعىداعى «قايىق اۋزىنداعى» ورازعاليەۆ ءتۇستى. بويى مۇزداپ كەتتى... اعا، – دەدى قابدىشۇكىر. – انە، انە ولار شاعاننىڭ جاعاسىمەن ءبىزدىڭ اۋىلعا قاراي بارا جاتىر. يكە ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرادى. ۇلكەن قارا كوزدەرى جاسىلدانىپ، جىرتقىش بولىپ بارا جاتقان سياقتى. قابدىشۇكىر اعاسىنىڭ مىنەزىن بىلەتىندىكتەن، تەز شەشىم قابىلدادى. كەشە تۇندە جۇماسيا ارقاردىڭ ءبىر سانى مەن ءبىر قاپ بيداي اكەپ تاستاعان. قابدىشۇكىر: – مەن قازىر، – دەدى دە سايعا قاراي ەڭبەكتەي جونەلدى. «ءوي، قايدا كەتتىڭ» دەگەنشە بولعان جوق، سايدىڭ بويىن قۋالاپ تومەن تۇسە بەردى. يكە قولىنا بەساتارىن الدى. «ءاي، وق جەتپەيدى-اۋ، اتتەڭ، اتتەڭ!» دەپ ءتىسىن قايراي بەردى. بۇل كەزدە قابدىشۇكىر اتتى جايداق ءمىنىپ، الدىنا ءبىر قاپ بيدايدى وڭگەرە ساپ، تاۋدى اينالىپ كەتىپ ەدى. يكە ءدۇربىنى سالىپ قاراپ ەدى. شىنىندا اۋىلعا ءتورت سالت اتتى تۇمسىق تىرەپ قالىپتى. ءىشى لاپ ەتە ءتۇستى. ءبىر الاپات ءورت ءىشى-باۋىرىن تاباعا  سالعانداي كۇيدىرىپ بارا جاتىر. ءوز كوزىنە ءوزى سەنبەيدى. سەمەي جاقتان كەلەتىن جولعا ءتۇسىپ الىپ، قابدىشۇكىر «بىردەڭە» دەپ ايقايلاپ، اۋىلعا قاراي كەلە جاتىر. تەك، جەل داۋىسىن ەستىرتپەي تۇر. ءيتتىڭ ابالاپ ۇرگەنى انىق ەستىلدى. الامويناق دۇرەگەي بوساپ كەتسە بولدى، يكەگە قاراي ءبىر-اق تارتاتىن. كەلىپ-اپ اسىر سالىپ، ەركەلەپ، قىڭسىلاپ، ويناق سالادى. ءيتتىڭ كەلگەنى جاقسى-اۋ، بىراق ونىڭ ارتىنان يتتەن دە جامان ادامداردىڭ تىمىسكىلەنىپ جەتەتىنىن ءىشى سەزەدى. سوندىقتان وسىدان بەس كۇن بۇرىن: ءاي، قابىلقاق، مىنا ءيتتى اۋىلعا اپارىپ، انا جولى جاقامان اتىپ بەرگەن قۇلجانىڭ باس-سيراعىن بەرسە دە، بۇل جاققا جولاتپايتىن بولسىن. ماقىشقا وسىنى قاداپ ايتتى. ودان كەيىن ىرعىزباي اۋىلىنا بارىپ: شاكارىم اتاڭنىڭ ۇلى زيات اعاڭمەن سويلەسىپ قايتشى. مەنى قىتاي جاققا بەت ۇستاپ، اياعىن ۇزەڭگىگە سوزىپ وتىر دەپ ايتارسىڭ.  قابىلقاق ءبىر اۋىز ءسوز ايتپاستان، الامويناقتى سۇيرەگەندەي قىلىپ اۋىلعا الىپ كەتكەن. سودان بەرى جىم-جىرت. يكە ول ويىن ءبىراز ادامدارعا جەتكىزگەن-ءتىن، تەك اقشي بويىندا تۇراتىن تۋىسى قىستاۋباي عانا قۇپتاپ، «وسى جەردەن كەتسەم بولدى، بار مالىمدى سوۆەت وكىمەتى الدى. قولىمدا جالعىز جەتىمەگىم قابيدەنىم عانا بار. ماعان ەندى جەتى قات اسپان دا، جەردىڭ بەتى دە تارىلىپ قالدى. ماعان ەندى ءبارىبىر» دەگەن سالەمىن جەتكىزگەن. ازىرگە وزىنە ەرەتىن قادىر اعاسى، قابدىشۇكىر، قابىلقاق، وسى ۇشەۋى عانا. «زيات اعاسى ەرە مە؟» دەگەن ويى مىنا وڭباعان وكىمەت شاكارىمنىڭ بالاسىن تۇرمەگە تىقپاي قويمايتىنىن ىشتەي سەزگەن ەدى... وي، باۋىرىم-اي، وي باۋىرىم، – دەپ ات قويعان قابدىشۇكىردىڭ داۋىسىن ەستىپ، بويى تۇرشىگىپ كەتتى. «نە بولىپ قالدى ەكەن؟» دەپ ويلادى. وي باۋىرىم-اي، باۋىرىم! سارى-الا كيىم كيگەن نكۆد-نىڭ ادامدارى قولدارىنا قارۋ الىپ، تۇرا-تۇرا قالىستى. نە سترەليايتە! اتپاڭدار، - دەپ ورىسشا-قازاقشا سويلەگەن ۇزىن بويلى ادام الدىعا قاراي ەكى-ءۇش قادام جاساپ، تاپانشاسىن قابدىشۇكىرگە قاراي كەزەپ تۇرا قالدى. وي، باۋىرىم، باۋىرىم-اي! يكە اعامنان ايرىلدىق! يكە اعامنان ايىرىلدىق! ەندى اعاتايىم جوق، نە بولدى مىنا زامان؟ نە بولدى؟ – اتتان دومالاي ءتۇسىپ، ۇيگە قاراي جۇگىردى. مۇزداي قارۋلانعان نكۆد-نىڭ ادامدارىن دا كوزىنە ىلگەن جوق. نە بولدى؟ نە بولدى؟ – دەپ ءۇيدىڭ ەسىك ءشيىن كوتەرىپ شىعا كەلگەن ماقىش قولىنداعى وجاۋىن ءتۇسىرىپ الدى. –اعاتايىمنان ايرىلدىق. قۇدايىم-اۋ، مۇنداي ادامدى قۇداي قازاققا قىيماعانى ما؟ – دەپ جەڭگەسىنە قول سوزىم جەر قالعاندا وكىرىپ جىلاي باستادى. ماقىش مىنا حاباردى ەستىپ، تالىپ ءتۇستى. ۋ دا شۋ. «جامانات» حاباردى ەستىگەن كىشى ايەل باتيقا دا ويباي سالىپ، جىلاي باستادى. سارى-الا تۇيمە تاققاندار سوستيىپ، سوستيىپ ورنىندا تۇرىپ قالدى. تەك ىشىندەگى تاپال شەگىر كوزدى جىگىت ويبايلاعان داۋىسقا قۇلاق سالماي، توڭىرەكتى شولىپ تۇر ەدى. وكشەسىن قايتا-قايتا كوتەرىپ، موينىن سوزىپ قويادى. بۇل انەۋ كەزدە «قايىق اۋزىندا» ەكى بۇتىنىڭ اراسىنا كەزدىك جۇگىرتكەن ورازعاليەۆتىڭ ۇلى ەدى. تۇتقىنداعى ورىستىڭ باتىراق شالى اتەك بولىپ قالعان ونى ەمدەپ، جەڭىل-جەلپى جۇمىسقا ورنالاستىرىپ، وسى ۇلىن نكۆد-عا قىزمەتكە العان ەدى. بۇل دا «شاش ال دەسە، باس الاتىن» ناعىزدىڭ ءوزى ەكەن. الدىنا كەلگەننىڭ «قاققاندا قانىن، سوققاندا ءسولىن الاتىن» جەندەت بولىپ شىقتى. تەك الامويناق تاۋ جاققا قاراپ ۇرگەنىن توقتاتار ەمەس. تاپال جىگىت جىلاپ وتىرعان ايەلدىڭ بەتىنە قاراپ تۇردى دا، ءۇيدىڭ ىشىنە كىرىپ ءتىنتىپ شىقتى. سۇپ-سۇر. شەگىر كوزدەرىن جەر سابالاپ وتىرعان قابدىشۇكىرگە ءبىر، الامويناق يتكە ءبىر قادايدى. ءاي، شەڭگەلباي، – دەگەن باستىعىنىڭ داۋسىن ەستىپ، سەلك ەتە ءتۇستى. سەن وسى كورگەن-بىلگەنىڭدى پروتوكولعا ءتۇسىرىپ قويشى. ەست، – دەدى شەڭگەلباي تاپ-تازا ورىسشا سويلەپ. – رازرەشيتە، وتپۋستيت سوباكۋ. چتو-تو پودوزريتەلنو لاەت. يا سومنەۆايۋس. ونىڭ وسى ءسوزىن ۇعا قويعان قابدىشۇكىر جىلاۋىن ودان سايىن: قانشا رەت اعاتايىما ايتتىم. جەلگە قارسى سيمە! ۇستىڭە شاشىرايدى دەپ. وكىمەتكە قارسى شىقپايىق، مويىنسەرىككە كىرەيىك، كولحوزىنا دا كىرەيىك، جانىمىز ىستەكەڭنىڭ ايتقان جولىنان ساداقا. ەڭبەك ەتەيىك دەپ ايتتىم عوي. وكىمەت مۇنشا ادامدى ولتىرمەيدى عوي. مالىمىزدى، جانىمىزدى ورتاعا سالايىق دەدىم عوي! ءاي، – دەدى تاشتاق ورازعاليەۆ. كانە، ايت كىمنەن ەستىدىڭ سەن؟ كەشە جالعىز وگىزىمدى ارباعا جەگىپ، تەمىر-تەرسەك اپارىپ ساتىپ بيداي العانمىن. سوندا ۋاقتىڭ ءبىر جىگىتى اعاسىمەن بىرگە يكە وققا ۇشىپ، ەرتىسكە اعىپ كەتكەنىن ايتتى. قايران، اعام-اي، – دەپ ەڭكىلدەپ جىلاي بەردى. انا جاقتا ەكى ايەل، مىنا جاقتا قابدىشۇكىر نكۆد-نىڭ ەسىن شىعارىپ جىبەرىپ ەدى. بىراق، شەڭگەلباي شەگىر كوزىن قاداپ، وعان ءبىر، الامويناققا ءبىر قارادى. قابدىشۇكىر ونىڭ ۇلكەن باستىعىنىڭ الدىنا تىزەرلەپ وتىرا قالىپ، زارلاي جونەلدى. باسەكە، ءبىز اڭساعان، بىزگە اكەلەتىن تەڭدىك وسى ما؟ بايلىققا سەمىرگەن بايلاردىڭ اسىراندىلارى سياقتى قارالى كوشكە شاۋىپ، ۇرىپ جىعاتىن وسىنداي وكىمەت بولا ما؟ ايتىڭىزشى، – دەپ تىزەرلەپ، الامويناقتىڭ جانىنا باردى. ەشتەڭە تۇسىنبەگەن يت ونىڭ بەتىنەن جالاپ-جالاپ الدى دا، تىنىشتالا قالدى. ورازعاليەۆ، بىسترو سوستاۆلياي پروتوكول! ۋحوديم، – دەدى. باستىعىنىڭ ءامىرلى داۋسىنان شوشىپ كەتكەن شەڭگەلباي قولىنا قالام مەن قاعازىن الىپ، قولدارى دىرىلدەپ جازا باستادى. نكۆد-دى پروتوكولدى تەز تولتىردى. اتتارىنا ءمىنىپ جاتقاندا ءبىر قاپ بيدايدى ولاردىڭ الدىنا كوتەرىپ اكەلگەن قابدىشۇكىر: – مىنانى كولحوزعا كىرەمىن، بيىل ەگىن ەكپەكپىن، – دەپ ايتىپ كەلە جاتىر ەدى، ولاردىڭ باسشىسى جەردەن كوكپار كوتەرگەندەي، لىپ ەتكىزىپ، ەردىڭ ارتىنا سالىپ الدى دا: – ەتو گوسۋدارستۆەننايا سوبستۆەننوست، – دەپ اتىن تەبىنىپ جۇرە بەردى. قابدىشۇكىر ساسقالاقتاپ: مىنا اتتى دا كولحوزعا بەرەيىن دەپ ەدىم، – دەي بەرگەندە، ەكىنشىسى وكىمەتتىڭ ادامى قابدىشۇكىردىڭ قولىنداعى اتتىڭ شىلبىرىن ءىلىپ الىپ، تاقىمىنا باسىپ ۇندەمەي جۇرە بەردى. ونىڭ سوڭىنان قالعاندارى ەردى. تەك شەڭگەلباي عانا اتىنىڭ باسىن قايتا-قايتا تەجەپ، ارتىنا بۇرىلۋمەن بولدى. ول بايعۇستىڭ كوڭىلىندە ءبىر كۇدىك كەتتى-اۋ. الامويناق پەن قابدىشۇكىر ولاردىڭ سوڭىنان ۇزاق قاراپ تۇردى... نكۆد جەندەتتەرى قاراڭعى تۇنگە ءسىڭىپ بارا جاتىر ەدى. قابدىشۇكىردىڭ جانىنا كەلگەن ماقىش: – قاي-نىم-اۋ، ن-ە بول-...؟ – دەپ ءسوزىن جۇتىپ، ىقىلىق اتتى. نە بولۋشى ەدى؟ – دەپ قابدىشۇكىر اقىرىن كۇلدى. ءيتتىڭ موينىنداعى ءجىپتى شەشىپ جاتىپ: – بار، الامويناق، مەنىڭ اعاما ۇيگە كەلسىن دەپ سالەم ايت! – دەگەنى. سەن نە ايتىپ تۇرسىڭ، ءوزى؟ – دەپ ماقىش ونىڭ يىعىنان قاتتى ۇرىپ جىبەردى. وسى كەزدە جەل سوعىپ، شاعان وزەنىنىڭ گۇرىلدەپ، كوكتەمگى تاسقىنى كەلە جاتىر ەدى. قازان كوتەر، جەڭەشە! – دەپ قابدىشۇكىر الامويناقتىڭ ءجىبىن شەشتى. يت قۇيرىعىن بۇلعانداتىپ، تاۋ جاققا قاراي اعاراڭداپ جۇگىرىپ بارادى. اراسىندا «اۋپ، اۋپ» دەپ ءۇرىپ قويادى. نە دەيدى، قۋارعان مىنا قۋ شەشەك؟ ءاي، باتيقا، ءاي، باتيقا! – دەپ سۇرىنە-قابىنا قاراي ۇيگە جۇگىردى. شاعان وزەنى سەل بوپ تاسىپ، گۇر-گۇر ەتىپ اۋىلعا جاقىنداپ قالىپ ەدى.   *** سەن رەنجىمە، يكە. مەن ساعان ەرە المايمىن. ارقار اتىپ جەسەم دە، اش قالماسپىن. قوش بول! امان بول! مەنىڭ تۋىستىعىم قايدا جۇرسەڭ دە، اللانىڭ الدىندا ايتايىن، سەنىمەن بىرگە، مەن قالعان ومىرىمدە وسى شاعان بويىنان ۇزامايمىن. قوش بول! – دەپ كوزىنە جاس الىپ جاقامان اتىنا ءمىنىپ جۇرە بەردى. اينالا وتىرعان قادىر مەن قابدىشۇكىردە ءۇن جوق. تەك باستارىن شۇلعيدى. جانىندا وتىرعان ماقىش قايتا-قايتا كۇرسىنە بەردى. ءاي، قابىلقاق، كەشە مەن كورسەتكەن كوك بيەنى الىپ كەل. سويىپ، جولعا ازىق قىلايىق. ءىنىسى ونىڭ ايتقان ءسوزىن ەكى ەتپەي، ءيىرۋلى تۇرعان ءجۇز شاقتى جىلقىنىڭ ىشىنەن كوك بيەنى جۇلقىندىرىپ الىپ كەلدى. قىستاۋباي كۇرسىنە وتىرىپ باتا جاسادى. ءاپ-ساتتە قابىلقاق، قابدىشۇكىر، ومىرسەرىك ۇشەۋى جاۋكەمدەپ تاستادى. ءار اتتىڭ قانجىعاسىنا مۇشەلەپ سالىپ، «تەرىسىن نە ىستەيمىز؟» دەپ تۇرعان كەزدە، ءدوڭ اسىپ، بۇلارعا قارسى قاسقا ات مىنگەن بىرەۋ  كەلە جاتتى. ءبارى ساسىپ قالعان ەدى. يكە وتتى كوزىمەن قاراپ تۇرىپ، «ساسپاڭدار، ساسپاڭدار!» دەدى. استىنداعى اتىن اياڭداتىپ، «اسسالاۋماعالەيكۇم!» دەپ كەلگەن سارىباس تامانىڭ جىگىتى ەكەن. ۋاعالەيكۇماسسالام! – دەپ قولىن ۇسىنعان قابدىشۇكىر ونى اتتان جۇلقىپ ءتۇسىردى دە، جەلكەسىنەن ۇستاپ، ءۇرپيىپ تۇرعان كوپشىلىكتىڭ ورتاسىنا اكەلدى. – مىنانى  ءولتىرىپ كەتەيىك! ايتىپ قويادى. وي، جىندىسىندار ما؟ ولتىرگەنى، نەسى-ەي؟ مەن اق تا ەمەسپىن، قىزىل دا ەمەسپىن. ءاي، يكە، ايتساڭشى مىنا كۇشىكتەرىڭە! وزدەرىڭنىڭ تۇرلەرىڭ سۋىق قوي! – دەپ سارىباس الاق-جۇلاق ەتتى. اتقا مىنىڭدەر، – دەدى يكە اقىرىن. بايلا مىنانى! ەي، ولتىرگەنى نەسى-ەي! جول ءجۇرىپ بارا جاتىپ ادام قانىن موينىمىزعا جۇكتەيمىز بە؟ قۇدايدان قورىقساڭدارشى، – دەپ قادىر جىلارمان بولدى. قول-اياعى ماتاۋلى سارىباس: يكە، مەنى ولتىرمەڭدەر! مەن ءبىر اتانىڭ جالعىزىمىن عوي. سەن دە ءبىر اتادان جالعىزسىڭ! – دەپ ايعايلادى. يكە بولسا: ال، جونەلىڭدەر! – دەپ بۇيىردى. كوش ورنىنان قوزعالىپ كەتىپ ەدى. قابدىشۇكىر اتىنىڭ باسىن كەرى بۇرىپ، بۇلاردىڭ جانىنا كەلدى. ولتىرەيىك مۇنى! ءولتىرىپ كەتەيىك. بۇل ايتىپ قويادى، – دەپ تەبىنىپ- تەبىنىپ قويدى. بار! – دەدى يكە، وعان يەگىمەن كوش جاقتى نۇسقاپ. قابدىشۇكىر قايتادان شابا جونەلدى. ءاي، يكە، – دەدى سارىباس جالىنعانداي بولىپ. – جالعىزدىڭ ءبىر قاسىق قانىن موينىڭا جۇكتەيسىڭ بە؟ نە جازدىم مەن ساعان؟ ايتىپ تۇرمىن عوي، مەن اق تا، قىزىل دا ەمەسپىن. قالىڭ موتىشتىڭ بالالارىنىڭ ىشىندە جالعىزدىعىم بىلىنبەي، ادام بالاسىنا قيانات جاساماعانىمدى ءوزىڭ بىلەسىڭ. سەن قايدان ءجۇرسىڭ؟ – دەپ يكە قونىشىنداعى ناگانىن سۋىردى. ويباي-اۋ، يكە-اۋ! جانىمدى الساڭ دا، نە كىنام بار؟ ايتىپ ءولتىرشى ءوزى. تىم قۇرماسا، ادام بالاسىنا جاساعان قياناتىمدى ءبىلىپ ولەيىن. يكە كۇرسىندى. ءبىزدىڭ جولعا شىعاتىنىمىزدى قايدان بىلەسىڭ؟ قايداعى جول؟  مەن ابىرالىدان كەلە جاتىرمىن. ءبىر تۋىسىمنىڭ بالاسى جەتىم قالدى دەپ، سونى ىزدەپ تابا الماي كەلە جاتىر ەدىم. وسى جولمەن ءشيدىڭ بويىنا شىعاتىن تۋرا جول دەپ قايدان عانا ءجۇرىپ ەدىم. اجالىم سەنەن بولاتىنىن قايدان بىلەيىن؟!. ولتىرمەشى مەنى، يكە! – دەپ جالىندى. يكە ويلانىپ ءبىراز تۇردى دا: مەن دە جالعىزبىن. سەنىڭ قانىڭدى موينىما ارتىپ قايتەيىن. ءۇش كۇن وسى جەردەن قوزعالماي جات! ونان كەيىن ايتساڭ، ايتا بەر. وسى كەزدە قارق-قارق ەتىپ، ەكى قارعا اينالا ۇشتى. يكە ناگاننىڭ شۇرىپپەسىن باسىپ-باسىپ قالدى. ەكى قارعا جەرگە جالپ-جالپ ەتە ءتۇستى. سارىباس كوزىن تارس جۇمىپ العان. كۇبىرلەپ قۇراننىڭ اياتىن وقىپ وتىر. يكە اتىنا قارعىپ ءمىندى دە، ەداۋىر جەرگە ۇزاپ كەتكەن كوشتىڭ سوڭىنان قۋىپ جەتتى. قانىن ىشىنە تارتىپ العان قابدىشۇكىر: دۇرىس بولدى، اعا! ايتىپ قويادى ول، – دەپ اتىن قايتا-قايتا تەبىنە بەردى. ماقىش بولسا، ەل ەستىمەيتىندەي سىبىرلاپ سويلەپ: نە ىستەدىڭ؟ وبال بولدى عوي، – دەدى كوزىنەن جاس شىعىپ، اتىنىڭ جالىن ۋىستاپ ۇستاپ الدى. ءجا، جەتەر! ولمەگەن ادامدى جوقتاپ نە بولدى؟ ەشكىمگە ءتىس جارما! ماقىش ساسقالاقتاپ، نە سەنەرىن، نە سەنبەسىن بىلمەي: «ءيا، اللا، ءيا اللا!» - دەپ كۇبىرلەپ قويدى. ولار ءتۇن جارىمدا اقشاۋلىنىڭ تەرەڭ سايىنا بارىپ جىلقى ءيىردى. اتتارىنىڭ ەر-توقىمىن العان جوق. يكەنىڭ ۇيقىسى ۇيقى بولمادى.  قادىردىڭ قايتا-قايتا ۋھلەپ، دوڭبەكشي بەرگەنىن ءىشى سەزدى. تاڭ اتا ازداپ تاماقتانعان بولىپ، ەندى قوزعالا بەرگەندە: قادىر! – دەدى. – سەن ەلگە قايت! قارت شەشەڭ مەن كەلىنشەگىڭ ءجامي  قالدى. – قادىر قۋانعانىنان نە ىستەرىن بىلمەي، ءتىلى بايلانعانداي ءۇنسىز قالىپ ەدى. – قابدىشۇكىردى ال دا، ەلگە قايتىڭدار! ەي، قابدىشۇكىر! اعاڭ ەكەۋىڭ ەلگە قايتىڭدار! مەن كوپ ۇزاماي كەلەمىن. الاش وكىمەتى مىنا قىزىلداردى ەرتە مە، كەش پە، جەڭەدى! قازاقتىڭ باسىنا جىلۋى مول كۇن تۋادى. قابىلقاقتى دا الا كەتەيىن بە؟ – دەپ قادىر سىبىرلاي سويلەدى. ءاي، قابىلقاق، بەرى كەل. مىنا ەكى اعاڭدى ەلگە قايتارىپ جاتىرمىن. سەن دە قايتاسىڭ با؟ جوق، اعا! ولسەم، سىزبەن بىرگە ولەمىن. بۋدان اتانىڭ ارۋاعىنا سولاي انت ەتكەنمىن. بولمايدى، – دەپ قابىلقاق باسىن شايقايدى. ونىڭ بۇل ءسوزىن ەستىمەگەن سىڭاي تانىتتى دا: – ەكەۋىنە ءبىر-ءبىر قۇلىندى بيە جەتەكتەتىپ جىبەرەرسىڭ، – دەپ يكە قابىلقاققا ايتتى. – ال، قوش بولىڭدار! – دەپ ارتىنا بۇرىلماستان اتىن تەبىنىپ جۇرە بەردى. ءبىرازدان سوڭ جانىنا شاۋىپ كەلگەن قابىلقاق: اعا، ءسىز ايتقانداي ەكەۋىنە ءبىر-ءبىر قۇلىندى بيە بەردىم. جەڭگەمە سەمىز ءبىر بايتال بەردىم. جىلقىشىلاردىڭ جانىندا ومىرسەرىك قالدى. ومىرسەرىكتى ماقىشتىڭ جانىنا قوي. ەندى قاتەرلى جول بولادى. سەن انا قىستاۋباي اعاڭنىن جانىندا بول. قابىلقاق باسىن يزەدى. ەكىنشى كۇنى ولار قاتىنسۋ وزەنىنەن ءوتىپ بارا جاتقان كەزدە، شىلىك اراسىنان قىزىلدار وتريادى شىعا كەلدى. تارس-تۇرس مىلتىق اتىلىپ جاتىر. جىلقىلار بىتىراي قاشتى. يكە ەكى ناگانىن الىپ، كوزىنە ىلىككەندى ءدال تيگىزىپ ۇشىرىپ جاتىر. قىزىلداردىڭ قاتارى سيرەپ، اتتارى شابان با، ولاردان قالا بەردى. بىراق، بۇلار شابىسىن توقتاتپاي كەلەدى. ءبىر كەزدە جاردىڭ كولەڭكەسىنەن ءبىر قۇلجا اتىپ شىعىپ، جولدارىن كەسە بەرگەندە، ومىرسەرىك قامشىسىن سىلتەپ قالدى. بەلى ءۇزىلىپ كەتكەن قۇلجا تىپىرلاپ جاتقاندا، قىستاۋباي جەردەن ءىلىپ-اپ، الدىنا وڭگەرىپ، قارنىن جارىپ جىبەردى. استىنداعى اتى دا سۇرىنە بارىپ قايتا تۇزەلدى. ولار الاكولدىڭ قالىڭ قامىسىنا تىعىلدى. جىلقىنىڭ تەڭ جارتىسى عانا قالدى. قابىلقاق تومەن قاراپ، اعاسىنىڭ قاسىنا جولاماي قويدى. يكە بارىنشا سابىرلى بولۋعا تىرىستى. جىلقىشىلارعا: «باۋىرلارىم، ءبىر-ءبىر قۇلىندى بيە جەتەكتەپ، ەلگە قايتىڭدار! سەندەر جاسسىڭدار، ءوسىپ-ونىڭدەر! سەندەردىڭ ومىرلەرىڭدى قاتەرگە تىكپەيىن ەندى. قالعان مالدى قابىلقاق تا قايىرا جاتار»، – دەپ قابىلقاقتى شاقىردى. ول اياعىن ءبىر باسىپ، ەكى باسىپ قىزاراقتاپ جانىنا كەلدى. –  «مالىم – جانىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن. مىڭ جىلقىسىنان ايىرىلعان قىستاۋباي اعام دا سىر بەرمەي كەلە جاتىر عوي، – دەپ داۋىسىن قاتتىراق شىعاردى. – ەشتەڭە جوق. ءبارىمىز امانبىز. بۇگىن مىنا قامىستىڭ ىشىنە تۇنەيىك. الاكولدىڭ سۋىنا جۋىنىپ-شايىنىپ الايىق. بۇل كولگە كەزىندە ارۋاعىڭنان اينالايىن، قابانباي باتىر اسكەرىمەن كەلىپ تۇسكەن ەكەن. بۇگىن بىزگە دە بۇيرىپ تۇر. جىلى ءسوزدى ەستىگەن قىستاۋباي دا ءجۇزى جىلىپ: ءاي، ومىرسەرىك مىنا ارقاردىڭ تەرىسىن سىپىر، اسىپ جەيىك. ەلدە قالعان جالعىزىم قابيدەنىمنىڭ ىرىسى عوي. اللانىڭ بىزگە بۇيىرتقان ءدامى وسى بولار، – دەدى. اعا! – دەدى يكەنىڭ جانىنا كەلگەن جىلقىشى جىگىت. – اداسقاننىڭ الدى ءجون دەگەن. ءبىز دە اداستىق پا؟! ونى ءبىر اللا بىلەدى. ورالبەك ەكەۋمىز  سىزگە ەرگەنىمىز ەرگەن. ونىڭ اكەسى سالمەن ولەرىندە ماعان، وراشىم ساعان امانات دەگەن ەدى.  ەلدە ءبىزدى كىم كۇتىپ وتىر؟ نە كورسەك تە، سىزبەن كورەيىك. ونىڭ ۇستىنە تايتولەۋ اعام: «يكە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ باتىرى عانا ەمەس، كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ازامات. الاشتىڭ ازاماتى. نە كورسەڭ، بىرگە كور!» – دەپ ەدى. ەلگە بارعاندا تايتولەۋ اعاما نە بەتىمدى ايتامىن؟ ءبىزدى قۋماڭىز. ولسەك، سىزبەن بىرگە ولەمىز. سول ءتۇنى الاكولدە ولار كەشتى بەيبىت وتكىزدى. تاڭەرتەڭ تۇرسا، بارلىق تاۋى كوز كورەتىن جەردە ەكەن. «بۇل تاۋدى اسساق، ارعى جاعى شاۋەشەك. ەلدىڭ ءبارى حاباراسۋ ارقىلى وتەدى. ءبىز وسى جولمەن ءىز جاسىرىپ، ءوتىپ كەتەيىك» دەگەن ويمەن يكە كوشتى قوزعادى. الىستان مۇنارتىپ كورىنىپ تۇرعان تاۋدى بەتكە الىپ ءجۇرىپ كەلە جاتقاندا، الدىنان بىرەۋ: توقتاڭدار! توقتاڭدار! – دەپ ايعايلاپ شىعا كەلگەندە، يكە اڭتارىلىپ تۇرىپ قالدى. بارشى، اناۋ كىم؟ – دەپ ومىرسەرىكتى جۇمسادى. جەلىپ بارىپ، ارتىنا مىڭگەستىرىپ الىپ كەلگەن جاس جىگىتتىڭ بەت-اۋزىنان ساۋ تامتىق جوق، ءۇستى-باسى قان-قان، كيىمى جىرتىق-جىرتىق. سەن كىمسىڭ؟ – دەدى يكە. مەن، توبىقتى كوتىباقپىن! اتىم ماۋلەن! مەن ءسىزدى تانيمىن، اعا. ءسىز، يكەسىز عوي؟ سەن قايدان ءجۇرسىڭ بۇل جەردە جاياۋ-جالپى؟   اياگوزدەن بەس جىگىت شىققانبىز. ەكەۋى وققا ۇشتى، بىرەۋى ءۇشتى-كۇيلى جوعالىپ كەتتى. نايمان جىگىتى قىزىلداردىڭ قولىنا ءتۇستى. مىنە، ءسىز كورىپ تۇرسىز مەنىڭ جاعدايىمدى. اللا قولداپ، سىزگە جولىقتىم، – دەپ جەرگە وتىرا كەتىپ جاس بالاشا جىلادى. سۋ بەرىڭدەر! – دەپ اتىن تەبىنىپ، الدىعا جۇرە بەردى. قامشىلار جاعىنا كەلگەن ماقىش: بۇعان سەنبەڭىز! – دەدى سىبىرلاپ. يكە وعان اقىرىپ جىبەردى: قازىر ەلدىڭ ءبارى جاۋ. بۇل مەنىڭ تۋىسىم. ەلىنە پانا بولعان بايسالداي كەمەڭگەردىڭ باۋىرى. ايدالادا اسپاننان تۇسسە دە، بۇنى قالاي تاستاپ كەتەمىن. بوس سويلەمە! قابىلقاق الگى كوتىباقتىڭ جىگىتىنە قۇلىندى بيەنى ۇستاپ اكەلىپ، مىنگىزىپ قويدى. ءومىرى اتقا مىنبەگەن ادام سياقتى قايتا-قايتا سىپىرىلىپ، جەرگە ءتۇسىپ قالادى دا، جاياۋ جۇگىرىپ وتىرادى. ومىرسەرىك بولسا ونى كوتەرىپ الىپ، قايتادان بيەگە مىنگىزىپ قويادى. ءاي، سەن ءوزى تايعا مىنبەگەن بالاسىڭ عوي. ايتەۋىر، سەندەر تىشقاق لاعى جوق كەدەيدىڭ بالاسىن تابالاۋعا ۇيىرسىڭدەر، – دەپ ماۋلەن اشۋلانىپ قويادى. – سەنىڭ قالي اعاڭنان ساباق العانمىن. ول كىسى ەشكىمدى تابالامايتىن مادەنيەتتى ادام عوي، – دەپ كۇرسىندى ماۋلەن. ولار بارلىق تاۋىنا ىلىكتى.                      ***   ءبىر بيىك توبەنىڭ باسىنا شىعىپ، يكە توڭىرەككە شولۋ جاسادى.          «وسىمەن بۇل ەلگە ءتورتىنشى كەلۋىم. زامان تۇزەلگەندە، قايتادان ەلىمە قايتامىن عوي. الاشىمنىڭ جۇمىسىن الدىعا باستىرۋعا ۇلەسىمدى قوسامىن. الاش جەڭىلمەيدى. قازاق تىزە بۇكپەيدى. بىرەۋدىڭ الدىندا ەڭكەيۋگە مىندەتتى دە ەمەس. ويتكەنى، بەس ۋاقىت نامازىن اۋزىنان تاستاماعان، ادال اس ىشكەن قازاق. بىرەۋگە موينىن ۇسىنىپ، ءور كەۋدەسىن جەرگە توسەۋگە مىندەتتى ەمەس» دەپ ويلانىپ تۇرعاندا، جانىنا قابىلقاق كەلىپ: اعا، اناۋ شىلىكتى سايدى كورىپ تۇرسىز با؟ مىنا وزەننىڭ بۋى كوتەرىلە بەرەدى ەكەن. ءار جاعىنا ءوتىپ كەتسەك، مىنا توبەگە شىققان ادام دا كورە الماي قالادى، – دەپ اعاسىنا قايتا-قايتا قارادى. يكە ۇندەمەدى. قابىلقاق نە ىستەرىن بىلمەي ءۇنسىز قالىپ ەدى. ە-ە، اقىل جاستان دەگەن ەكەن، سەنىڭ ايتقانىڭ بولسىن. ءاي، ومىرسەرىك، مىناۋ سەنىڭ قابىلقاق اعاڭ ءجون بىلەدى-ءا!؟ سەن دە قايلاي ويلايسىڭ؟ مىنا وزەننەن ءوتىپ الساق، اناۋ بيىكتىڭ ارعى جاعى شاۋەشەك. تەك سۋ تەرەڭ ەمەس پە ەكەن؟ – دەدى. جوق، اعا، مەن تۇندە بارىپ تەكسەرگەنمىن. اعىنى قاتتى بولعانىمەن، ات ساۋىرىنان عانا كەلەتىن وزەن ەكەن. ەنىن دە كورىپ تۇرسىز. استى قيىرشىق تاس، قۇداي قالاسا، وتەمىز دە كەتەمىز، – دەدى ومىرسەرىك. وندا، مىنا بۋ قايدان شىعىپ جاتىر؟ سۋى جىلى بولار، ءسىرا؟ يا، بۇل اراساننىڭ سۋى عوي. وزەندە قايداعى اراسان؟ اناۋ كىشكەنە شوقىنى كوردىڭىز بە؟ سونىڭ ەتەگىندە اراسان بار. ونىڭ سۋى مىنا وزەنگە كەلىپ قۇيادى ەكەن، – دەپ ومىرسەرىك ايتقان كەزدە، مىرزا تەز شەشىم قابىلدادى.  وندا بىلاي ىستەيىك، – دەدى يكە ويلانىپ. – قابىلقاق، سەن انا كوتىباقتىڭ جىگىتىن ەرتىپ، اعايىنداردى وزەننەن وتكىزىپ، جايلى جەر تاۋىپ بەرگەننەن كەيىن ەكەۋىڭ، اناۋ تۇمسىقتاعى توبەنى كورىپ تۇرسىڭ عوي. سوعان بارىپ جاسىرىنىڭدار. ال، قابىلقاق، سەن تۋرا وسى جەردە قال. ومىرسەرىكتەر سول جاقتان باقىلاسىن. ال سەن ارتىمىزدان كەلگەن جاۋدى بايقاپ قالساڭ، حابار بەرەرسىڭ. قابىلقاق ءۇنسىز باسىن يزەدى. توبە باسىندا باقىلاپ تۇرعان يكە وزەننەن ءوتىپ، قالىڭ شىلىك ىشىنە كىرىپ كەتكەنشە قاراپ تۇردى دا، ءوزى دە اتىن تەبىنىپ، جانىنداعى تۇرعان ادامداردى ەرتىپ تومەن تۇسە بەردى. «قاپ، قاتە ىستەدىم-اۋ، ولاردىڭ قاسىنا ماقىشتى دا ەرتىپ جىبەرمەگەنىم-اي، بولىنگەندەي بولدىم-اۋ!» دەپ ويلاپ، اتىن قامشىمەن ەكى رەت وسىپ-وسىپ جىبەردى. وسى كەزدە باسىنداعى تىماعىن كوتەرە بەرگەندە، وزەننەن قايتا وتكەن ومىرسەرىكتەردى كورىپ، كوڭىلى جايلاندى. كەلگەن جەرلەرى وتە تىنىش، قالىڭ شىلىك ورتاسىندا ەكى كيىز ءۇي ورنالاساتىنداي عانا ويماقتاي جەر بار ەكەن. اتتان تۇسپەس بۇرىن، يكە جان-جاققا مۇقيات زەر سالىپ قارادى. اراسان سۋىنان كوتەرىلگەن بۇلت ءدال ءبىر شىمىلدىقتاي ەكەن. «بۇل نە عاجاپ، ا؟» دەپ تاڭىرقاي ويلادى ىشىنەن. بايبىشە، قازان كوتەر، اعايىن جۋىنىپ-شايىنىپ السىن! اناۋ توبەدەن ءارى اسساق،  شاۋەشەك... – دەپ جادىراپ سويلەدى. مۇقانشىدا الدىمىزدان شىققان ايجارىق اقىننىڭ سويىپ بەرگەن قويىنىڭ جارتى ەتى عانا بار. سونى قازانعا سالايىن با؟ ءاي، بايبىشە، – دەدى قاتۋلانىپ. – ەندى مەن قازان-وشاققا ارالاساتىن قاتىنمىن با؟ ەندى، ەندى، – قۇلاعىنىڭ ۇشىنا دەيىن قىزارىپ كەتكەن ماقىش ءۇن-ءتۇنسىز اتتان ءتۇسىپ جاتىر ەدى. تۋ-ۋ، مىنا اتتىڭ ابدەن تەرلەي-تەرلەي اقسورپاسى شىعىپتى-اۋ. وزەنگە بارىپ، اتتى دا جۋايىن، ءوزىم دە سۋعا تۇسەيىن، الگى ءبىر جاساعان سابىنىڭ بار ەدى عوي. ونىڭ بۇل سوزىنە ريزا بولعان ماقىش، كۇلىمسىرەپ بەتى نۇرلانىپ: اتتى جۋىندىرىپ قايتەسىڭ؟ ءوزىڭ سەرىگىپ الساڭ بولدى عوي، – دەپ كۇلدى. ەلدىڭ ءبارى اپىر-جىپىر اتتان ءتۇسىپ ۇستىندەگىلەرىن قاعىپ-سىلكىپ، جەرگە ۋح دەپ ورنالاسىپ جاتىر ەدى.   يكە بابىشەنىڭ جيرەن اتىنىڭ ايىلىن شەشىپ، شىلبىرىنان جەتەكتەپ، قالىڭ بۋدىڭ اراسىمەن وزەنگە قاراي بەتتەدى. وزەنگە كەلە سالىسىمەن جيرەن قاسقا جالداپ سۋ ءىشتى. نەشە كۇن ارقاسىنان ەر تۇسپەگەن جيرەن وزەننىڭ جاعاسىنا شىعىپ، ارى-بەرى اۋنادى. ۇزىنداۋ شىلبىردى تۇيەنىڭ وركەشىندەي تاس تۇبىندەگى توبىلعىعا بايلاپ قويدى دا، ءوزى دە سۋعا ءتۇستى. دەگەلەڭ تاۋىنان جينالعان گۇلدەردەن سىعىپ، باعلان قوزىنىڭ قۇيرىعىنان قوسىپ قايناتقان سارى سابىنمەن ارى-بەرى كوپىرتىپ جۋىندى. ءيىسى مۇنداي بولار ما؟ قايراڭ دەگەلەڭ، قايران شىڭعىستاۋ! قايران ابىرالى! قايران بۇعىلى! كوزدەن بۇل-بۇل ۇشتىڭدار-اۋ! مىنا اپالاڭ-توپالاڭ زامان دا باسىلار. قورقاۋلار كەتىپ، الاش وكىمەتى ورناعاننان كەيىن جاس ۇرپاقتى وقىتىپ، قازاعىنا، الاشىنا قىزمەت ەتەتىن زامان دا تۋار-اۋ. شىركىن، ءاليحان اعام ايتپاقشى، «ولسەم دە الاشقا قىزمەت ەتىپ ولەمىن دەپ» بارشا قازاق ايتساق قوي! كۇن ەڭكەيىپ قالىپ ەدى. يكە ءسۇتپىسىرىم ۋاقىت قالعىپ كەتتى دە، قارعانىڭ قارقىلداعان داۋىسىنان سەلك ەتىپ وياندى. ەسىنەپ الىپ، ءارى-بەرى كەرىلىپ سوزىلدى دا، جيرەن قاسقانى وزەنگە جەتەكتەپ الىپ كەپ، سابىنداپ جۋىپ جاتتى. نەگە ەكەنىن بىلمەيدى، باسىن كوتەرىپ-اپ جان-جاعىنا قارادى. ءبىر كەزدە سوناۋ توبەدەن قۇلديلاپ شاۋىپ كەلە جاتقان قابىلقاقتى كورىپ قالدى. «بۇل باۋىرىمنىڭ شاپقانى تەگىن ەمەس-اۋ» دەپ قاراپ تۇرعاندا، نكۆد-نىڭ ادامدارى دالباڭ-دالباڭ ەتىپ شاۋىپ كەلە جاتقانىن جانە بايقاپ قالدى. جيرەن قاسقاعا قارعىپ مىنگەن يكە قيعاشتاۋ شاۋىپ شىعا كەلدى دە، قابىلقاق جاققا ارتقا قاراي بۇرىل دەپ قولىمەن بەلگى بەردى. ونى بىردەن تۇسىنە قويعان قابىلقاق وزەنگە قاراي بۇرىلدى. يكە قايتا-قايتا تەبىنىپ، الدىعا قاراي شابا بەردى. تارس-تۇرس مىلتىق اتىپ، ءبىر جىرىققا ءتۇسىپ كەتىپ ەدى، ونىسى قىسقا بولدى. قايتا شاپتى. دوڭگە شىقتى. تارس-تۇرس مىلتىق اتىلىپ جاتىر، وقتار زۋ-زۋ ەتىپ قۇلاعىڭنىڭ تۇبىنەن وتەدى. ءبىر كەزدە الدىنان قالىڭ قاراعان شىقتى. سولاي قاراي شاپتى. قاراعاننىڭ بيىكتىگى سونداي، تاي مىنگەن بالا كورىنە قويماس. جيرەن قاسقا مىلتىق داۋىسىنان ۇركىپ، قاتتى شاۋىپ كەلە جاتىپ، ءبىر بۇيىرلەپ جالت بەرگەندە يكە سۋسىپ جەرگە تۇسە بەردى. ءوزى دە تۇسىنبەي قالدى. دومالاپ بارىپ قاسقىردىڭ اپانىنا ءتۇستى. ارس ەتتى ارلان. كوزى ەشتەڭە كورمەي قالدى. «وي، كەت، كەت!» دەپ قولىن سەرمەپ، سەرمەپ جاتىپ ەسىن جيدى. اپاننىڭ ىشىندە ەمشەگىن جەر سىزعان قانشىق پەن ازۋ ءتىسى ساق-ساق ەتكەن ارلان جاتىر ەدى. ورىندارىنان اتىپ تۇرىپ ءدال قازىر يكەنى اساپ جەيتىندەي ازۋ تىستەرىن ساقىلداتا باستادى. يكە جان-جاعىنا قارمانا الماي، ارقاسىن تاسقا تىرەدى. قولىنا ارەكەت جاسايتىنداي بىردەڭە ىلىنسەشى. قانشا ۋاقىت العانى بەلگىسىز. تەك كوز الدىندا ەكى كوزى وتتاي جانعان ارلان قاسقىر. سىرتتا دۇبىرلەگەن ات تۇياعى. اندا-ساندا تارس ەتىپ اتىلعان مىلتىق داۋىسى ەستىلىپ تۇر. «ساق، ساق» ەتكەن ارلان تىستەرى. يكەنىڭ ءون بويىنان سۇپ-سۋىق تەر مونشاقتاپ اقتى.         «ساق، ساق». سالدەن سوڭ يكەنىڭ بويىنا باتىلدىق بىتە باستادى. ونىڭ ۇستىنە قارمانىپ ءجۇرىپ، جۇدىرىقتاي تاس قولىنا ىلگەن. «ساق، ساق». كەيدە شوقتاي جانعان ارلاننىڭ كوزىن كورمەي قالسا، ءدال ءبىر ايدالادا قالعان بالاداي سەزىنە باستادى. جامىراعان جۇلدىزدار جىلت-جىلت ەتەدى. «ساق، ساق». ءبىر كەزدە تاڭ سەبەلەپ اتا باستادى. قانشىق قاسقىر ءبىر بۇيىرگە بارىپ جاتقانمەن، كوزىن بۇدان الار ەمەس. ارلان قاسقىر ءبىر ورنىندا تۇرماي، ءارى-بەرى توقتاماستان، يكەگە ءۇش-ءتورت قادام جەردە ءجۇرىپ الدى. ول ورنىنان قيمىلداسا، ارس ەتىپ ۇمتىلۋعا ارەكەت جاسايدى. ءبىر كەزدە سىرتتان ادام اياعىنىڭ دىبىسى ەستىلدى. اح، سۆولوچ، تى زدەس. قولىنداعى ۆينتوۆكاسىن يكەگە قاراي كەزەپ باسىنان جوعارى تارس ەتكىزىپ اتتى. ارلان قاسقىن گۇر-گۇر ەتىپ اسپانعا قاراپ تۇر. داۋىسى مۇنداي زور شىعار ما؟! ا تى توجە حوچەش ەست؟ سەيچاس، سەيچاس مى تەبە ۋستروەم، – دەپ قانشىقتىڭ سيراعىنان كوزدەپ تۇرىپ اتتى. ونداعى ويى يكەنى قاسقىرعا جەگىزۋ ەدى. حا، حا، حا! – دەپ جيرەن ورىس سەلكىلدەپ كۇلىپ الدى. تى جە نە پونيماەش؟ نيحرەنا نە پونيماەش؟ يا تەبە حوتەل سۆەجيم چەلوۆەچەسكيم مياسوم ناكورميت. پولۋچاي! – دەپ يكە جاققا قاراي اتقاندا، وق تيمەي قالدى. وسى كەزدە ارلان سەكىرىپ بارىپ مىلتىقتىڭ باۋىنان تىستەپ، جۇلقي تارتقان كەزدە ول بايقۇس اپاننىڭ ىشىنە دومالاپ ءتۇستى. قاس پەن كوزدىڭ اراسىندا شاپشاڭ قيمىلداعان يكە ونىڭ يىعىنا باسىپ، سىرتقا اتىپ شىقتى دا، تۇرا جۇگىردى. قايدان شىعا كەلگەنى بەلگسىز، ءبىر بۇيىردەن قابىلقاق شىعا كەلىپ: اعا، اعا! – دەدى. تۇنىمەن كوز ىلمەي ابدەن السىرەگەن يكە وعان قاراپ: سۋ، سۋ اكەل! دارەت الام، – دەدى.  ونىڭ سوڭىنان جۇگىرىپ كەلە جاتقان باۋىرى: سۋ جىلىتايىن با، اعا؟! – دەپ كۇلىپ قويدى دا، كەلە جاتقان جەرىنە توقتاي قالدى دا، جان-جاعىنا قارادى. قالىڭ شەڭگەلدىنىڭ اراسىندا قالت-قۇلت ەتكەن سولداتىنىڭ باسىن عانا كورىپ قالدى. قارسى ءجۇرىپ سوقپاقتان شىعىپ، بۇقپانتايلاپ وتىرا كەتتى. سولدات جاقىنداپ كەلەدى. قابىلقاق مىسىقشا اتىلىپ، ونى اتتان اۋدارىپ ءتۇستى. قۇلاقشەكەدەن ەكى رەت ۇرىپ ەدى، بايعۇس ەسىنەن اۋىسىپ قۇلاپ قالدى. تەز-تەز قولىن شيمايلاپ بايلاپ، اۋزىنا شىلعاۋىن تىعىپ قويدى. قازاقتىڭ جىگىتى كوزى باقىرايىپ، باسىن شايقاي بەرەدى. ونىڭ «ولتىرمە» دەگەن ءسوزى ەدى. قابىلقاق ۇقتى. اقىرىن باسىپ، يكە جاققا باردى. اعا، اعا! – دەدى. نە بولدى، سونشا ايعايلاپ؟ – دەپ الدىنان ءوزى دە شىعا كەلدى. جىلىتاتىن سۋ جوق ەكەن، اعا، – دەپ ىرجالاقتاپ كۇلدى. جاڭبىردىڭ سۋى بار ەكەن. ۋھ،  – دەپ تەرەڭ دەمالدى. –  ءوزىڭ امانسىڭ با؟ كوش قىزىلداردىڭ كوزىنە تۇسكەن جوق پا؟ جوق، – دەدى قابىلقاق. تەزدەتىڭىز، قىزىلدار كەلىپ قالار. وسى كەزدە الىستان مىلتىق اتىلدى. اعايىندى ەكەۋى تەز-تەز قيمىلداپ، بايلاۋلى سولداتتىڭ جانىنا كەلدى. مىناۋ قايدان شىققان؟ – دەپ يكە تاڭىرقاي سۇرادى. قۇدالىققا بارا جاتىرمىن دەيدى عوي، – دەدى قابىلقاق ازىلدەپ. اياققا جىعىلۋعا بارا جاتقان ادامدى توناعانىمىز قالاي ەكەن؟ كەتتىك وندا، –  دەدى ازىلمەن جاۋاپ بەرگەندەي. توقتاڭىز، اعا. اياعىنداعى ەتىگىن ءسىز كيىڭىز. تابانىڭىزعا شوڭگە باتادى عوي. كەتتىك، وتتاماي، بول! ەندى قالعانى قىزىل سىلىمتىكتەردىڭ ەتىگىن كيۋ قالىپ ەدى، – يكە شىن اشۋلاندى. – ءمىن، مىنا اتقا! مەن ساعان مىنگەسەيىن. مىنانىڭ تاپانشاسى قايدا؟ مىلتىعى مىنە، تاپانشاسى بولعان جوق، – دەدى قابىلقاق. – ءوزىمنىڭ تاپانشام بار، مىنە اعا، مىلتىقتى مەن ۇستايىن، – دەپ ەكەۋى اتقا ءمىندى. كىشكەنە جۇرگەننەن كەيىن اۋزى باستارى قان-قان ەكى قاسقىرعا ءبىر بۇرىلىپ قارادى دا، اقشوقى جاققا بەت الدى. قانشىق قاسقىر شوقاڭ-شوقاڭ ەتىپ بارا جاتىر. وزەننىڭ شەتىنە ىلىنە سالىسىمەن، يكە سۋسىپ ءتۇسىپ قالدى دا، اتتىڭ قۇيرىعىنان ۇستاپ، سۋعا سۇڭگىپ-سۇڭگىپ الادى.     ***   يكە جولعا شىعاتىن بولدى. قانشاما رەت وقتالىپ، ايلار مەن كۇندەردى وتكىزىپ، ابدەن امالى قۇرىعان ەدى. شىدامى تاۋسىلعان. جۇرەك تۇسى شانشىپ، ساعىنىش ءورتى تۇنىمەن باۋىرىن قىزدىرىپ شىعاتىن ەدى. دوڭبەكشىپ، تاڭ اتا كوز ىلگەن سوڭ، باسى داڭ-دۇڭ ەتىپ، ورنىنان ەنجارلاۋ تۇردى دا، ەپتەپ دالاعا شىققان. كۇنگە كوزىن سىعىرايتا قاراپ تۇرىپ، «ياپىرماۋ، كۇز كەلگەنى مە؟»  «شىڭعىستاۋدا نە بولىپ جاتىر، شاعان قالاي اعىپ جاتىر ەكەن؟» دەگەن وي جىلت ەتە ءتۇستى. جان-جاعىنا قاراپ ەدى، ەشكىم كورىنبەدى. اياڭداپ بۇلاق باسىنا كەلسە، ەكى يىعى سەلكىلدەپ، بۇك ءتۇسىپ وتىرعان ماقىشتى بايقادى. جۋىنىپ الىپ، ايەلىنىڭ جانىنا باردى.  نە بولدى؟ جامان ىرىم باستاپ جىلاعانىڭ نە؟ – دەدى. يكەنىڭ داۋسى ادەتتەگىدەن باسەڭ، تىپتەن مومىن شىعىپ ەدى. نە بولدى دەيسىڭ؟ بالالاردى ساعىندىم. باتيقا نە بولدى؟ قايريا، مۇقان، ناۋبەت، شاپاعاتتار نە بولدى؟ ماعان ات ەرتتەپ بەر. بارايىن. كۇنى-ءتۇنى ساعىنىشتىڭ ورتىنە ورتەنگەنشە، ورىستىڭ وعىنان ولەيىن. قاتىن ماعان مىلتىق كەزەي قويماس. كوپ بولسا، «بايىڭ قايدا؟» دەپ ۇرىپ-سوعار. بالالارىمنىڭ ماڭدايىنان ءبىر يىسكەپ، ولسەم ارمانىم نە؟! – دەپ وكسىپ-وكسىپ جىلاپ جىبەردى. يكە ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرادى. قابىلقاق! – دەپ ايعالادى يكە. – قايداسىڭ؟ نە بولدى، اعا؟ – دەپ جۇگىرە باسىپ، قابىلقاق كەلدى. ورتا بويلى شىمىر، شيراق قيمىلدى باۋىرىنا وتتى كوزىمەن قاراعان يكە: كوكتورعايعا ەر سال! مەن جولعا قامدانايىن. قايدا، اعا؟! مەن ەلگە بارامىن، بالالارعا، – دەپ ماقىش اقىرىن سويلەپ كەلە جاتىر ەدى.  ءجا-ءا، – دەپ گۇر ەتتى يكە. شىڭعىستاۋعا، شاعانعا، ەلگە، – دەپ يكە ءسوزدىڭ اياعىن جۇتىپ قويدى دا، قايتادان بۇلاق جاققا باردى. الىسقا كوز تىگىپ، ءۇن-ءتۇنسىز ويلانىپ تۇردى. «شاكارىم قاجىعا نە بەتىمدى ايتامىن؟ زيات قايدا دەسە، نە دەيمىن؟ سوڭعى  رەت قاجىمەن كەزدەسكەن كەزىمدە «مەنىڭ ءولىمىمدى ول، ونىڭ ءولىمىن مەن كورمەيمىن» دەپ ەدى عوي. قۇداي-اۋ، زيات اعاۋ، بىزدەن كەيىن كەلە جاتىرسىزدار ما، الدە، الدا كەلە جاتىرسىزدار ما؟ ءسىزدى رەنجىتكەن جەرىم جوق ەدى عوي، ءبىر حابارىن نەگە بەرمەدىڭىز؟ سىزگە جىبەرگەن قابىلقاق ءىنىمدى بەردەش كەرى قايتارىپ جىبەرىپتى...» سول كەزدە جانىنا ماقىش كەلدى. اتتى ەرتتەپ قويدىق. كيىمىڭ دايىن. الدە، مەنى دە ەرتە كەتەسىڭ بە؟ – دەپ ماقىش سويلەپ كەلە جاتىر ەدى. يكە وعان كۇلىمسىرەي قاراپ: ەكەۋمىز دە بالالارعا بىردەي ەمەسپىز بە؟ مەن باردىم نە؟ سەن باردىڭ نە؟ بىرەۋىمىزدىڭ توبە كورسەتكەنىمىز جەتپەي مە؟ اتتەڭ، زامان! تەنتەك بولعان تاناداي، تۇقىل مۇيىزىمەن اركىمنىڭ قابىرعاسىن ءتۇرتىپ تۇر عوي. «ارقادا كۇن جىلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار؟..» ماقىش-اۋ، رەنجىمەسەڭ، جولىڭدى ماعان بەر. مەن قۇلىنشاقتاردى ءتۇن جامىلىپ بولسا دا كورىپ كەلەيىن. مۇمكىن بولسا، الىپ كەلەرمىن، – دەگەن ءسوزىن ەستىگەندە، ماقىشتىڭ بەتىنە قان جۇگىرىپ، كوزىنە ءسال-ءپال بولسا دا نۇر ۇيالاعانداي، داۋسى وزگەرىپ: كوكەسى-اۋ، و نە دەگەنىڭ؟ بالالارعا مەن دە ورتاقپىن، سەن دە ورتاقسىڭ عوي. باسىمدا جاۋلىق بولعاننان كەيىن، كوزگە كەلگەن جاستى ورامالدىڭ ۇشىمەن سۇرتەمىز. بارساڭ، بارىپ كەل. الىپ كەلسەڭ، ول دا ۇلكەن ءىس بولار ەدى. ابدەن ساعىندىم قۇلىندارىمدى. تەرىس بۇرىلىپ بارا جاتقان ماقىشتى تۋ سىرتىنان قاپسىرا قاپتاعان يكە: سەن تەك قانا تىلەۋىڭدى تىلە، جاقسى وي ويلا. اينالاسى بەس كۇندە قايتىپ ورالامىن. تەك جاقسى ويلا. جاقسىلىق تىلە، – دەدى ماقىشتىڭ قۇلاعىنا سىبىرلاپ. ۇيات تاعى-اي، ەل قاراپ تۇر، – دەپ ماقىش ۇيگە قاراي ءجۇرىپ كەتتى. يكە اۋىر كۇرسىندى. كەيدە، جۇرەك تۇسى قاتتى-قاتتى شانشىپ كەتتى. وسى كەزدە ەرتوقىمى، قۇيىسقان، ومىلدىرىگى كۇمىستەلگەن قامىس قۇلاق، ۇزىن مويىن كوكتورعاي اتتى الدىنا كولدەنەڭ تارتقان قابىلقاق باسىن تومەن سالىپ: اعا، مەنى دە ەرتە كەتىڭىزشى، – دەپ كۇبىرلەدى. ءاي، – دەدى اقىرىپ. – سەن نە اۋىلدى يەسىز قالدىرايىن دەپ پە ەدىڭ، الدە مەنى ولىمگە يتەرىپ بارا جاتىرسىڭ با؟ وسى ءتورت جىلدا جەتى رەت ەلگە بارىپ كەلدىڭ. بارىنەن دە دە امان-ساۋ ورالدىڭ. ءۇيىر-ءۇيىر جىلقىمىزدى دا ايداپ كەلدىڭ. الدە، راقمەت كۇتىپ ءجۇرسىڭ بە؟ انا جەڭگەڭ ءبىر جاقتان، سەن ەكىنشى جاقتان... اعا، ەندى، – دەپ كۇمىلجىدى قابىلقاق. ەستىپ جاتىرمىن. «انەۋ كۇنى العاشقى قار جاۋعاندا، يكە كەلىپ جىلقىنى ايداپ كەتىپتى، قۇرىلعان كولحوزدى قيراتامىن دەپ قوقاڭ-لوققى كورسەتىپ، اۋىلدى بىت-شىت قىلىپ كەتتى، باسىمىزعا اڭگىر تاياق ويناتتى»  دەگەن سوزدەردى ەستىپ جاتىرمىن. بۇل قازاقتا ۇيات بار ما؟ ادامعا جالا جابۋ دەگەن كۇنا ەمەس پە؟ «كۇمىستەلگەن ەرتوقىمدى كوكتورعايعا سالىپ ءمىنىپ بارسام، يكە قىز ايتتىرۋعا كەلىپتى دەپ وسەك قىلماي ما؟» مىنا ەرتوقىمدى ال! قايىڭ بەزىنەن شابىلعان ەرتوقىمدى سال، – دەپ اقىردى. بايىنىڭ ىزعارلى داۋىسىن ەستىپ، ۇيىنەن جىلدامداتا شىققان ماقىش ولاردىڭ جانىنا كەلدى. اعاسى-اۋ، سابىر ەتەرسىڭ. كۇمىس ەردى سال دەگەن مەن ەدىم. حاق قاينىما ۇرسا بەرمەشى. كۇندىز وتىرماي، تۇندە ۇيىقتاماي سەنىڭ تىلەۋىڭدى تىلەپ،  قاباعىڭا قاراپ جۇرگەن بۇعان نە دەيسىڭ؟ انەۋ كۇنى نابيگە ەرىپ، دۇربىلجىڭگە بارىپ كەلگەنگە جەردەن الىپ، جەرگە سالدىڭ. بۇل بايعۇسقا نە دەيسىڭ؟ – دەپ وكپەلەي سويلەدى. ونىڭ سوزىنە جاۋاپ رەتىندە: قابىلقاق، انا ءنابيدى شاقىرىپ كەل. ەكەۋىڭ مەنى اقشوقىنىڭ باسىنا دەيىن شىعارىپ سالىڭدار. قازىر، قازىر، اعا، ەرتوقىمداردى اۋىستىرايىن، ءسىز ۇيگە كىرە بەرىڭىز، – دەپ الدەبىر نارسەگە ۇمىتتەنگەن قابىلقاق جىمىڭ-جىمىڭ ەتىپ،  كوكتورعايدى جەتەكتەپ ءۇي جاققا قاراي كەتتى. ىشىنەن كۇبىرلەپ بارادى. «بالەم، اقشوقىعا ءبىر جەتسەك، ءاي، جىگىتتەر، اۋىلدان ۇزاپ شىقتىق. ەندى ەلگە بىرگە بارىپ قايتايىق دەيتىن شىعارسىز» دەگەن ءتاتتى وي قۇشاعىندا ەدى. مەن ەكى قورجىن بالالارعا سالەم-ساۋقىت سالعانمىن. اۋىرسىنباساڭىز، الا كەتىڭىز، – دەدى. جايشىلىقتا بولسا: «نە كەرەگى بار ونىڭ؟»  – دەپ يكە گۇر ەتە تۇسەر ەدى. وسى جولى ۇندەمەدى.  اقىرىن عانا وتىرىك جىميىپ: ارينە، ۇلكەن اپامىز بىزگە سالەمدەمە بەرىپ جىبەرىپتى دەپ بالالارىمىز ءماز-مەيرام بولسىن. ونىڭ دۇرىس. و، قۇلىندارىم-اي! قالاي قۋانار ەكەن؟ – دەپ قايتادان ۇيگە قاراي جىلدامداتا باسىپ جۇرە بەردى. يكەنىڭ بويىنا مول كۇش-قايرات بىتكەندەي بولدى. الدىندا ۇلكەن ءبىر جاقسىلىق كۇتىپ تۇرعانداي ءۇمىتى وياندى. اعا، مىناۋ قالاي؟ – دەپ قابىلقاق كوكتورعايدى قايتادان جەتەكتەپ كەلە جاتقان ەدى. ۇيدەن شىققان ماقىش: حاق قاينىم، اعاڭا شاي ءىش دەپ ايتشى، – دەپ اقىرىن سويلەدى. كوكتورعايدى جەتەلەگەن قابىلقاق ىرجىڭ-ىرجىڭ ەتىپ: اعا-اۋ، جەڭەشەم بالقايماقپەن، قۇرت-ىرىمشىگى، سارى مايىمەن، سۋىق ەتى بار داستارقان جايىپ جاتىر، – دەپ كوڭىلدەنە سويلەدى. ونىسى ماقىشتىڭ كەيدە كوڭىلدەنگەن كەزدە، ادەتتەگىسىنەن داستارقاندى جايناتىپ جىبەرەتىنى بار ەدى. وي-بۋ، – دەدى. – قۇداي اتقاندا، بالقايماقتى دا ۇمىتىپپىن عوي. قازىر-قازىر، ىستىق باۋىرساق تا، بالقايماق تا بولادى. ازىرشە قىمىز ءىشىپ، ەت جەي تۇرىڭدار، – دەپ قازان-وشاق باسىنا قاراي كەتتى. اعا، مىناۋ قالاي؟ – دەپ ەرتتەلگەن كوكتورعايدى ولاي-بۇلاي جەتەكتەدى. وعان قاتتى ريزا بولعان اعاسى سىر بىلدىرمەي: الگى ءنابي قايدا؟ – دەپ اڭگىمەنى باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردى. – ول ءبىر ءوزى مىقتى جىگىت. تەكتى اتانىڭ بالاسى عوي. ەجەلدەن اتا-بابالارىمىز سىردىڭ بويىنان كەلە جاتقان كەزىنەن باستاپ، باتىرلىق پەن بىرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتكەن كوكشەلەردىڭ تۇقىمى عوي ول. ەلدە جۇرگەندە اباي ۇرپاقتارىنا، ورازباي اتامىزدىڭ بالالارىنا وسى كوكشە بالالارىنىڭ بىلىمىنە ەرەكشە قىزىعىپ قارايتىن ەدىم. سوناۋ جەردەن ەردىڭ ول جاق، بۇل جاعىنا بۇلعاقتاپ ءتۇسىپ كەلە جاتقان قۇلا قاسقا ات مىنگەن ءنابيدىڭ جانىنداعى ەكى جولداسىنا دابىرلاپ سويلەپ كەلە جاتقان داۋسى ەستىلدى. «اباي مەن شاكارىمگە قازاقتا اقىن جەتەر مە؟! ارعىن امىرەگە ءانشى جەتە مە؟ ءتىپتى، سەندەردىڭ اۋىزدارىڭنان تاستامايتىن ءانشى اسەتتەرىڭ دە ارعىننىڭ بالاسى». انە، – دەدى قابىلقاق. – كىمدى ايتساڭ، سول كەلەدى. ءنابي كەلە جاتىر. سويتكەنشە بولعان جوق. سالت اتتىلار ءۇيدىڭ ىرگەسىنە كەلىپ: اسسالاۋماعالەيكۋم! – دەپ اتتان ءتۇستى. ۋاعالەيكۋماسسالام، سالەمشى بولساڭدار، جوعارى شىعىڭدار! – دەپ قوناقتاردى ۇيگە كىرگىزدى. ءبىر-ءبىر ۇلكەن كەسە قىمىزدى توڭكەرىپ تاستاعان جىگىتتەردى ءنابي تانىستىرا باستادى. مىنا جىگىت، – دەدى ورتا بويلى جىگىتتى قولىنىڭ قىرىمەن كورسەتكەن ءنابي. – دۇكەن ۇستاز جىگىت. – ال، مىنا ازامات تۇرسىنحان اقىن. جولاۋشىلاپ بارادى ەكەن. ا-ا ، جاقسى، – دەدى يكە. مىرزا، ءبىز اسىعىس ەدىك، ءوزىڭىزدىڭ اتىڭىعا سىرتىڭىزدان قانىقپىز. بۇرىلىپ سالەم بەرگەلى كەلە جاتىر ەدىم. مىنا ءنابي باۋىرىمنىڭ كەزدەسە كەتكەنى، ءوزى تەكتى اتانىڭ بالاسى ەكەن. شاكارىم قاجىنى ءوز كوزىممەن كوردىم دەيدى، – دەپ مۇرتىن ءبىر شيىرىپ قويدى. دۇكەن اعا دۇرىس ايتادى. ءبىزدىڭ دە ءبىر ارمانىمىز – شاكارىم قاجىمەن تىم بولماسا، ءبىر اڭگىمەلەسسەك دەپ ەدىك، – دەدى تۇرسىنحان. ە-ە-ە، باۋىرلارىم-اي، – دەدى يكە. – جۇرەگىمنىڭ پەرنەسىن شەرتىپ قالدىڭدار عوي. نەشە جىل ەلگە بارماي جۇرگەنىم دە، شاكارىم اعاما قارايتىن بەتىم جوق. نەگە؟ نەگە؟ – دەدى ەكەۋى. وزدەرىڭ ويلاپ قاراڭدارشى، اۋەل باستا زيات اعامىزبەن دوسبولاي جايلاۋىندا كەزدەسۋمىز كەرەك ەدى، – دەدى يكە. امال قانشا، ءسويتىپ جولىمىز توعىسپاي قالدى. بۇل اڭگىمەلەردى مىنا باۋىرىم ءنابي ايتادى. مىرزا اعا، وسى ءسوزىڭىزدى ەستىگەن سايىن ءوزىمدى كىنالى سانايمىن. وسى ەلدىڭ  جەرىنە كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە زيات اعامىز «مەنى ىزدەمەڭدەر،  سەندەرگە زيانىم تيمەسىن، ءوزىم ءبىر كۇنى امانشىلىق بولسا، كەلەمىن» دەپ اتىن تەبىنىپ جۇرە بەردى. قاجى اتام ايتپاقشى، «جاۋعا – قاتىن، جاقىنعا – جالماۋىزدار». وسى شىرعالاڭنىڭ ءبارى بەردەشتىڭ كەسىرىنەن، – دەپ قىزاراقتادى ءنابي. – ابدەن جەرگە قاراپ ءبىتتىم ءوزى. ا-ا-ا، مىرزا ءسىزدى تۇسىندىك، – دەدى دۇكەن. ادامنىڭ جۇرەگىنە جارانى جاقىنى سالادى، – دەپ كۇرسىندى تۇرسىنحان. – اتتەگەن-اي! انە-مىنە دەگەنشە سەمىز باعلاننىڭ تۇتاس ەتى تاباققا سالىنىپ،  داستارقاننىڭ ورتاسىنا كەلدى. يكە اعا، اسقا باتا جاساڭىز، – دەدى دۇكەن. جوق، باۋىرلارىم، جول سەندەردىكى، سەندەر بەرىڭدەر. مەنىڭ دوعال اتام باياعىدا جولاۋشىلاپ ءجۇرىپ ون جاسار بالاعا باتا بەرگىزىپتى. سول اتامىزدىڭ ءداستۇرىن بۇزبايىق دەپ، ءبىز ۇرپاقتارى، كۇنى-بۇگىنگە دەيىن كىشىدەن باتا سۇرايتىنىمىز بار، – دەپ كۇلدى يكە. دۇكەن اسقا باتا جاسادى دا: اعا جاسىڭىز ۇلكەن، اس الىڭىز، – دەدى. – ءبىزدىڭ ەلدىڭ ءداستۇرى بويىنشا. بىزدە دە سول ءداستۇر. الىڭدار، الىڭدار! – دەپ يكە نيەت تانىتتى. اڭگىمەلەرى جاراسىپ، ءبىراز وتىرعان سوڭ تۇرسىنحان: اعا، جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە دوعال اتا دەپ قالدىڭىز، ەرتەرەكتە ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ ۇستىنەن وتەتىن جولدا دوعالدىڭ جۇرگەن جولى دەپ اتايتىن توبە بار ەدى. ءبىز ول كەزدە بالامىز. ۇلكەن كىسىلەر توبىقتىنىڭ دوعال بايى ءبىر اربا التىن-كۇمىس اكەتىپ بارا جاتىر دەگەن اڭگىمە ەستۋشى ەدىك. باعانادان بايقاپ وتىرمىن. دوعال ءسىزدىڭ اتاڭىز با سوندا؟ سەن ايتىپ وتىرعان اڭگىمەنى مەن دە جاستاۋ كەزىمدە ەستىگەنمىن. اتامىز تۋرالى اڭگىمە كوپ. ول كىسى سوناۋ ەرەنقابىرعاعا دەيىن بارىپ، ساۋدا جاساعان ەكەن. موتىش ول كىسىنىڭ اكەسى، ءبىزدىڭ بابامىز، ون-اق مىڭ جىلقىسى بولعان ەكەن. ون-اق مىڭ دەيدى؟! – دەپ دۇكەن جەلكەسىن قاسىدى. – ون-اق مىڭ دەدىڭىز، ءا-ءا؟ – دەپ جىميىپ كۇلدى. مەن وسى اڭگىمەنى اتا-جۇرتىم نارىنقولدا جۇرگەندە ءبىر كۇركىلدەك دەگەن ايعىر تۋرالى ەستىپ ەدىم. وسى كەزدە: بايبىشە! – دەپ يكە قاتتى ايعايلاپ جىبەردى. و-نە؟ – دەپ جانىندا وتىرعان ماقىش سەلك ەتە قالدى. – وسى جەردە وتىرمىن عوي. سورپا اكەلسەڭشى. ىسىپ تۇرسىن دەپ وتتان الماپ ەدىم. قازىر، قازىر، – دەپ ورنىنان تۇرا بەردى. داستارقان باسىنا قۇرت سالىنعان ىستىق سورپا كەلدى. ەكى توستاعاننان سورپا ىشكەن قوناقتاردىڭ ماڭدايىنان شىپ-شىپ تەر شىعا باستادى. جاڭاعى سۇراعىن قايتالاۋعا ىڭعايسىزدانعان دۇكەندى بايقاپ قالعان يكە: ءبىزدىڭ دوعال اتامىز بي بولعان. اۋزى دۋالى، سويلەمەي – شەشەن،  بەرمەي – جومارت اتانعان. ءيا، ول اڭگىمەنى مەن دە ەستىگەنمىن، – دەدى دۇكەن. ءيا، جىگىتتەر، – دەدى يكە. – مەن جولعا قامدانىپ جاتىر ەدىم. قۇداي بۇيىرتسا، ون شاقتى كۇننەن كەيىن كەلەمىن. سول كەزدە حابارىمدى بەرەرمىن. قونا، جاتا-جاستانا اڭگىمە-دۇكەن قۇرارمىز. باعانادان قاي ەل ەكەندەرىڭدى سۇراۋعا ىنعايسىزدانىپ وتىر ەدىم. مەن حان ءتاڭىرى تاۋىنىڭ ەتەگىندە وزەننىڭ اعىسىنا دا، ءومىردىڭ قاقپايىنا دا باعىنبايتىن البان دەگەن ەلدەن بولامىن. ءبىز دە ءوز ەلىمىزدەن قۋعىن-سۇرگىن كورىپ، قاجى اتامىزدىڭ اتىنا كىر كەلتىرمەيىك دەپ تاۋ اسىپ، وسى ەلگە جەتكەن كوپ قازاقتىڭ ءبىرىمىز، – دەدى دۇكەن. مەن نايمان قوجامبەتتىڭ بالاسىمىن، – دەدى تۇرسىنحان. ە-ە، ەر قابانبايدىڭ ۇرپاعى بولدىڭىز عوي، ءبىزدىڭ ناعاشىلارىمىز ەكەنسىز عوي، – دەپ يكە كەڭكىلدەپ كۇلدى دە، كوزدىڭ قيىعىمەن توماعا-تۇيىق وتىرعان دۇكەنگە قاراپ: جاقسىنىڭ جانىنا جاقسى ەرەدى دەگەن. ۇلى البان ۇرپاعىنىڭ جانىنا قازاقتىڭ باس باتىرىنىڭ ۇرپاعى ەرسە، وندا جامان بولماعانى، – دەپ كۇلە سويلەدى. – مىنا ءنابي دە تەگىن اتانىڭ بالاسى ەمەس. اباي اتامىزدىڭ جانىنا ەرىپ، شاكىرت بولعان كوكشە اقىننىڭ باۋىرى، –دەگەن كەزدە «ا-ا-ا» دەپ دۇكەن ورنىنان قوزعالىپ كەتە جازدادى. تۇرسىنحان بولسا: سىزدەر اتا بالاسى ارعىنداردان ءبولىنىپ، توبىقتى دەگەن ەل جاساپ جاتىرسىزدار. ءبىزدىڭ زەرە اپامىزدىڭ التىن قۇرساعى عوي. قازاقتىڭ دالاسىندا ون ەكى تاسپا قامشىنىڭ ورىمىندەي تارام-تارام جول بار. سونىڭ ىشىندە تۇيىسەتىن جول نايمان اتانىڭ اۋىلى. مۇنىڭ ەندى دۇرىس، – دەپ دۇكەن قۇپتادى.  