تەمىرحان تەبەگەنوۆ. مارال يشان بابا نەمەسە قازاقستانداعى يسلام اعارتۋشىلىعىنىڭ تاريحي-مادەني نەگىزدەرى
مارال يشان بابا قۇرمان بالاسى - بۇرىنعى سىرداريا وبلىسىنا قاراستى قازالى ۋەزىنە جانە تورعاي وبلىسىنا قاراستى تورعاي جانە قوستاناي ۋەزدەرىنە ايرىقشا ءمالىم بولعان كورنەكتى تۇلعا.
«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1915 جىلعى № 1 سانىندا مارال يشان بابانىڭ ءومىربايانىنا، قوعامدىق-الەۋمەتتىك قىزمەتىنە بايلانىستى تاريحي دەرەكتەر بەرىلگەن. سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەن جاڭا تاريحىنىڭ العاشقى جىلدارىندا جارىق كورگەن بەلگىلى تاريحشى ۇستاز سادەن نۇرتايۇلىنىڭ «يسلام جانە مارال بابا» اتتى كىتابىندا تاريحي-مونوگرافيالىق مول دەرەكتەر بار. سونىمەن بىرگە س.بۇركىتبايۇلىنىڭ «مارال يشاننىڭ نۇر شاپاعاتى» كىتابىندا دا اۋليە باباعا قاتىستى دەرەكتەر جيناقتالعان.
مارال يشان بابا قۇرمان بالاسى - بۇرىنعى سىرداريا وبلىسىنا قاراستى قازالى ۋەزىنە جانە تورعاي وبلىسىنا قاراستى تورعاي جانە قوستاناي ۋەزدەرىنە ايرىقشا ءمالىم بولعان كورنەكتى تۇلعا.
«ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 1915 جىلعى № 1 سانىندا مارال يشان بابانىڭ ءومىربايانىنا، قوعامدىق-الەۋمەتتىك قىزمەتىنە بايلانىستى تاريحي دەرەكتەر بەرىلگەن. سونىمەن قاتار قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەن جاڭا تاريحىنىڭ العاشقى جىلدارىندا جارىق كورگەن بەلگىلى تاريحشى ۇستاز سادەن نۇرتايۇلىنىڭ «يسلام جانە مارال بابا» اتتى كىتابىندا تاريحي-مونوگرافيالىق مول دەرەكتەر بار. سونىمەن بىرگە س.بۇركىتبايۇلىنىڭ «مارال يشاننىڭ نۇر شاپاعاتى» كىتابىندا دا اۋليە باباعا قاتىستى دەرەكتەر جيناقتالعان.
مارال يشان بابا تۋرالى گەرمان ۆامبەريدىڭ «تۇركى حالىقتارىنىڭ ەتنولوگياسى مەن ەتنوگرافياسى» (لەيپتسيگ، 1885 ج.) كىتابىندا قازاقتىڭ ءۇش ءجۇزىنىڭ تايپالارى، رۋلارى تۋرالى جازىلىپ، كىتاپتا (286-بەت) مارال يشان تۋرالى دەرەك بەرىلىپتى. ي.ف.بلارامبەرگ اتتى قالامگەردىڭ «ەستەلىكتەر»، س.مۇقانوۆتىڭ «ءمولدىر ماحاببات»، «اققان جۇلدىز» روماندارىندا دا مارال بابا تۋرالى دەرەكتەر اتالادى. اتالعان دەرەكنامالىق ەڭبەكتەردى نەگىزگە الا قاراستىرعانىمىزدا، مارال يشان بابا كۇرمانۇلىنىڭ ءومىر جولى، قوعامدىق-الەۋمەتتىك قىزمەتى سارالانا تانىلادى:
ءى. مارال يشان بابا قۇرمانۇلى - يسلام اعارتۋشىلىعى ءداستۇرىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسى. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ اتالعان سانىندا جارىق كورگەن م.مالدىباەۆ دەگەن اۆتوردىڭ ماقالاسىنداعى دەرەكتەر اۋليە بابانىڭ يسلام اعارتۋشىلىعى جولىنا باعىشتالعان بالالىق، جاستىق شاعىنداعى كەزەڭىن بايقاتادى: «مارال يشان قۇرمان بالاسى (رەسمي جولمەن جينالعان حابارلاردىڭ ايتۋى بويىنشا) - ترويتسك قورعانى ماڭايىندا كوشىپ-قونىپ جۇرگەن كەرەي بولىسىنىڭ قازاعى. قازاق اراسىندا دارىگەرلىك ەتۋشى اكەسى قۇرمان ءدۇنيەدەن قايتقاندا، مارال جاس قالىپ، اعايىندارى ونى ءبىر بۇقارالىق سارتقا ساتىپ جىبەرگەن. سارت ونى بۇقاراعا الىپ، ءبىرنەشە جىلدان سوڭ بوساتىپ قويا بەرگەن.