داستارقان باسىنان تۇرىپ، دالاعا شىققان كەزىندە كۇزدىڭ كۇنىنىڭ ايىلى بوساپ، ەرى اۋىپ بارا جاتىر ەكەن. قوشتاسىپ جاتقان كەزدە دۇكەن: يكە اعا، الگىندە ۇلى البان ەلى دەپ ايتىپ قالعان ەدىڭىز، ءىشىم جىلىدى، قازاقتىڭ قاي اۋىلى، قاي دالاسى بولسىن ءبارى ۇلى جەر عوي. العاشقى وسى وڭىرگە كەلگەنىمدە بويىمدى سەرگىتەتىن، ويىمدى تولىقتىراتىن ۇلى البان ەلى دەگەن سوزىڭىزگە قاتتى ريزا بولعانىمدى ايتايىن. «جاقسى ءسوز – جارىم ىرىس». ول ءسوزدىڭ الدىنا «ۇلى» دەگەن ءسوز قوسىلسا، كوڭىلدەن شىققان تولىققاندى ءسوز ەمەي نەمەنە؟! ەندى امان-ەسەن جول ءجۇرىپ كەلىڭىز. ۋادە بەرەسىز بە؟ – دەپ كۇلە سويلەدى. ايتقانىڭ بولسىن، باۋىرىم! كوكىرەك كوزىڭ اشىق، مىقتى ازامات ەكەنسىڭدەر! اۋ، اعا، مەن قايدا قالدىم سوندا؟ – دەپ تۇرسىنحان جارقىلداي كۇلدى. بولادى، بولادى، – دەپ يكە ەكى باۋىرىن قاپسىرا قۇشاقتادى. يكە اقشوقى جاققا قارادى. كۇن ەڭكەيىپ، بەتى قىزارىپ بارادى ەكەن. يكە اياعىن ۇزەڭگىگە سالدى...   *** تاڭ اتار-اتپاستان اقشاۋىلگە تۇمسىق تىرەگەن كوكتورعايدىڭ بولدىرا باستاعانىن سەزگەن يكە شىلىكتى سايعا بارىپ جاسىرىندى. اتتى سۋىتىپ، تالتۇسكە دەيىن ءوزى دە دەمالدى. ارقاسىنان ەرتوقىم الىنباعان جانۋار الدا جورىق كۇتىپ تۇرعانىن سەزگەندەي شيرىعىپ، جەر تارپي باستادى. «ا، قۇداي، جولدان وڭعارا كور» دەپ اتقا قارعىپ ءمىندى. تەبىنىپ قالىپ ەدى، لىپ ەتىپ جەلە جونەلدى. «ءاي، ەستى جانۋارىم-اي، سەن بولماساڭ قايتەر ەدىم؟» كوكتورعاي قامشى سالدىرمادى. كەش باتا دوعالاڭ تاۋىنا جەتكىزدى. يكە ابدەن شارشاعان ەدى. قالىڭ قاراعان ىشىنە كەپ، كوكتورعايدىڭ اۋىزدىعىن الىپ، شىلبىرىنىڭ ۇشىن قازانداي قارا تاسقا بايلاپ، مىزعىپ كەتىپ ەدى. اي سۇتتەي جارىق. كوكتورعاي كىسىنەپ، جەر تارپىدى. تاستى سۇيرەپ ولاي ءجۇردى، بىلاي ءجۇردى. يكە كوزىن اشتى. شىركىن، قاراعاننىڭ ءيىسى-اي، مۇرنىن جارىپ بارادى. ورنىنان تۇردى. توڭىرەك الاقانداعىداي كورىنىپ تۇر. مۇلگىگەن تىنىشتىق. يكە ورنىنان تۇرىپ ەدى. ەكى تىزەسى سىرقىراپ قويا بەرمەسى بار ما؟ جەرگە ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇردى. انانداي جەردە تۇرعان ەرتوقىمنىڭ جانىنا كەلدى. قانجىعاداعى ەكى قورجىننىڭ ورتاسىندا تۇرعان دوربانى قولىنا الدى. ىشىنەن باۋىرساق، اسقاباقتىڭ قابىعىنان جاساعان كىشكە تورسىقتىڭ ىشىندەگى ايراندى راقاتتانا ءىشتى. كوكتورعاي قايتا-قايتا كىسىنەدى. «ە-ە، جانۋارىم، اۋىلدى ساعىنىپ تۇرسىڭ عوي، تۇسىنەمىن، تۇسىنەمىن. وسى دوعالاڭعا جەتكەنشە الدىمىزدان قىزىل جاعالى يت پەن قۇس كەزدەسكەن جوق. جولىمىز اق بولدى. بالالاردا ەسەيىپ قالعان شىعار. اقىرىنداپ شاۋەشەككە الىپ كەتسەم، وسى جولعى ساپاردان ءبىر بايقاعانىم، مىنا وكىمەتتىڭ قاۋقارى بىتكەن سياقتى. ەندى ەكى-ءۇش جىل شىداساق، مىنا سوۆەت وكىمەتى قۇلاسا، الاش وكىمەتى اياعىنان تىك تۇرسا، ۇرپاعىمىزعا بەيبىت زامان كەلەر. قايتىپ كەلۋ وڭاي عوي، كوكتورعاي». كوكتورعاي ىشەگى ۇزىلەردەي كىسىنەمەسى بار ما؟! يكە اتقا ەر سالدى. تاڭ اتا شاعان وزەنىنە ىلىكتى. ارادا ءۇش جىلدان استام ۋاقىت وتكەندىكى مە، شاعان وزەنى جۋاسىپ، تايازدانىپ قالعان سەكىلدى كورىندى. ەرنەۋىنە جار ەتىپ، شۇرىق-شۇرىق قۇستىڭ ۇياسى ءبىتىپتى. «قاي جەردەن وتەمىن» دەپ ويلانعانشا بولعان جوق، كوكتورعاي سۋعا كويىپ كەتتى. ات باۋىرىنان عانا كەلەدى ەكەن. ءاپ-ساتتە شاعان وزەنىنەن وتە شىقتى. كوكتورعاي كىسىنەپ، ويناقتاپ، قايتا-قايتا سىلكىنىپ قويماي قويعان سوڭ، يكە قامشىمەن باۋىرىنان بىراق وستى.  كوكتورعاي يكەنى اۋىلىنا الىپ كەلدى. وسقىرىنىپ جەرگە تۇسۋىنە مۇرشا بەرمەي ءبىراز ويناقتاپ ءجۇردى. ءبىر كەزدە جەرگە تۇسكەن يكە اياڭداپ كەلە جاتىپ جۇرەلەپ جەرگە وتىرا كەتتى. كوزى شاراسىنان شىعىپ بارادى. تام ءۇيدىڭ شاڭىراعى ورتاسىنا تۇسكەن. ەسىك-تەرەزەسى اڭعال-ساڭعال. جۇرەگى الىپ ۇشتى. ەسىكتىڭ الدىندا تىشقانمەن ويناپ ءبىر قىزىل تۇلكى ءجۇر. بۇلارمەن شارۋاسى دا بولعان جوق. ءوز وينىن سالىپ ءجۇر. تىشقاندى تىرناعىمەن ءىلىپ الادى دا، ولاي لاقتىرادى، بۇلاي لاقتىرادى. يكە قونىشىنداعى ناگانىنا جارماستى. اتىپ سالماق. بىراق ناگان داۋىسىن شىعارعىسى كەلمەدى. كوكتورعاي ەسىك الدىنداعى دوڭگە شاۋىپ شىعىپ، كىسىنەپ-كىسىنەپ الدى دا، قۇيرىعىن شانشىپ بۇنىن جانىنا شاۋىپ كەپ، وسقىرىنىپ جانىنا كەلىپ جەر تارتىپ تۇرىپ الدى. سول كەزدە عانا تىشقاندى تىستەپ قىزىل تۇلكى جوق بولدى. «قۇدايىم-اۋ، مىناۋ نە؟ بالالار قايدا؟ باتيقا قايدا؟ مىنا اۋىلدا كوپتەن ادام تۇرماعان عوي» دەپ ءارامشوپ وسكەن ماڭايعا قارادى. «قۇداي، ەشكىمنىڭ ەش پەندەسىن رەنجىتكەن جوقپىن، قىلداي قياناتىم جوق ەدى عوي». يكەنىڭ بويى ءبىر سۋىپ، ءبىر ىسىدى. قانشا ۋاقىت وتىرعانىن بىلمەيدى. ورنىنا تۇردى دا جاڭا كوكتورعاي شاۋىپ شىققان ءدوڭ باسىنا باردى. توڭىرەككە قارادى. باياعى سول كورىنىس. انە شىڭعىستاۋ شوككەن قارا نارداي، انە ابىرالى كوشكەن كەرۋەندەي سوزىلىپ جاتىر. انە، دەگەلەڭ قوس وركەشى كوز سۇرىندىرەتىن، تەك جوعى يكەنىڭ بالا-شاعاسى. تاماعىنا وكسىك تىعىلىپ، تىزەرلەپ وتىردى دا ەكى الاقانىن جايدى. «يا، اللا ءبىر وزىڭە عانا سەندىم! مەنىم بالا-شاعامدى ساقتا! ولاردىڭ اناسى – باتيقانى ساقتا! ءبيسميللاي-راحمان-ير-راحيم. قۇداي، بار بولساڭ، قازاق دالاسىن جەتىم قىلما. قازاقتىڭ ۇل مەن قىزىن جۇرتتا قالدىرما. ءبىر ءوزىڭ قولداپ جەلەپ-جەبەپ ءجۇر. وسى شاعان وڭىرىندە مەكەن ەتكەن ءار رۋدىڭ، ءار اۋىلدىڭ اماندىعىن تىلەيمىن. يا، اللا، بۋدان اتام باسىنا بارىپ قۇران دا وقي المادىم. مەن دالانىڭ قاسقىرى بوپ جورتىپ ءجۇرمىن. ءوز اۋىلىمنىڭ وگەي بالاسىمىن عوي. ايىپ ەتپە، اتا»، – دەپ بەتىن سيپادى. ورنىنان تۇرىپ ءۇيدىڭ جانىندا ەكى قايشىلاپ، شىڭعىستاۋ جاققا قاراپ تۇرعان كوكتورعايدىڭ جالىنان سيپادى. قالتاسىنداعى كىشكەنە دوربادان ءبىر ۋىس سۇلى الىپ بەرىپ ەدى، جانۋار باسىن سىلكىپ-سىلكىپ اسپانعا قارعىماسى بار ما؟ ۋىسىنداعى سۇلى جەرگە شاشىلىپ-شاشىلىپ قالدى. «كىنالاماشى، جانۋارىم، ءوزىم دە جەتىسىپ تۇرعان جوقپىن عوي. ءىشىم اباي اتام ايتپاقشى، ۋ مەن ورتكە تولىپ تۇر عوي». ونىڭ بۇل ءسوزىن تۇسىنگەندەي باسىن شۇلعىپ، جەر تارپىدى. يكە اتىنا قارعىپ ءمىندى. كوزدەن تاسا بولايىن دەپ شاعان وزەنىندەگى شىلىكتى جاعالاپ كەلە جاتتى. ءبىر كەزدە كوكتورعاي قۇلاعىن قايشىلاپ، پىسقىرىپ، جالت-جۇلت بەرىپ ويناقشي باستادى. يكە قولىنان ناگانىن الىپ، كىم بولسا دا جايراتىپ سالماق بولىپ بەكىندى. ءبىر كەزدە قاراسا، وزەننىڭ ورتاسىنداعى قۇم-تاس ۇيىلگەن جەردە بەلۋاردان شەشىنىپ تاستاعان ارىق ادام تۇر ەكەن. يكە جان-جاعىنا قاراپ اتىن تەبىنىپ جانىنا جاقىنداي بەردى: ءاي، كىمسىڭ؟ – دەدى يكە گۇرىلدەپ. مەن عوي، ومىرزاقپىن عوي، – دەپ ارتىنا بۇرىلماستان قولىنداعى كىشكەنتاي شاباقتى پىشاقتىڭ قىرىمەن قابىعىن قىرىپ تۇرعان ادام. ءوي، سەن ءتىرى مە ەدىڭ؟ اللادان اق ءولىم كۇتىپ ءجۇرمىن عوي، – دەدى ارتىنا بۇرىلماي. ەي، ومىرزاق، مەن يكەمىن عوي! ا-ا،  – دەپ ارتىنا بۇرىلدى. –  امانسىڭ با؟ شۇكىر. ءوزىڭ قالايسىڭ، ەل امان با؟ «ولمەگەنگە ءولى بالىق» دەگەن جۇرگەن عوي بىزدىكى سۇيرەتىلىپ. – ومىرزاق وعان بەتىن بۇرىپ قارادى. – وي، راسىندا يكە ەكەنسىڭ عوي. بارمىسىڭ، باۋىرىم، – دەپ كوزىنەن ءمولت-ءمولت جاس شىقتى. يكە اتتان دومالاي ءتۇسىپ، ومىرزاقتى قۇشاقتادى. – ەل امان با؟ – ەلىڭنىڭ جارتىسى تۇرمەدە، جارتىسى قوڭىز تەرىپ ءجۇر سەن مىڭعىرتىپ جىلقى ايدايتىن مىنا دالادا. ءوزىڭ قالايسىڭ؟ شۇكىر، ولمەسەك تە، ءولىمنىڭ قايعىسىن جۇتىپ ءجۇرمىز عوي. ولاي دەمە، يكە. دۇنيە بىردە بەتىن، بىردە ارتىن بەرەدى. تەك كەۋدەدەن جانى شىققانشا، ەلدى ويلاساڭ عانا بولدى عوي. سەن مەنىڭ ۇيەلمەنىمنىڭ قايدا ەكەنىڭ بىلەسىڭ بە؟ – ومىرزاق ءبىراز ويلانىپ تۇردى. باسىن شايقادى. يكە، سەن قارا قىتايدى كورسەڭ؟ ءبىز نكۆد-نىڭ، قاراسارتوۆتىڭ توبەسىن كورىپ جاتىرمىز. ءبىر ءيتتىڭ عانا بالاسى ەكەن. بۇكىل دالانىڭ شاڭىن قاعىپ، قۇمىن جۇتقىزدى عوي مىنا حالىققا. يكە ءتىسىن شىقىر-شىقىر قايرادى. مىنە، كوردىڭ بە؟ سۋدىڭ قۇرتىن اۋلاپ اۋىل-اۋىلدىڭ بالالارىنا تارقاتىپ بەرىپ جاتىرمىن. بۇرىن بالالار مەنى «شەكەر اتا» دەۋشى ەدى. قازىر «شاباق اتا» دەيدى. مىنا شاباقتاردى اۋلاپ، تاماقتارىنا قىلتاناقتان كەتىپ قالماسىن دەپ ەتىن سىلىپ-اپ، سەنىڭ ساركە باۋىرىڭ اناۋ قاراباس باتىردىڭ جايلاۋىنان ءبىر اربا قارا تۇز اكەپ، اۋىل-اۋىلعا تاراتىپ بەرگەن. ماعان تۇيەنىڭ وركەشىندەي قارا تۇز بۇيىرعان ەدى. جاقسى بولدى. جاقامان مەن يساحان اۋىل-اۋىلعا ارقار اتىپ بەرىپ جاردەمدەسىپ جاتىر. كەڭەسباي مەن دۇرمەكباي توعان بايلاپ، حالىقتى بالىقپەن اسىراپ وتىر. العاشىندا ەل كەڭەسبايدى بوقتاپ «سەن بىزگە سۋدىڭ قۇرتىن جەگىزەتىن بولدىڭ عوي» دەپ بالە سالىپ ەدى. بالىقتىڭ سورپاسىن ءىشىپ جۇرگەن حالىق قازىر تاۋبەسىنە كەلدى. سەنىڭ كەڭەسباي ىنىڭە ايتتىم «سەن حالىقتى اسىرايسىڭ با؟ دۇرمەكبايدى اسىرايسىڭ با؟» دەسەم، «دۇرمەكباي دوسىم عوي. مەن دۇرمەكبايدى اسىراسام، حالىق مەنى اسىرايدى» دەپ كۇلەدى. مەنىڭ وتباسىمدى قايدا ەكەنىن ايتا الاسىڭ با؟ يكە باۋىرىم، تۇرىمتاي تۇسىنا دەگەندەي، مىنا دالانىڭ ادامدارى جان-جاققا قوڭىز تەرىپ كەتتى عوي. يكەنىڭ جۇرەگى كوتەرىلىپ، كوز الدى تۇمانداتتى. ۇندەمەي، اتىنا قايتا ءمىنىپ، «ساۋ بول» دەپ ارتىنا بۇرىلماستان جۇرە بەردى. سول ماڭدا موتىش باباسى ەكەن. بايتەرەكتىڭ جانىنا باردى. شىمشىقتار شىر-شىر ەتىپ، ءارى-بەرى ۇشىپ ءجۇر. تىرس-تىرس ەتىپ جاڭبىر تامشىلادى دا، ارتى دۇبىرلەتىپ مىڭ جىلقى ايداعانداي شۋىلداپ كەتتى. يكە ىقتاسىن جەردە ويلانىپ تۇر. «بۇل قازاقتىڭ دالاسى نە بولىپ كەتكەن؟ كوزىنە جۇدەۋ كورىندى. تۋعان جەر، تۋعان دالا وگەي بالانىڭ كۇنىن كەشكەندەي. بۇل دالانىڭ پەرزەنتتەرى اباي مەن ءاليحان جاس ۇرپاققا ۇلگى بولاتىن ەدى عوي. سوۆەت ۇكىمەتى دەگەندى قاي سايتان ويلاپ تاپتى ەكەن؟ ابايدىڭ بالاعىنا جارماستى. ءاليحاننىڭ جاعاسىنا قول سالدى. كىسىلىگى قايسى بۇل قازاقتىڭ؟ بىرلىگى قايسى بۇل ەلدىڭ؟»  كوكتورعايعا قارعىپ ءمىندى دە تەبىنىپ قالدى.  سوناۋ بويلاۋىقتان ءوتىپ، مالمانداي سۋ بولىپ، «جانان اتاسىنىڭ زيراتىنىڭ تۇسىنا بارعاندا، جاۋىن ىشەگىن تارتىپ، ىقىلىق اتىپ باسىلا قالىپ ەدى. كوزى ءبىر جۇپىنى ۇيگە ءتۇستى. ءۇمىت وتى ويانعانداي، الدىنان بالالارى اكەلەپ، كوكەلەپ اتىپ شىعاتىنداي، سۋ-سۋ بولىپ جۇپىنى ءۇيدىڭ ىشىنە كىرىپ باردى. ءسىرا، ەشكىمدى كۇتپەسە كەرەك. اۋەلى كۇن سالا قاراعان ءىنىسى قادىر: قۇدايىم-اۋ، اعا، ءسىز بە؟ – دەپ ءىنىسى ساسقالاقتاپ قالدى. – ءاي، ءاي، ءجامي، اعاڭ كەلدى.  مايشامدى جاعىپ جاتقان ءجاناپيا قولدارى دىرىلدەپ: ومار، سەن بە؟ كەلدىڭ بە؟ – دەپ داۋىسى جىلامسىراي شىقتى. امانسىڭدار ما؟ – دەدى يكە داۋىسى گۇرىلدەپ. – مەنىڭ بالالارىم... – دەپ تاماعىنا وكسىك تۇرىپ قالدى. قايناعاۋ، ءسىز بە؟ امانسىز با؟ بارمىسىڭ، اعاۋ؟ ءوڭىم بە، ءتۇسىم بە بۇل؟ ومار امان با؟ – دەپ ءجاناپيا مايشامدى جاعىپ، الىستان كەلگەن قايناعاسىنا ۇمىتتەنە قارادى. امان، شۇكىر. سالەم ايتىپ جاتىر، – دەپ بىلتە شامنىڭ جارىعىنا كولەڭكەسى ۇزارىپ تۇرعان يكە. قادىر ەسى شىعىپ قۋانعاننان ءارى-بەرى ءجۇرىپ، اينالىپ كەپ اعاسىن قۇشاقتايدى.                        ***   قادىر جاق ءجۇنى ءۇرپيىپ جۇدەپ قالىپتى، بويى دا ەڭكىش تارتىپ، سويلەگەنىنەن كۇرسىنگەنى كوپ تۋىسىنىڭ وت شاشىپ تۇراتىن ايبارلى كوزدەرى عانا قالىپتى. تەك كەلىنى ءجامي مىقتىلىعىن ءبىلدىرىپ، قايرات قىلىپ، قاراكەت جاساپ جۇرگەن ادامعا ۇقسايدى. مەنىڭ بالالارىم... – سول كەزدە ءجامي: قايىن اعا، ءبىزدى وسى جەردە ولتىرسەڭىز دە قيناماڭىزشى. ونسىز دا ساعىنىشتان ورتەنىپ وتىرمىز. ءبىزدى كىنالاماڭىز. ەش جازىعىمىز جوق. نكۆد الىپ كەتكەنىن عانا بىلەمىز. بىزدە نە قاۋقار بار، قايىن اعا-اۋ؟ وسىدان بەس كۇن بۇرىن تۇندەلەتىپ سەمەيدەن ءارى ورمان ىشىندە جان ساۋعالاپ جۇرگەن قابدىشۇكىر كەپ ءبىر قاپ بيداي اكەلىپ بەرگەن. ونىڭ كەتەرىندە عانا سىبىرلاپ ايتقانى: يكە اعامنىڭ ۇيىندەگى  بالالار مەن جەڭگەي قىزىلوردا جاقتا امان-ەسەن ەكەنىن ايتى. ودان باسقا بىلەرىمىز جوق. قابدىشۇكىرگە جالىنعانداي  بولىپ، قايدان ەستىدىڭ دەپ بىرنەشە رەت قايتادان سۇراعانىمدا: باتيقانىڭ «ءبىز امانبىز تۋىستار، وتاعاسىنان نە حابار. اللادان اماندىعىن تىلەپ وتىرمىن. بىزگە الاڭداماڭدار. امانشىلىق بولسا كەزدەسەرمىز. كۇنىنە بەس ۋاقىت نامازىمدى وقىپ، دۇعاما قوسىپ وتىرامىن ءبارىڭىزدى»، -  دەگەن حاتىن ماعان تاپسىرىپ ەدى. قايدا ول حات؟ – يكە الدىعا ۇمتىلعانداي بولدى. قازىر، قازىر، – دەپ، ءۇيدىڭ ىرگەسىن قولىمەن قازا باستادى. –  ءا، مىنە، مىنە، –  دەپ، شۇبىرەككە ورالعان تۇيىنشەكتى الىپ بەردى. يكە حاتتا جازىلعاننىڭ ءبارىن وقىپ، باتيقانىڭ ادەمى جازۋىن بىردەن تانىپ، تەرەڭ تىنىس الىپ، حاتتى يىسكەي بەردى. ءۇن-ءتۇنسىز ءسۇتپىسىرىم ۋاقىتتاي وزىمەن-ءوزى وتىردى. ەشكىم ۇندەگەن جوق. بايبىشە، سۋ قاينادى ما؟ – دەدى قادىر اقىرىن عانا. ءيا، ءيا، دايىن. داستارقان جاساساڭشى. جاساۋلى تۇر، – دەپ اقىرىن سىبىرلاپ سويلەدى. يكە ولاردىڭ داۋىسىن ەستىپ وتىر. بىراق قاعازدى يىسكەگەن سايىن ءار بالاسى كوز الدىنا ەلەستەيدى. قايىن اعا، قول جۋىپ الاسىز با؟  – دەپ اقىرىن سويلەدى ءجامي. سىرتقا شىعىپ، توڭىرەكتى ءبىر شولىپ ءوتتى دە، قادىر قۇيعان سۋعا قولىن شايدى. تىنىشتىق پا؟ تىنىشتىعى قايسىسى؟ بۇلىنگەنى قايسىسى؟ بىلىنبەيتىن زامان بولدى عوي. ادام جامان حابارعا دا ۇيرەنىپ كەتەدى ەكەن عوي... قۇلاق ۇيرەنگەنىمەن، جۇرەك كوتەرە المايتىن زامان بولدى بۇل. ءجۇر، ۇيگە كىر. شاي ىشەيىك،  – دەدى قادىر. ولار داستارقان باسىنا وتىردى. ەكى اعايىندى ءۇن-ءتۇنسىز. ماقىش امان با؟ ءتىرى مە؟ – دەدى ءجامي. ءتىرى، ءتىرى عوي. بالالاردى ويلاپ، كۇندە جىلايدى. ەە، سورلى جەڭەشەم اي، قايتسىن ەندى؟ – دەپ ءجامي وكسىپ-وكسىپ جىلاپ، ەسىكتەن شىعىپ كەتتى. ءاي، ادالدارىم-اي! امان بولىڭدارشى، – دەپ  كۇرسىندى يكە. بىزگە ازىرگە ەشكىم تيىسە قويماس، نكۆد-نىڭ تەرگەۋىنەن ابدەن وتتىك. ولار ءبىزدى تەرگەي-تەرگەي وزدەرى دە جاۋىر بولدى. قىتايعا كەتكەن كوشتىڭ ىشىندە بولدىڭدار ما دەگەندە، قابدىشۇكىر: «قادىر بولعان جوق، مەن عانا بولدىم. بىراق مەن كولحوزعا كىرگىم كەپ، ورتا جولدان يكەدەن قاشىپ، كەرى قايتىپ كەتىپ ەدىم. سونىم دۇرىس بولىپتى» دەپ ءوز مويىنىنا الدى. مەنى دە قابدىشۇكىرگە سەنبەي، ءبىراز قينادى. سول كەزدەرى ءوزىمىزدىڭ امىرە اعامنىڭ تاڭىربەرگەن دەگەن ۇلى بار عوي. ءيا دەگەن. نە بولدى وعان  – تاڭىربەرگەنگە؟ سول كەلە قالىپ، «كوسەمىمىز – لەنين، ءتاڭىرىمىز – ستالين»، دەگەن ولەڭ جازىپ بەردى عوي. قۇداي كەشىرسىن. «كەلەسى جولى تەرگەۋ بولعاندا وسىلاي ايتىپ بەر» دەپ، قابساليام ەكەۋى ەكى جاقتان ۇيرەتىپ. ايتقانىنداي ەرتەڭىندە ساۋ ەتىپ سارى-الا تۇيمە تاققاندار جەتىپ كەلدى. قۇداي كەشىرسىن، ءيتتىڭ عانا بالالارىنا وسى ولەڭدى وقىپ بەردىم. اي ۇياتتان ورتەنگەنىم-اي! قارا تەرگە ءتۇستىم-اۋ. قادىر قارقىلداپ كۇلمەسى بار ما. وسى كۇلكى تۋىستار اراسىنا دانەكەر بولعان سياقتى، ءبىر شەشىلمەگەن ءتۇيىن شەشىلگەن سياقتى كوڭىلدە بەرىش بولىپ قاتقان قاتتى جۇدىرىقتاي ءبىر قارا تاس ۇگىتىلىپ كەتكەندەي... ءيا وزدەرىڭ قالايسىڭدار، قىتاي جاقتا قازاقتار تۇرا ما ەكەن؟ ەندى شە؟ اناۋ ەرەنقابىرعاعا دەيىن قازاقتىڭ جەرى عوي. سەنەسىڭ بە، باۋىرىم؟ مەن قىتايدى بارعان جىلى، ءتىپتى، شاۋەشەكتەن دە كورمەدىم. اندا-ساندا ۇيعىردى كورەمىن. قابىلقاق پەن كوكشە ءنابي اندا-ساندا بارىپ، لاعمان جەپ كەلەتىنى بار. لاعماننىڭ نانى شي باۋىرساقتاي  ۇزىندىعى تۋرا جەلى بويى دەپ ەكەۋى ءبىراز ءبوسىپ كەلەدى. قابىلقاق امان با؟ وتىرىك-شىنىن بىلمەيمىن. بىلتىر كۇزدە كەپ ءبىراز جىلقى ايداپ كەتتى دەپ ەستىپ ەدىم. ايتەۋىر، قۇلىقتار شۋلار ءجۇر عوي سولاي دەپ. ەل دۇرلىگىپ سويلەي بەرەدى، مەن ونى جاقسى بىلەمىن. «انە، يكە ايدادى، انە يكە شاپتى، يكە تونادى...» دەگەن دۇبىرلەر ەستىلىپ جاتادى. مەن بۇلاردىڭ ءبىر دە بىرەۋىنە سەنبەيمىن. ە، ايتا بەرسىن، قازاق ەمەسپىز بە؟ مەن سول كەتكەننەن كەلىپ تۇرعانىم وسى. قابىلقاقتى جىبەرىپ، ەلدىڭ اماندىعىن ءبىلىپ، ءوزىمىزدىڭ تاڭبالى جىلقىدان اكەل دەگەنىم راس. اق ادال ءوزىمىز باعىپ قاققان مالدى ورىستىڭ قاراقشىلارىنا جەگىزىپ نە بولدى سونشا؟! ادال مالدىڭ ەتىن يەسى جەسە نەسى ايىپ ەكەن؟! ەلگە پانا، جەرگە پانا قاراجان ەدى عوي. ونى دا نكۆد ۇستاپ اكەتتى دەپ ەستىدىك. نە؟ – دەپ يكە تىزەسىن ۇرعىلاپ، ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرادى. قاقاباي قاجىنى دا قارقارالىعا جەر اۋداردى. قاريانى ەكى قولىن بايلاپ، جاياۋ ايدادى دەپ ەستىدىم. ونىڭ سوڭىنان جىلاپ ەرگەن ابدىعالىمدى قىزىلدار تەپكىلەپ-تەپكىلەپ ءولىمشى قىلىپ ساباپ كەتىپتى. يكە تاعى دا ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرادى. جاقيا قاجىنىڭ ۇلدارى جان جاققا باس ساۋعالىپ، بىرەۋى – بىشكەككە، بىرەۋى – قىتايعا، بىرەۋى  ورىس ىشىنە كەتىپتى. انا ءبىر جىلى اشىققان، تارىققان ەلگە ون وگىز اربا شىعارىپ، ازىق-تۇلىك، كيىم-كەشەك تاراتقان جاقيا قاجىنىڭ بايبىشەسىنىڭ قۇلاعىنداعى قۇيما سىرعاسىن جۇلىپ الىپ، «سەن سوۆەتتىڭ جاۋىنىڭ قاتىنىسىڭ» دەپ تۋىسقان ءىنىسى اڭگىر-تاياق ورناتىپ، ەل ءىشىن ءبىراز ءبۇلدىردى. قامباعىل قاريا جاقيا اتامىز ءوستىپ قيىندىق كورىپ قالدى،  – دەپ قادىر كۇرسىندى. يكە ەكى تىزەسىن جۋان جۇدىرىعىمەن قاتتى ۇرعىلاپ، ءدىر-ءدىر ەتتى. ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايراپ، ءبىراز وتىردى. ونى كوڭىلىنىڭ ءتۇسىپ كەتكەنىن بىلگەن قادىر: ءاي، ءجامي،  – دەپ داۋىستادى. وسى كەزدە «ماعىش نە سالىپ ەدى-اۋ» دەپ يكە ويلاعانشا بولعان جوق، لاقتىڭ سۇبەسى مەن ءبىر سان ەتىن الىپ، تاباققا سالىپ ءجامي كىردى. قايىن اعا، بارىمەن ريزا بولىڭىز،  – دەپ كۇرسىندى. يەكە، تاماق الىڭىز. قانە، مەن سىزگە باياعىشا اساتايىن، – دەپ قادىر ۇلكەن الاقانىنا تولتىرا: – قانە-قانە، اساڭىز، اۋىلدىڭ ءدامىن ساعىنعان شىعارسىز. بارىمەن بازار دەگەن، – دەپ جارقىلداي سويلەپ، بارىن اعاسىنىڭ اۋىزىنا توستى. يكە ەتتى ابدەن شايناپ جۇتىپ بولعاندا، وڭەشىنەن ارەڭ وتكەندىگى سونداي، كوزىنەن جاس شىعىپ كەتتى. اعايىندى ەكەۋى ەتتى قاربىتىپ-قاربىتىپ اساپ تاستادى. ولاردىڭ تاماق ىشكەندەرىنە ريزا بولعان ءجامي  ءداۋ كەسەمەن قۇرت قوسقان سورپا ۇسىندى. ىستىق سورپادان ەكى قايتارا ىشكىزدى. وي، جانىم جاڭا كىردى عوي،  – دەپ، يكە كەلىنىنە ريزاشىلىعىن ءبىلدىردى. انا جولى ۇلكەن قايناعام كەلگەندە الدىندا عانا جاقامان قاينىم ارقاردىڭ ءبىر سانىن بەرىپ كەتىپ ەدى. ايتەۋىر، ابىروي بولدى. قايناعاما اسىپ بەردىم. يكەنىڭ ءوڭى ءبىر بوزارىپ، ءبىر قىزارىپ ءسال ءۇنسىز وتىرىپ قالدى دا: –اعاتايىم امان با دەدى داۋىسى دىرىلدەپ. «ەە، جاقامان باۋىرىم-اي، ادالىم-اي! اق نيەتىڭنەن اينىماعان ازاماتسىڭ عوي. ناعىز مەرگەن. اقكوڭىل باۋىرىم، تۋىسىم عوي، امان ءجۇرسىن». ءيا، امان.  سوناۋ سەمەيدەن جاياۋ-جالپىلى اۋىلىنا قاراي كەلە جاتقاندا بىزگە سوقتى. ابدەن جۇدەپ قالىپتى قايران اعام. يكەنىڭ تاماعىنا وكسىك تىعىلدى. مۇساتاي اعامىز سوناۋ اۋىلىنا، جاياۋ كەتتى. كەيىننەن ەستىگەنىم الدىنان نۇرجاۋباي شىعىپ، كورىسىپ جىلاپ: «اعاجان، امانسىز با؟ ءسىزدىڭ كەلە جاتقانىڭىزدى ەستىمەسەم دە، جول قاراپ كەلە جاتىر ەدىم. قۇداي مەنىڭ تىلەۋىمدى بەردى، اندا-ساندا شاعاننىڭ مىنا بەتىنە ءبىر شىعىپ، اللادان تىلەۋ تىلەپ ءسىزدىڭ اماندىعىڭىزدى سۇراۋشى ەدىم. تىلەگىمدى قابىل كوردى-اۋ»، – دەپ جىلاپتى. مۇسەكەڭ «اتتەڭ، ءومىر، يەمبەردىنىڭ قادىرىن، ناعىز تۋىس ەكەنىن بىلمەپپىن! اللا باۋىرىم يكەنىڭ باسىنىڭ اماندىعىن بەرسىن!» – دەپ جىلاعان ەكەن. جاياۋ-جالپىلى اۋىل شەتىنە بارعاندا وكىرىپ جىلاپ، الدىنان شىققان سەركەباي: – مىرزا جولىڭىز اق ەكەن. دۇنيەگە ءسابي كەلدى. نۇرجاۋباي ۇلدى بولدى دەگەن ءسوز. اتىن ءسىز قويسا دەپ تىلەۋ تىلەپ ەدىك.  –نەگە مۇسەكەڭدى جاياۋ جىبەردىڭ، قادىر-اۋ؟ ايتەۋىر، ۇلكەن-كىشى مەنى كىنالاۋعا ۇيىرسىڭدەر. مەندە نە بار؟ سۋ الاتىن شەلەگىم. مىنا ءجامي مەن كىشكەنتاي قىزىم. كەۋدەم تولى شەر مەن مۇڭ. ۇيقى جوق، كۇلكى جوق. بىلاي وتكەننىڭ تەپكىسىنە، بىلاي وتكەننىڭ تاباسىنا شىداپ وتىرمىن. كەشە مىڭدى ايداعان موتىشتىڭ ۇلدارى ەدىڭدەر. بۇگىندە قوڭىز تەرىپ قالىپسىڭدار دەيدى. تەپكەن ەمەي نەمەنە؟ ايتەۋىر جاقامان، يساحان تەنتەك بولسا دا، قابدىشۇكىر باۋىرىم قولىنا ىلىنگەندەرىن تاستاپ كەتەدى. وعان دا قۇدايعا ءتاۋبا!   ءجا، قوي، – دەدى ءجامي.  – اعا، سورپا ءىشىڭىزشى، – دەپ تۇنەرىپ وتىرعان قايناعاسىنىڭ الدىنا سورپا قويدى. يكە وي قۇشاعىندا وتىرىپ، ۇلكەن كەسەنى تاعى ءبىر توڭكەرىپ تاستادى. مۇسەكەڭ جەتتى مە ءوزى اۋىلعا؟ جەتتى دەپ وتىرمىن عوي، – دەگەن قادىردىڭ داۋىسى قاتتى شىقتى. ءجامي كىشكەنتاي قىزىن قىمتاپ قويدى. وسى كەزدە يكەنىڭ ويىنا سوڭعى ءبىر كەلگەندە قابىلقاق كىشكەنتاي بالانىڭ يتكويلەگىن الىپ كەلىپ، ماعىش قايتا-قايتا يىسكەپ جىلايتىن ەدى. يت ءۇردى.  ويباي، – دەدى ءجامي ءتۇرى سۋىپ كەتىپ. قازىر، – دەپ قادىر دالاعا ۇمتىلا شىقتى دا، قايتا كىردى. قويتاستىڭ ماڭايىندا ءتورت سالت اتتى كەلە جاتقان سياقتى ما؟ – دەپ ۇرەيلەنە سويلەدى. ابدەن قۋعىن كورگەن يكەنىڭ جۇرەگى ءبىر جامانشىلىقتى سەزگەندەي ورنىنان شيراق اتىپ تۇردى. ءما! – دەپ تاپانشانى قادىردىڭ قولىنا ۇستاتتى. وي، اعا، بۇنى قالاي اتاتىلاتىنىن دا بىلمەيمىن. اكەت، كەرەگى جوق ماعان بۇنىڭ، – دەپ اعاسىنا قايتارىپ بەردى. يكە سىرتقا ۇمتىلدى. كوكتورعايدىڭ جانىنا جەتىپ بارىپ، قورجىندى قانجىعادان شەشە الماي قينالدى. ماقىش شيمايلاپ تاستاپتى. مىناۋ بالالارعا بەرگەن ەدى. ولار مىنا جاقتا جوق ەكەن. سىزدەرگە تاستاپ كەتەيىن. ءجامي شىر ەتە قالدى: قايناعاۋ، بىزگە ەشتەڭە كەرەگى جوق. ەندى قالعانى ءسىزدىڭ بالالارىڭىزدىڭ كيىمىن ءبىز الىپ قالساق، ەرتەنگى ۇرپاققا نە بەتىمىزدى ايتامىز؟ ولاي ىستەمەڭىزشى. زامان تۇزەلەر. ماقىشقا قايتادان اپارىپ بەرىڭىز. مىنە جولىڭىزعا دەپ دايىنداپ قويعان شىتقا تۇيىلگەن ءبىر ۋىس بيدايدى الىڭىز، – دەپ ەرتوقىمنىڭ قاپتالىنا قىستىرىپ جىبەردى. ءتورت سالت اتتىنىڭ تۇنگى داۋىسى ەستىلىپ-ەستىلىپ قالادى. «يا يم پوكاجۋ؟ سوۆەت وكىمەتىنە قارسى بولعانداردى» دەگەن جۋان داۋىس اپ-انىق ەستىلدى. يكە كوكتورعايعا قارعىپ ءمىندى دە، جالىنا قاراي جاتا كەتتى. سىبىرلاپ سويلەپ: ال، قوش بولىڭدار! باۋىرىم، ءبىزدى جازعىرماشى، – دەدى قادىر جىلامسىراپ. – قايتەيىن ەندى؟ اتتەڭ مىنا الاساپىران زامان-اي. – تاماعىنا وكسىك تىعىلعان ءجامي ورامالىنىڭ ۇشىن تىستەپ قالا بەردى.  يكە اۋىلدان ۇزاماپ ەدى. بۇلت اراسىنان شىققان اي ساۋلەسىن مولىنان شاشىپ، باعاناعى نوسەرلەتكەن جاڭبىردان كەيىن ءدال ءبىر كۇندىزگىدەي توڭىرەكتى كورسەتپەسە دە، ءتۇن قاتىپ جۇرگەن جولاۋشىعا ءبارىن ايقىنداپ تۇر ەدى. كوكتورعاي قۇلاعىن قايشىلاپ، وسقىرىنا بەرگەننەن كەيىن يكە اۋىلدان ۇزاي بەردى. بىراق انا تورتەۋدىڭ داۋىسى ءالسىن-ءالسىن ەستىلىپ تۇردى. ولار قادىردىڭ اۋىلىنا توقتاماي ءوتىپ كەتتى. اۋىلعا قايتا كوكتورعايدىڭ باسىن بۇرىپ ەدى، جانۋار ەكى اتتاپ باستى دا، شىركوبەلەك اينالىپ كوكەن تاۋىنا قاراي ماڭدايىن تىرەپ، جەلە جونەلدى. *** شەڭبەرلەنگەن اي اسپاننىڭ قاق ورتاسىنا كەلىپتى. باعاناعى جاۋعان كۇزگى جاڭبىردىڭ سالقىن لەبى تۇماندى سەيىلتىپ، توڭىرەك قولمەن ۇستاپ كورەردەي اپ-انىق بوپ تۇر ەدى. كوكتورعاي باسىن شۇلعىپ-شۇلعىپ، تۇياعىن جەرگە نىعارلاپ باسىپ، قۇلاعىن قايشىلاپ كەلە جاتىر ەدى، ءبىر كەز جالت بەرىپ ۇركىپ، ورنىندا تۇرا قالدى. ەتىگىنىڭ قونىشىنداعى ناگاندى جۇلىپ العان يكە جان-جاعىنا الاق-جۇلاق ەتىپ قارادى. ەشكىم كورىنبەگەن سياقتى ەدى. الدىنا قاراعان كەزدە بايقادى. ون-ون بەس جاسار بالا تۇر ەكەن. قولىندا وراعى بار. سونىمەن ايبات جاساپ تۇر. ءاي، بۇل كىم؟ – دەدى يكە. كىم بولساڭ دا، قامشىلار جاققا بۇرىلماي تىكە تارتا بەر، ايتپەسە، اجالىڭ مەنەن، – دەدى بالا. يكە مىرس ەتە ءتۇستى. ايتتىم عوي مەن ساعان، قامشىلار جاعىڭا قاراي جۇرمە! ايدا، كەتە بەر الدىعا. يكەنىڭ مۇرنىنا ءتۇتىن ءيىسى كەلدى. «دەمەك بۇل بالاقاي جالعىز ەمەس...» سەن كىمسىڭ؟ مەن ءادىلدىڭ يكەسىمىن. موتىشتىڭ بالاسىمىن، – دەدى ىزالانا كۇلىپ. اا، بۇنىڭىز ءجون بولدى. مەن تاراقتىمىن. الىبەكتىڭ باقداۋلەتىمىن، ساقايىپ قوجانىڭ جيەن نەمەرەسىمىن. ەە، – دەپ يكە اتتان ءتۇستى. – مۇندا نە قىلىپ ءجۇرسىڭ تۇندەلەتىپ؟ ءبىز بەس-التى بالا ەلاپاعا ەرىپ، سەمەيگە بارا جاتىرمىز. ابىرالىدان شىققانىمىزعا ەكى-ءۇش كۇن بولدى. ءوزىڭىز تۇندەلەتىپ نەگە سۋىت ءجۇرسىز؟ – دەپ بالا ونى تەرگەگەندەي. –  «ارقادا كۇن جىلى بولسا، ارقار اۋىپ نەسى بار» دەمەكشى، ونى سۇراماي-اق قوي، بالام. كەشىرىڭىز، اعا، ءتۇن جارىمدا مۇسىلمان بالاسى ءجون سۇراسپايدى عوي. امان بولىڭىز. تۇرىڭىزگە قاراسام، ءسوزىڭىزدى باقسام، ءسىز ەل تونايتىن قاراقشىعا ۇقسامايسىز. يكە كۇلدى. ءبىر كەزدە شي اراسىنان جاۋلىعى اعاراڭداپ ايەل ادام شىقتى. بۇ قايسىسىڭ، ەي؟ ەسەنسىز بە، – دەدى يكە. قاي تۋعان بولاسىڭ، قاراعىم؟ موتىش، ءادىلدىڭ يكەسىمىن. ا، ەستۋىم بار، قاراعىم. اۋىلىڭدا ناۋرىز تويىن جىلدا تويلايتىن سەن ەمەس پە ەدىڭ؟ سەنى ەل قىتايعا قاشىپ كەتتى دەپ ەدى عوي؟ ءيا، شەشەي. ءوز ەلىمنەن ءوزىم پانا تاپپاي جۇرگەن پەندەمىن عوي مەن. سىزدەر سەمەيگە بارا جاتىرسىزدار ما؟ ءيا. اۋىلدىڭ جەتىم قالعان بالالارىن جيناپ، ۇلكەن قالاعا اپارىپ وكىمەتكە تاپسىرماقپىن. ۋاق مۇحامەتجاننىڭ سەيىتقۇلى مەنىڭ ناعىشىم بولىپ  كەلەدى. كىرەشىلەردەن سالەم ايتىپ جىبەرىپتى، قالاعا جەتسىن دەپ. بەسقاراعايدا توركىنىم. ارى قاراي جاياۋ-جالپىلاي بولسا دا، سوعان جەتسەم، بالىق جەسەم دە، ولمەيمىن عوي. يكە ءبىراز ويلانىپ تۇردى دا: باقداۋلەت، انداعى وراعىڭدى بەرشى. بالا قولىنداعىسىن بەرمەي، كەيىن شەگىندى. قورقاقتاپ تۇرعان سياقتى. يكە جان قالتاسىنداعى كىشكەنە باكىسىن العالى جاتىر ەدى. باقداۋلەت: – اپاما جولاۋشى بولما،  – دەپ وراعىن قولىنا الىپ، قايتادان ايبات شەگە باستادى. يكە وعان بۇرىلىپ تا قاراعان جوق. باعانا شەشە الماعان قانجىعاداعى ەكى تەڭنىڭ شيمايىن كەسىپ تاستادى. شەشەي، مەنىڭ بالالارىما ارنالعان سالەم-ساۋقات ەدى. ولار انا سىردىڭ بويىنا كەتىپ قالىپتى. وسىنى ءسىز الىپ، بالالارعا بەرىڭىز. مىناۋ جاڭا انا اۋىلدا كەلىنىم بەرگەن جارتى قاپ بيداي ەدى. بالالار تالعاجۋ قىلسىن. و، قۇداي، و، قۇداي-اۋ، «ولمەگەنگە ءولى بالىق» دەگەن وسى بولار،  – دەپ جىلاپ جىبەردى اق جاۋلىقتى انا. بالانىڭ ءبارى بىردەي عوي جۇرەگى بار ادام ءۇشىن. راحمەت، راحمەت! ۇرپاعىڭ امان بولسىن! قۇداي سولارعا وسى جاقسىلىعىڭدى قايتارادى ءالى، – دەپ ەلاپا بەتىن سيپادى. قولىندا تۇرعان كىشكەنە شىتقا ەكى ۋىس بيدايدى ءتۇيىپ يكەگە بەردى دە: – قازىرگى زامان «ءبورى ازىعى جولدا دەيتىن» زامان ەمەس، قايدا جۇرسەڭ، امان بول، شىراعىم. اعا الگىندە ءسىز موتىشتىڭ بالاسىمىن دەدىڭىز بە؟ ءيا، – دەدى يكە. قايران نويان دوسىمنىڭ اعاسى ەكەنسىز عوي. ونى شاكارىم اتاممەن جولىقتىرعان ءسىز عوي، ماعان ايتقان. ەكەۋىمىز دە وقيمىز دەپ اباي مەن شاكارىمدى جاتتاپ ءجۇر ەدىك. ءاليحان تۋرالى قالي اعامنان ەستىدىم دەپ ايتىپ ەدى، – دەپ بالا وكىرىپ جىلاپ، جەرگە جاتا كەتتى. ءوي، نە بولدى ساعان؟ يكە قاراعىم، سوۆەت وكىمەتىنىڭ اسكەرلەرى شاكارىمدى جاماندا دەپ اۋىل-اۋىلعا بالالاردى جيناپ، سولاردىڭ الدىنا شىعارعاندا نويان بەيشارا شاكارىم قاجى ابايدان كەيىنگى ءبىزدىڭ شامشىراعىمىز، «ءولى جەردىڭ سۇيەگىن ءتىرىلتتى جايناپ، جاپىراق» دەپ شاكارىم اتام ايتقان مىنا قازاق دالاسىنا جارىق اكەلەتىن اباي مەن شاكارىم  دەگەن عوي. سول كەزدە اسكەرلەر ەكى اياعىن شىلبىرمەن ماتاپ-بايلاپ، اباي مەن شاكارىمدى، ءاليحاندى ايتقان وقىعان بالاردىڭ كورەتىنى وسى دەپ بالالاردىڭ كوزىنشە ەكى اساۋ جىلقىنىڭ قۇيرىعىنا بايلاپ، جىبەرەدى. وسىنى كورگەن بالالار شوشىماي قايتسىن ەندى. بۇل ءسوزدى ەستىگەندە يكەنىڭ ەكى اياعى ۇيىپ، كوز الدى تۇماندانىپ كوكتورعايعا ارەڭ ءمىندى. باسى مەڭ-زەڭ. كوكتورعايدى تەبىنىپ قالدى. اي جارىعىمەن ەسىن جيىپ قاراسا، الدىندا ەڭسەلى قارياداي كوكەن تاۋى تۇر ەكەن. سىلدىر-سىلدىر اعىپ جاتقان باستاۋدان سۋ ءىشىپ ءسال وتىردى. تاڭ اتىپ كەلە جاتقان سياقتى. اتىن جەتەكتەپ، كۇنگەي جاقتاعى قۋاندىق باباسىنىڭ مولاسىنا باردى. «بابا، كەشىر».  تىزەرلەپ وتىرىپ، ۇزاق ايات وقىدى. كۇزدىڭ تاڭى تۇساۋىن ءۇزىپ، اعاراڭداپ كەلە جاتىر ەدى. يكە سىرت كوزگە كورىنبەس ءۇشىن كوكەن تاۋىنىڭ ىشىنە كىرىپ كەتتى. كوكتورعاي وقىرىنىپ، ويناقتاپ-ويناقتاپ الدى. اعا! – دەگەن ءبىر داۋىس شىقتى. يكە اۋەلى تاۋ ىشىندە شىققان ادام داۋىسىن تۇسىنبەي قالدى. جان-جاعىنا جالتاقتاپ قارادى. قالىڭ توبىلعىنىڭ اراسىنان ءبىر جاس جىگىت شىقتى. يكە قونىشىنداعى ناگانىن جۇلىپ الدى. كىمسىڭ، ەي؟ اعا، اعا، اتپاڭىز. مەن ءسىزدىڭ باۋىرىڭىزبىن، – دەپ قارسى ءجۇردى. كۇننىڭ ساۋلەسى تۇسپەسە دە، جارىعى الگى ادامنىڭ كيگەن كيىمىن دە انىق كورسەتتى. باسىنا فۋراشكا كيگەن، بۇتىندا كوك كيتەل شالبار، اياعىنا حروم ەتىك، تەك ۇستىنە كيگەنى قۇلىنجارعاق. توقتا! كىمسىڭ سەن؟ اتامىن! اعا، اتساڭىز ءسىز اتىڭىزشى! – دەپ قارسى جۇرە بەردى، قولىن دا كوتەرگەن جوق. ءدال جانىنا كەلىپ شىلبىرىنا جارماستى. اعا، اتىڭىزشى مەنى. يكە ءۇڭىلىپ قارادى. بۇيرا باس، شىمىر دەنەلى، ورتا بويىلى جىگىت ەكەن. كىمسىڭ سەن؟ – دەپ سۇرادى. اعا، مەن ءسىزدى تانىدىم. ءسىز موتىشتىڭ بالاسىسىز عوي. مەن ءسىزدىڭ اعاڭىز مۇساتايدىڭ اۋىلىندا مۇعالىم بولىپ بالا وقىتقان اۋەزدىڭ مۇحتارىنىڭ باۋىرىمىن. قوجامىن مەن. اتىم – سارى. وي، باۋىرىم، تاڭ اتپاي مىنا جەردە قايدان ءجۇرسىڭ؟ – دەپ يكە اتتان ءتۇسىپ، ناگانىن قونىشىنا تىعا سالدى. اعا، – دەپ سارى جەرگە وتىرا كەتتى. – قۇداي اتتى عوي ءبىزدى. مەن نكۆد-عا كىرگەنىمە ون-اق كۇن بولدى. مەن اۋدان ورتالىعىنا ءبىر جۇمىستارمەن قالىپ قويعان ەدىم. قايتادان جولداستارىممەن قاراسارتوۆ ۇيىرىنە قوسىلۋعا شىنعىستاۋعا بارسام، ماسقارا، اعا، – دەپ جاس جىگىت يىعى سەلكىلدەپ جىلادى. – مەنى اتىپ تاستاڭىزشى، اعا. ەي، نە بولدى، باۋىرىم؟ ايتساڭشى ەندى؟ جىلاي بەرمەي، – دەپ يكەنىڭ جۇرەگى بىردەنەڭى سەزدى مە... – نە بولدى باۋىرىم؟ ءبىز بارساق، چەكيستەر قاجىنى اتىپ ءولتىرىپ، قۇدىققا تاستاپتى. ۇستىندەگى كيىمدەرىن، اياعىنداعى ەتىگىن شەشىپ الىپ، وزدەرى كيىپ العان ەكەن. نە بولعانىمدى بىلمەيمىن. قاراسارتوۆتى بوقتاپ اتىما ءمىندىم دە، قاشا جونەلدىم. ەكەۋى مەنى قۋدى. استىمداعى اتىما وق ءتيىپ، مەن ءبىر جاردىڭ ۇستىنە ءتۇستىم دە، ايتەۋىر، قۇتىلىپ كەتتىم. باياناۋىلعا ناعاشىلارىما كەتىپ بارا جاتىرمىن، – دەپ كوزىن جەڭمەن سۇرتە باستادى. – قايران دالامنىڭ عۇلاماسى قاجى اتام-اۋ! يكە ورنىنان اتىپ تۇردى. ءتىسىن شاقۇر-شۇقىر قايرادى. ناگانىن جۇلىپ الىپ، كىمدى اتارىن بىلمەي، جان-جاعىنا ىزالانا قارادى. ءما ساعان! – دەپ ناگاندى جەرگە وتىرعان جىگىتتىڭ الدىنا تاستاي سالدى دا، كوكتورعايعا قارعىپ ءمىندى. قامشىمەن وسقىلاپ-وسقىلاپ كوكەن تاۋىنىڭ بيىگىنە كوتەرىلدى. يكە بيىكتە تۇردى. توڭىرەككە ىزالانا قارايدى. ءتىسىن شاقىر-شۇقىر قايرادى. كوزى جارالى ارلان قاسقىردىڭ كوزىندەي. تاۋدى دا، تاستى دا تەسىپ جىبەرەتىندەي قارايدى. «كارى شىنعىستاۋ! ادام جەرگە يە بولعاننان بەرى قاراي سەنىڭ كورمەگەنىڭ جوق. شىڭعىس، تەمىر سياقتى تالاي-تالاي سايىپقىرانداردى قولىڭنان جونەلتتىڭ. سەندە تالاي ادامنىڭ قۇمارى قانىپ، قۋانعانى دا بولدى، جۇرەگى جانىپ، سۋالعانى دا بولدى. تالاي-تالاي تالپىنعان جاس جۇرەك مۇراتىنا دا جەتتى» دەپ ايتىپ ەدىڭىز عوي، قاجەكە؟! شىڭعىستاۋدىڭ قاتال تابيعاتىنا ۇيرەنسەڭ دە، «نە ىستەمەپ ەدىڭ ابايعا؟ – دەپ كۇڭىرەنىپ ەدىڭ، شەرلى شاكارىم اتام-اي. قوش ەندى، قوش! كەگىڭدى قۋاتىن ۇرپاعىڭنىن بولماعانىنا كەشىر، اتا. ءبىز ىنجىقپىز. ءسىزدى وققا بايلاپ بەردىك. ەندىگى ءۇمىت جاس ۇرپاقتا. كەش اتا! – يكەنىڭ باسى اينالىپ، كوز الدى قاراۋىتىپ بارا جاتتى. لوقسىپ-لوقسىپ قان قۇستى. كوكتورعايدىڭ جالىن مىقتاپ وراپ العانىن عانا بىلەدى. كوكتورعاي زۋلادى دەرسىڭ. ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇن شاۋىپ وتىرىپ، جەلىپ، اياڭداپ قىتايدىڭ جەرىنە ىلىكتى. يكەدە ەس جوق ەدى. كوكتورعايدىڭ جالىن قۇشىپ، ەشتەڭەنى بىلمەستەن، ەسىگىنىڭ الدىنا كەلگەندە، سىلق ەتىپ جەرگە قۇلادى. كوكتورعاي كىسىنەپ، ءۇيدى ەكى اينالدى دا، گۇرس ەتىپ جەرگە قۇلادى. ءتورت سيراعى تىرباڭداپ ءبىراز جاتتى دا، جان تاپسىردى. ۇيدەن جۇگىرە شىققان ماقىش ەس-ءتۇسسىز جاتقان ەرىنىڭ باسىن كوتەرىپ: قابىلقاق، قايداسىڭ؟ – قۇدىق باسىنان جۇگىرىپ كەلە جاتقان قابىلقاق ساسقالاقتاپ: امان با ءوزى؟ امان با ءوزى؟ دەمى بار، – دەپ ماقىش جىلاپ جىبەردى. قابىلقاق ارقاسىنا سالىپ، اعاسىن ۇيگە كىرگىزدى. تەز-تەز شەشىندىرىپ جاتىپ، كەۋدەسىندەگى ۇيىعان قاپ-قارا قاندى كورىپ شوشىپ كەتتى. اۋىل ادامدارى جينالىپ قالىپ ەدى. ءنابي بۇلاقتان ۇيعىردىڭ اعاش شەلەگىن تولتىرىپ، مۇزداي سۋ الىپ كەلدى. بىلاي تۇرىڭىزدار! بىلاي تۇرىڭىزدار! – دەپ ۇيدەن ادامداردى شىعارىپ جىبەردى دە، قابىلقاق ەكەۋى يكەنىڭ كەۋدەسىن جۋا باستادى. وق تيمەپتى! وق تيمەپتى! – دەپ ءنابي قۋانىپ ايعايلاپ جىبەردى. باسىن جوعارى كوتەرىڭدەر، – دەپ قۇداكەلدى. – ءاي، رامازان، رايبايدى شاقىر. رامازان جىڭىشكە ۇزىن بويلى، قارا جىگىت، اشەيىندە يكەگە قالجىڭداپ، ەركەلەپ جۇرەتىن ەدى. – ەي، نەعىپ تۇرسىڭ، ەي؟ بارساڭشى ەندى، – دەپ ايعاي سالدى. رايباي باعانا اتىن ەرتتەپ ءجۇر ەدى. مالدى ورىستەتىپ كەتپەسە. وسى كەزدە ەسىكتەن ەڭكەيە كىرىپ، الىپ دەنەلى جۇرتباي كىردى. ويباي-اۋ، قابىلقاق-اۋ، قاراعىم. تىنىشتىق پا؟ كانە، بىلاي تۇرىڭدار! – دەپ  يكەنى كوتەرىپ الىپ توسەككە جاتقىزدى. يكە، امانسىڭ با؟ ق-ا-ج-ى، قاجى... نە؟ نە؟ – دەدى جۇرتباي ەشتەڭە تۇسىنبەي. وسى كەزدە راقىمجان ۇيگە كىردى. وسى وڭىردە تاۋ قوزعالسا، قوزعالمايتىن وسى راقىمجان. جاس كەزىندە باتىر بولعان. بارىمتاشى. كەيىننەن ادام ەمدەيتىن بالگەرلىگى بار، ءوزىنىڭ جاسىنا قاراي اسا مەيىرىمدى بولىپ قالىپتاسقان ادام ەدى. امال قانشا؟ كەيدە ىشكى جاققا بارىپ كەلىپ  گوماندانمەن قاقتىعىسىپ قالاتىنى بولماسا. ءاي، رامازان، ۇيگە بارىپ قانداۋىرىمدى الىپ كەلشى، – دەدى يكەنىڭ بىلەك تامىرىن ۇستاپ تۇرىپ. رامازان ۇيدەن تەز شىعىپ كەتتى. قاراقتارىم، – دەدى راقىمجان. – ۇيمەلەمەي، ۇيدەن شىعىڭدار. ماقىش قاراعىم، مىنا جەرگە شوق اكەلىپ قوي. ءبىر كەزدەمە شىتتى ىستىق سۋعا مالىپ قويشى. جۇگىرىپ رامازان كەلدى. قولىنداعى تۇيىنشەكتى اتاسىنا بەردى...      *** سول جاتقاننان يكە ون كۇن ورنىنان تۇرمادى. دارەتكە قابىلقاق پەن ءنابي جەتەكتەپ اپارادى. كۇنىنە ەكى-ءۇش مارتە كەلىپ راحىمجان ەم-دومىن جاسايدى. جۇرتباي ءۇيدىڭ ىرگەسىنە كەر بيەسىن جەتەكتەپ اكەپ، ساۋىپ ساۋمالى ىشكىزەدى. بۇگىن يكە كۇن شۋاقتاپ وتىر ەدى. جالعىز سالت اتتى كەلدى. احمەت تورە ەكەن. جادىراي سويلەپ: اۋ، يكە! كىشكەنە سىرقاتتانىپ قالدى دەي مە؟ كوڭىلىڭدى سۇراۋعا كەلدىم. وسى جۇما كۇنى اكەمە قۇران-حاتىم تۇسىرەيىن دەپ ەدىم. سول استىڭ ىشىندە بولىڭىز، – دەپ كۇلە سويلەدى. ا-ا، قابىل بولسىن. بارامىن-بارامىن، – دەدى يكە. احمەت تورە وسى ءسوزدى ەستي سالا، «اسىعىس ەدىم» دەپ اتىنا ءمىنىپ كەتىپ قالدى. ەشتەڭە تۇسىنبەي قالدى. انا ءبىر جىلى وسى احمەت تورەدەن رايىمجان مارسەكوۆتى سۇراعاندا ۇناتپاي جاۋاپ بەرگەن ەدى. سودان يكە بۇدان سىرت اينالىپ جۇرەتىن. ۇيدەن ماقىش شىقتى. ەشقايدا بارمايسىڭ؟ ەشكىمگە سەنبەيسىڭ؟ ەندى وسى كورگەنىمىز دە جەتەدى، – دەپ ۇرسىپ سويلەدى. قابىلقاق پەن نابيگە ايتامىن. سەنىڭ باسقان ءىزىڭدى، ىشكەن سۋىڭدى تەكسەرىپ وتىراتىن بولادى.  جارايدى. سەنى تىڭدايمىن عوي، – دەپ اقىرىن سويلەدى. احمەت تورەنىڭ اۋىلىنا باراتىن كۇنى تاقاعاندا قابىلقاق پەن ءنابيدى وڭاشا شاقىرىپ الدى دا، ءنابيدىڭ قولىنا اقشا ۇستاتىپ: «مىنا جەڭگەلەرىنىڭ ءسوزى كوبەيىپ كەتتى، شاۋەشەكتىڭ بازارىنا اپارىپ كەلىڭدەرشى، تەك مەن ايتتى دەمەڭدەر» دەپ ەسكەرتىپ، جۇمساپ جىبەردى. ساندىقتان ءتاۋىر كيىمدەرىن الىپ كيىپ، قۇداگەلدىگە اتىن جولعا دايىنداتىپ قويدى. «جۇرتبايعا ەشتەڭە ايتۋشى بولما!» جاس جىگىت باسىن يزەدى. وسى كەزدە جاندارىنا رايباي كەلدى. كۇلىمسىرەپ: اسسالاۋماعالەيكۋم، يكە اعا! امانسىز با؟ اناۋ تالدىڭ باسىندا ءىلىنىپ تۇرعان بەساتارىڭىزدى ماعان بەرىڭىزشى. اعام جوقتا سىزدەن سۇراپ الايىن؟ – دەپ. ە-ە، – دەپ كۇلدى يكە. – سيراعىڭ ۇزىن جىگىتسىڭ عوي. قولىڭدى سوز دا الا بەر. ويباي-اۋ، ءوزىڭىزدىڭ قولىڭىزدان ىرىمداپ الايىن دەگەنىم عوي. يكە اسپانعا قاراپ ويلانىپ قالدى. «مۇنى اتامان اننەنكوۆتىڭ سىيلىعى عوي» دەپ كۇرسىنىپ الدى دا، قونىشىنان ناگانىن جۇلىپ الدى. تارس ەتكىزدى. مىلتىق اعاش باسىنان تومەن سىرعىپ جەرگە ءتۇستى. ساسقالاقتاپ قالعان رايبايعا قۇداكەلدى: بار! بار ەندى. ال. مىرزا بەرىپ تۇرعاندا. مەرگەن ەكى اتپايدى، ەكى سويلەمەيدى، – دەپ كۇلگەن رايباي مىلتىقتى بارىپ الىپ، ءۇي ىرگەسىنە سۇيەپ قويدى دا، يكەنىڭ قولتىعىنان دەمەپ، اتقا مىنگىزىپ: مەن ەرەيىن بە سىزگە؟ – دەپ سۇرادى. جوق، الگىلەردىڭ شاۋەشەكتەن قايتاتىن ۋاقىتى بولدى. الدارىنان شىعايىن دەگەنىم عوي. ەرمەي-اق قوي، – دەپ اتىن تەبىنىپ جۇرە بەردى. احمەت تورەنىڭ اۋىلىنا كەلگەن سوڭ امانداسىپ، تورگە وتىرا بەرگەنى سول ەدى. ساۋ-ساۋ ەتىپ ءۇش سارا الا تۇيمە تاققان چەكيستەر كىرىپ كەلدى. كوتىباقتىڭ جىگىتى ماۋلەن ەكەنىن كورىپ، يكەنىڭ كوزى شاراسىنان شىعا جازدادى. ەكى قونىشىنان ەكى ناگاندى الىپ، ستولدىڭ ۇستىنە تاستادى.   احمەت تورەنىڭ داستارقانىن قانداماي-اق قويايىن. قاتىنىما ايتارسىڭدار. ەكى كۇن توسسىن. ەكى كۇننەن كەيىن كەلە الماسام، مەنى ىزدەمەسىن. چەكيستەر يكەنىڭ قولىنا كىسەن سالماق ەدى، بىراق يكە: كەرەك ەمەس. ءوزىم-اق ايداعان جاققا بارامىن. بۇل مەنىڭ احمەت تورەگە كورسەتكەن قۇرمەتىم بولسىن، – دەدى. تورە قۇلاعىنا دەيىن قىزارىپ تومەن قارادى. قانشا جاتقانىن بىلمەيدى، قارا قاپاستا ءبىر جۇتىم سۋ ىشپەستەن سىز جەردە جاتا بەرگەن. شاۋەشەكتە اقمەت تورەنىڭ ۇيىندە نكۆد-نىڭ تىرناعىنا ىلىككەننەن بەرى، «باقتىدا» ون كۇن، اياكوزدە ءبىر اي، ودان سەمەي تۇرمەسىنە اكەپ قاماعاندارىنا ون كۇن بولىپ ەدى. بۇگىن تاڭ قۇلان يەگىنەن ونى سۇيرەپ دالاعا شىعارعان. كۇن كوزىنە قاراي الماي ءبىراز قينالدى. وسۋجدەننىي اديلوۆ، يديتە كو منە! – دەپ جىميعان اسكەري ادام وعان ءبىر وجاۋ سۋ بەردى. قىلقىلداتىپ جۇتىپ الىپ، تەرەڭ دەمالدى. سۇپ-سۋىق ەكەن. وسى كەزدە قىتايعا بارا جاتقانىندا ماۋلەننىڭ ومىرسەرىكتى ءولتىرىپ، قاشىپ كەتكەنى ەسىنە ءتۇستى. ودان كەيىن ءبىر وجاۋ بۋى بۇرقىراعان ىستىق سۋ بەردى. ونى دا يكە ءسىمىرىپ سالدى. وسى كەزدە باياعىدا رۋبتسوۆسكىدەن كەلىپ، سەمەيدە ەرتۋعاننىڭ اپاسىنىڭ ۇيىندە قادىرمەن كەزدەسكەنى ەسىنە ءتۇستى. سول كۇنى كەشتە سەمەيدىڭ شەتىنە شىعىپ، ەلگە قاراي بارا جاتقاندا بالاپان اعاسى مەن سىپاتاي باۋىرىنىڭ ءولىمىن ەستىگەندە «وي، باۋىرىمداپ» سارجالعا قاراي ات قويعانى ەسىنە ءتۇستى. نۋ، كازاح، ۆوت داەش، تو گورياچي تو حولودنىي. تەرپيش، ا؟! – دەپ وفيتسەر ونى اينالىپ، قىلتاسىنان ءبىر تەپتى. يكە بۇگىلىپ بارىپ، قايتا تۇزەلدى. ورىسشا سويلەپ تۇرعان ادام ەكىنشى قىلتاسىنان تەپتى. وندا دا ەڭكەيىپ بارىپ تۇزەلىپ كەتتى. نۋ، مولودەتس! ۆوت ورەل، دا؟ ءسىز نە ىستەپ تۇرسىز، قىمباتتىم؟.. ماڭدايىنا تاپانشانى تىرەپ تۇرىپ باسىپ قالمايسىز با؟! – دەپ قارقىلداي كۇلدى. جۋان قارىن قارا قازاق. اي، قازاقتار، بۇل الاشوردالىقتارعا وق شىعىنداپ قايتەمىز، روسسيادا جاڭا اشىلعان ۋران شاحتاسى يگەرىلمەي جاتىر، كوپ بولسا ءبىر-اق اي جۇرەدى، وزىنەن ءوزى ۋلانىپ ولەدى. ءبىر ايدا قانشاما ۋران وندىرۋگە بولادى؟! اا، – دەدى جۋان قارىن قارا قازاق. – دۇرىس ايتاسىز، دۇرىس ايتاسىز! بۇل يتتەردى جۇمىسقا سالۋ كەرەك! سەن ماعان وسىنداي مىقتى ءجۇز تۇتقىن تاۋىپ بەر؟! ارينە، ءبىر-اق ساعاتتا جىيناپ بەرەمىن! مىنا تۇرمەدە جاپون شپيونى دا، الاشوردالىعىڭ دا جەتەدى! پريكازدى ورىنداۋعا رۇسات ەتىڭىز! – دەپ وكشەسىن سارت ەتكىزىپ، قولىن شەكەسىنە اپاردى. ورىنداڭىز! يكە اعاشقا سۇيەنىپ ارەڭ تۇر.     اۋلا ىشىندە كوپ تۇتقىنداردىڭ اراسىندا تۇر. كەنەت كوزى تۇرمەنىڭ باسشىسىمەن سويلەسىپ تۇرعان قارجاننىڭ قامقورلىعىندا بولعان «وقىعان» جىگىتتى تانىدى. تەمەكىسىن بۋداقتاتقان تۇرمە باستىعىنا قولىن سەرمەپ-سەرمەپ قارقىلداپ بىردەڭە ايتىپ تۇر. وسى كەزدە تۇرمەنىڭ ۇلكەن قاقپاسى اشىلدى دا، ءتورت سولدات الىپ كەلە جاتقان تۇتقىندى بايقادى. حالەل اعا،  – دەپ ارەڭ-ارەڭ ايعايلاعان بولدى. بىراق حالەل عابباسوۆ ونىڭ داۋىسىن ەستىگەن جوق ەدى. تۇتقىندار اراسىنان كۇبىرلەگەن داۋىستار شىقتى. «سارىارقا» گازەتىنىڭ رەداكتورى – حالەل عوي. قايران ءومىر-اي، لەني مەن ستالينمەن تەلەفون ارقىلى سويلەسەتىن حالەل عوي بۇل! ءاليحان ەكەۋى رەسەيدە قازاق جەرىن قورعاعان ازاماتتار عوي! نەگە تۇتقىندادى ەكەن مۇنداي ازاماتتى؟!. تۇتقىندار ءوزارا سىبىرلاسىپ سويلەسىپ تۇردى. الىپ جۇرىڭدەر تۇتقىنداردى! – دەگەن ءامىرلى داۋىس شىقتى. ەكى جۇزدەي ادام ءىلبىپ الدىعا قوزعالىپ كەتتى. يكە باۋىرىم، قوش بول! كىنالاما مەنى، ءبىر قۇدايعا تاپسىردىم سەنى! – دەگەن داۋىسقا جالت قاراپ، بەلگىبايدى تانىدى. ساقالى وسكەن، قولىندا كۇرەگى بار شال تۇر ەكەن. يكە بار كۇشىن جيناپ، باسىن يزەپ جۇرە بەردى. قاراڭعىدا ۆاگونعا يتتەردى ابالاتىپ مىنگىزىپ جاتقاندا: امانسىز با؟ – دەگەن داۋىسقا جالت قارادى. بۇرىلىپ قاراسا، سول باياعى ماۋلەن ەكەن. ارەڭ تانىدى. وي، كەزدەسكەن جەرىمىزدى قارا، –  دەپ كەكەتە كۇلدى يكە. – پو زادانيۋ نكۆد؟ قۇداي اتقاندا، تۇتقىن بولىپ بارامىن، اعا. نە دەيدى؟ – دەپ يكە تاڭىرقاي سويلەدى. – «قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا» دەگەن چەكيستەر دە بايلاپ، ماتاپ بەردى مە؟ سولاي بولعانى عوي. ناعىز يتتەر ەكەن! بۇلاردى وتە كەش ءتۇسىندىم. بۇلاردا مۇسىلماندىق بولمايدى ەكەن. ماعان قويعان كىنالارى «شاكارىمنىڭ ۇلى زياتتى ۇستاپ بەرمەدىڭ، سەن ساتقىنسىڭ! سوۆەت ۇكىمەتىنىڭ جاۋىسىڭ. ون جەردەن تۋىسىڭ بولسا دا، وكىمەتكە قارسى ادامدى ۇستاپ بەرۋگە ءتيىسسىڭ!» دەپ تەپكىلەپ-تەپكىلەپ، ءۇش كۇن قامادى دا، وسىندا اكەلدى. ءداۋ اعاش ۆاگونعا ءالسىز تۇتقىندارمەن توعىتىپ تولتىردى. ءار كەلگەن سايىن «جاپون شپيوندارى»، «الاشورداشىلار»، «حالىق جاۋى» دەگەن اتپەن توپ-توپ قىلىپ اكەلىپ بىتكەندە، تاڭ اتىپ-اق قالىپ ەدى. يكە سىرتتاعى ادامداردىڭ قازاقشا سويلەگەنىن ەستىپ، ويماقتاي جارىق ءتۇسىپ تۇرعان جەردەن «مەن ءادىلدىڭ يكەسىمىن! مەن الاشتىڭ ۇلىمىن!» دەپ ايتىپ ۇلگەردى. پوەزد اقىرىن-اقىرىن قوزعالىپ بارادى... ماۋلەن توڭعانىنان ءدىر-ءدىر ەتەدى. «دايتە كۋشات، سۆولوچي!» دەپ ايعايلادى. ۆاگوننىڭ بۇرىش-بۇرىشىندا ۆينتوۆكاسىن كەزەپ تۇرعان سولداتتاردىڭ ءبىرى قوينىنان شوشقانىڭ ەتىنەن جۇدىرىقتاي كەسىپ، وعان قاراي لاقتىرىپ جىبەردى. ماۋلەن ەڭبەكتەپ، دوڭىزدىڭ ەتىنە جاقىنداپ قالعاندا، يەكە اياعىمەن باسا قويدى. باۋىرىم، سەن جاقسى اتانىڭ جامان بالاسى بولساڭ دا، مۇسىلمانسىڭ. ولاي ىستەمە. تىم قۇرىماسا، اللانىڭ اماناتتاپ بەرگەن جانىن وزىنە قايتادان اماناتتاتاپ تاپسىر، – دەپ اياعىنىڭ ۇشىمەن دوڭىز ەتىن تەۋىپ جىبەردى. ماۋلەن اعىل-تەگىل جىلادى. ءوزى ابدەن توڭىپ، ءدىر-ءدىر ەتەدى. يكە ۇستىندەگى جىرتىق-جىرتىق، قان-قان جەيدەسىن شەشىپ وعان كيگىزدى. اعا، كەشىرىڭىز مەنى، – دەپ كەمسەڭدەدى. يكە ۇندەگەن جوق. اجال ۆاگونىنىڭ قاق ورتاسىندا قاسقايىپ تۇرەگەپ تۇر. اعاش ۆاگوننىڭ سىنىعىنان اي جارىعى ءتۇستى. قانشا ازاپ كورسە دە، بىلەۋ-بىلەۋ بىلەكتەرى مەن شويىننان قۇيعانداي كەۋدەسى تولىقتاي كورىندى. موينىندا شىڭعىستاۋدىڭ ارلان قاسقىرىنىڭ ازۋ ءتىسى ىلىنگەن بويتۇمار اقىرىن-اقىرىن قوزعالىپ قويادى... *** پوەزد رەسەيدىڭ قالىڭ ورمانىنا كىرىپ، اندا-ساندا ىشقىنىپ بارادى. قازاق دالاسىنا ونىڭ داۋىسى مۇلدە ەستىلمەي كەتتى... الاشتىڭ ءوز ءۇنى سياقتى...

1978 جىل، 18-مامىر. سارجال.

2018 جىل، 5-ناۋرىز. استانا

Abai.kz