بۇقارادا مارال ۇزاق ۋاقىت ءارتۇرلى ازيا عىلىمىن وقىعان». (ەنتسيكلوپەديا «ايقاپ» / باس رەداكتور ر. نۇرعاليەۆ. - الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1995. - 368 ب.; 240-241-بب.).
مارال يشان بابانىڭ يسلام ءدىنى نەگىزىندەگى شىعىستىڭ عىلىمي مۇرالارىمەن قارۋلانۋى ونىڭ يسلامدىق اعارتۋشىلىق مۇراتتارىن حالىققا قىزمەت ەتۋگە ارناعان جۇمىستارىنان بايقالادى. ونىڭ يسلامدىق اعارتۋشىلىق قىزمەتى حالىق اراسىنداعى مۇگەدەكتەردى (سوقىرلاردى، اقساقتاردى، ت.ب.) ساۋىقتىرۋ قىزمەتى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلا باستايدى. قيىندىق كورىپ جۇرگەن مۇگەدەكتەرگە كومەكتەسۋ، شيپالى ەم جاساۋ، ولاردىڭ تانىنە دە، جان دۇنيەلەرىنە دە يماندىلىق نۇرىن سەبەلەۋ - يسلام ءدىنىنىڭ قاسيەتتى قاعيداسى. مارال بابانىڭ تالاي-تالاي ادامداردى ءوزىنىڭ اللا دارىتقان اۋليەلىك، ەمشىلىك-دارىگەرلىك قۇدىرەتىمەن ساۋىقتىرعانى حاقىندا ۇستاز-تاريحشى سادەن نۇرتايۇلىنىڭ اتالعان كىتابىنداعى دەرەكتەر ايعاقتايدى.
مارال يشان بابا اعارتۋشىلىعىنىڭ تاعى ءبىر سالاسى - قازاق جۇرتشىلىعىن وتىرىقشىلىققا، ەگىنشىلىك كاسىبىنە باۋلۋداعى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنان دا تانىلادى. تاريحي قۇجات تىلىمەن دايەكتەي ايتساق: «مارال قازاقتاردى روسسيامەن قاتىناسۋدان توقتاتىپ، ءبىر جەرگە جينالىپ وتىرىپ، جۇرتتى باستايتۇعىن ەگىن كاسىبىمەن اينالىسۋدى ءتۇسىندىردى، ۇگىتتەدى» (ەنتسيكلوپەديا «ايقاپ» / باس رەداكتور ر.نۇرعاليەۆ. - الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1995. - 368 ب.; 241-ب.). دەمەك، كوشپەلى تۇرمىستىڭ جان-جاقتى دامۋىن جەتىلدىرۋ ءۇشىن مارال يشان بابا اعارتۋشىلىقتىڭ وسى باعىتتاعى وزىق وركەنيەتتىك جولىن جۇرتىمىزعا دارىتۋ جۇمىستارىن جالىقپاي جۇرگىزگەن.
اعارتۋشىلىق دەگەنىمىز - يگەرگەن ءبىلىم نەگىزدەرىنىڭ قورشاعان قوعامدىق-الەۋمەتتىك ورتانىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەت سالالارىنىڭ بارلىعىنىڭ دا وركەندەۋىنە جۇمسالاتىن كەشەندى جۇمىستاردىڭ، ىقپالداردىڭ جۇيەسى. اعارتۋشىلىق ۇستانىمىنداعى كورنەكتى قايراتكەرلەر الەمدىك ءوركەنيەتتە حالقىنىڭ ەكونوميكالىق جانە رۋحاني جاقتارىنان تولىق جەتىلۋىنە ىقپال ەتۋدى كوزدەيدى. حالىق تاريحىنداعى وسىنداي اعارتۋشىلىق باعىتتى ۇستانعان قايراتكەر تۇلعالارىمىز، اسىرەسە، ءدىني-يسلامدىق ءىلىمدى تاراتۋشىلار حالىقتىڭ تۇرمىسىنىڭ دا، دۇنيەتانىمىنىڭ دا جەتىلۋىنە، ءوسىپ-وركەندەۋىنە پايدالى ىقپال ەتۋ جۇمىستارىمەن اينالىستى. سوندىقتان مارال يشان بابانىڭ اتالعان جۇمىستارى يسلام اعارتۋشىلىعى ءداستۇرىنىڭ قازاق توپىراعىنداعى وزىق كورىنىستەرى بولىپ سانالادى.
مارال يشان بابانىڭ اعارتۋشىلىق قىزمەتىنىڭ وزەكتى ارناسى - ءدىني-يسلامدىق وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ جۇمىستارىن ۇيىمداستىرۋى، جۇزەگە اسىرۋى. بۇل ورايدا تاريحشى ۇستاز سادەن نۇرتايۇلىنىڭ كىتابىنداعى تاريحي دەرەكتەرگە نازار اۋدارامىز: «سىر بويىنا كەلگەن سوڭ جەرگىلىكتى حالىقتى ءدىني يسلام جولىنا ناسيحاتتاپ، ءبىر جاعىنان ساۋاتىن اشىپ، مادەنيەتىن كوتەرۋگە مارال يشان كوپ ەڭبەك ەتەدى. سىرداريانىڭ ءبىر سالاسى - «قاراوزەكتەن تارايتىن «ساسىق وزەكتىڭ» بويىندا جاعالاي بىرنەشە جەردەن مەشىت سالدىرادى. سول اتىراپتا مارال سالدىرعان 7 مەشىت-مەدرەسە بار. بۇلاي اتاۋ سەبەبىمىز، مەشىتتە جۇرت نامازىن وقىپ، اللاعا قۇلشىلىق عيباداتىن جاساسا، ەكىنشى جاعىنان، جەرگىلىكتى ەلدىڭ بالالارى وقىپ، ءدىني ءتالىم العان، ءسويتىپ، مەدرەسەنىڭ دە قىزمەتىن اتقارعان. ول مەشىتتەر: «قارا بوگەت»، «بايبول»، «يشان اۋىلى» (مارالدىڭ نەمەرەسى توباعابىل اۋىلىندا), «قىرعى مەشىت» (قىر جاقتاعى دەگەن ءسوز), «قولاڭ توبەدە»، «قىش مەشىت»، نەمەرەسى وسپان يشان مەشىتى جانە ءوزى وتىرعان «قامىر» توبەسىندەگى كۇمبەزدەپ سالدىرعان مەشىت. سول سەبەپتى بۇل ايماقتى جۇرت «قىرىق مەشىت» اتاپ كەتكەن (نۇرتايۇلى س. يسلام جانە مارال بابا. - 1996. - 92 ب.; 33-34-بب.). قازاق دالاسىنىڭ سولتۇستىگى مەن ءوڭتۇستىگى اتىراپتارىنداعى مەشىت-مەدرەسە ورىندارىنىڭ كەڭ قانات جايۋىنا تىكەلەي ىقپال ەتكەن مارال يشان بابانىڭ كەڭ اۋقىمدى وسى اعارتۋشىلىق جۇمىسىن يسلام ءدىنىنىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى تارالۋىمەن ساباقتاستىرا باعالايمىز.
يسلام اعارتۋشىلىعى ءداستۇرى - قۇران كارىم مەن مۇحاممەد (س.ع.س.) پايعامبارىمىزدىڭ حاديستەرى بويىنشا ادامزاتتىڭ دۇنيەتانىمىن نۇرلاندىرعان اسا ىزگى ءىلىم جولى. يسلام ءدىنىن ادامزاتقا جەتكىزۋشى، «مۇحاممەد (مۋحاممەد، موحامماد - موحاممەد...) - يسلامنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، «اللانىڭ ەلشىسى» (راسۋل-اللاح), «پايعامبارلاردىڭ ءمورى» (حاتامۋ-ن-نابيين), ياعني «شىنايى ءدىننىڭ باستى جانە ەڭ سوڭعى پايعامبارى» (يسلام: قىسقاشا انىقتامالىق / اۋد. ق. تۇتىباەۆ، و. جولدىباەۆ، ە.ەستاەۆ. - الماتى: «قازاقستان»، 1988. - 192 ب.; 98-ب.). مۇحاممەد پايعامبارىمىزعا اللانىڭ ايان كىتابى قۇران كارىم ارقىلى جەتكەن يسلام ءدىنى اۋەلگى پايدا بولۋى، قالىپتاسۋى كەزەڭدەرىنەن ءوتىپ، ءبىزدىڭ زامانىمىزعا جەتتى، ەندى ماڭگىلىك بولاشاققا ۇلاساتىنى اقيقات.
يسلام اعارتۋشىلىعى ءداستۇرى ارقىلى پلانەتامىزداعى التى ميللياردتان اسقان حالىقتىڭ ءبىر ميلليارد 300 ميلليونى ءوسىپ-وركەندەپ كەلەدى. يسلام اعارتۋشىلىعى ءداستۇرىن ۇستاناتىن الەم حالىقتارىن ساندىق كورسەتكىشتەرىمەن قوسا ايتۋ ارقىلى قازىرگى عىلىمي-تەحنيكالىق وركەنيەت داۋىرىندەگى ءدىنىمىزدىڭ الەم حالىقتارى دۇنيەتانىمىندا اسا ىقپالدى ورىن الاتىنىن دالەلدەيمىز.
مۇسىلمانداردىڭ باسىم بولىگى باتىس، وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا، سولتۇستىك افريكا قۇرلىقتارىندا ورنالاسقان.
الەمنىڭ 120-دان استام ەلىندە مۇسىلماندار تۇرادى.
ازيادا 510 ميلليوننان استام مۇسىلمان بار، ولار جەر بەتىندەگى مۇسىلمانداردىڭ 67,7 پايىزىن قۇرايدى.
امەريكا قۇرلىعىندا يسلام ءدىنىن ۇستاناتىندار 1,4 ميلليوننان استام. ەۋروپاداعى مۇسىلمانداردىڭ سانى 25 ميلليوننان اسادى. اۆستراليا مەن وكەانيادا دا 250 مىڭنان استام مۇسىلماندار بار.
شاعىن مۇسىلمان قاۋىمدارى گونكونگتە (200 مىڭنان استام), نەپالدا (200 مىڭنان استام), موڭعوليادا (100 مىڭنان استام - نەگىزىنەن، تۇركى تىلدەس حالىقتار), جاپونيادا (30 مىڭعا جۋىق), تايۆاندا (20 مىڭعا جۋىق), لاوستا، وڭتۇستىك كورەيادا تۇرادى (يسلام: قىسقاشا انىقتامالىق / اۋد. ق.تۇتىباەۆ، و.جولدىباەۆ، ە.ەستاەۆ. - الماتى: «قازاقستان»، 1988. - 192 ب.; 157-ب.).
حالىقارالىق مۇسىلمان ۇيىمدارى دۇنيەجۇزىندەگى يسلام اعارتۋشىلىعى ءداستۇرىنىڭ ىقپالدىلىعىن نىعايتۋ جولىن ۇستانادى.
مىسالى، يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمى (مۋناززامات ال-مۋتامار ال-يسلامي), دۇنيەجۇزىلىك يسلام كونگرەسى (مۋتامار ال-اليام ال-يسلام), يسلام الەمى ليگاسى «رابيتات ال-اليامال-يسلامي), افريكا-ازيا يسلام ۇيىمى، ەۋروپانىڭ يسلام كەڭەسى، يسلام بانكىلەرىنىڭ حالىقارالىق اسسوتسياتسياسى، وڭتۇستىك-شىعىس ازيا مەن تىنىق مۇحيت ەلدەرىنىڭ ايماقتىق يسلام ۇيىمى، ت.ب.
يسلام اعارتۋشىلىعى ءداستۇرىنىڭ نەگىزگى كىتابى - قۇران كارىم جانە مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) حاديستەرى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي ءابساتتار قاجى دەربىسالىنىڭ «يسلام جانە زامان» كىتابىنداعى پىكىرىنىڭ مارال باباعا دا قاتىستىلىعى انىق:
«قاسيەتتى قۇران كارىممەن بىرگە قازاق دالاسىنا ۇلكەن يسلام وركەنيەتى كەلدى. عىلىم، ءبىلىم جانداندى. كوپتەگەن قالالار سالىندى. وندا مەدرەسەلەر مەن عىلىمي وشاقتار جۇمىس ىستەدى. جەرگىلىكتى حالىق اراسىنان ءابۋ ناسىر ءال-فارابي، قوجا احمەت ياساۋي، ءجۇسىپ بالاساعۇني، مۇحامەد حايدار دۋلاتي، قادىرعالي جالايىري سەكىلدى تەرەڭ ويلى - ءوز شىعارمالارىندا گۋمانيزمدى ماراپاتتاعان عۇلامالار شىقتى. سول سەبەپتى دە ولار تەك قازاق ەلى نەمەسە ورتا ازيا عانا ەمەس، بۇكىل مۇسىلمان شىعىسى مادەنيەتىنىڭ ماقتانىشىنا اينالدى» (دەربىسالى ءابساتتار قاجى. يسلام جانە زامان. - الماتى، 2003. - 560 ب.; 6-ب.). دەمەك، مارال يشان بابا دا - وسى اتالعان تۇركى دۇنيەسى عۇلامالارىنىڭ يسلامدىق اعارتۋشىلىق ءداستۇرىن قارماقشى جانە قوستاناي وڭىرلەرىندە وزىندىك باعىتىمەن جالعاستىرعان اۋليە-قايراتكەر.
II. مارال يشان بابانىڭ قازاق تاريحىنداعى قايراتكەرلىگىن تانىتاتىن تاعى ءبىر قىزمەتى - رەسەي يمپەرياسى وتارشىلدىق ساياساتىنا جانە حيۋا حاندىعى باسقىنشىلىعىنا قارسى حالىق قوزعالىسىنا قاتىسۋى، جەتەكشى تۇلعا بولعاندىعى س. نۇرتايۇلى كىتابىنداعى دەرەك بويىنشا: «كەنەسارى ءوز حاندىعىنىڭ رۋحاني كوسەمدىگىنە مارال يشاندى شاقىردى. كوتەرىلىسكە قاتىسۋشىلارعا ءدىني باسشىلىق جاساۋ ءۇشىن مارال كەلىسىم بەرىپ، حان سارايىنىڭ كەڭەس قۇرامىنا كىرەدى. بۇدان بىلاي داۋلى ماسەلەلەر شاريعات ۇكىمى بويىنشا شەشىلىپ وتىرادى. كوتەرىلىسشىلەرگە رۋحاني دەمەۋ كورسەتىپ، كەي جاعدايدا ءوز بويىنداعى كەرەمەت قاسيەتتەرىمەن دە كومەكتەسەدى. كەزىندە كەنەسارى اسكەرىنىڭ ءبىرسىپىرا جەڭىستەرگە جەتۋىنە، حالىق الدىندا بەدەلىنىڭ ارتۋىنا اۋليەنىڭ كوپ ۇلەسى بولادى» (نۇرتايۇلى س. يسلام جانە مارال بابا. - 1996. - 92 ب.; 31-ب.).
مارال يشان بابا قازاقستاندى رەسەي يمپەرياسى قۇرامىنان ايىرىپ الۋ ءۇشىن ومبى قالاسىنا كەرەي بولىسىنىڭ ستارشيناسى بايسال ارقىلى ەكى حات جونەلتكەن (ەنتسيكلوپەديا «ايقاپ» / باس رەداكتور ر. نۇرعاليەۆ. - الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1995. - 368 ب.; 241-ب.). بىرەۋى ورىنبور اسكەري گۋبەرناتورى، گەنەرال پ.گ.ەسسەنگە، ەكىنشىسى سىبىردەگى دەربەس كورپۋستىڭ كومانديرى، گەنەرال-لەيتەنانت م.پ.كاپسيەۆيچكە جولدانعان. ول حاتتىڭ باستالۋىنداعى سوزدەر مارال بابانىڭ ناعىز مۇسىلمان قايراتكەرىنە ءتان بولمىسىن ايقىنداي تۇسەدى: «اۋەلى، ءبىر جاراتقان قۇداي شىن، ەكىنشى ونىڭ پايعامبارى مۇحاممەد، ءتورت ءشاريار، ءتورت يمام، اۋەلى ادام، ەكىنشى مۇحاممەد پايعامبار بولعالى سول زاماننان بەرمەن قاراي، مۇسىلمان مۇسىلمان بولىپ، كاپىر كاپىر بولىپ كەلگەلى ءبىزدىڭ ارامىزدا بۇلىنشىلىك-دۇشپاندىق بولعان ەمەس، ءبىر قۇدايعا سيىنىپ كەلە جاتىرمىز. وسىلاي، تاقسىر، جاندارال، مۇنان بىرنەشە جىلدار بۇرىن روسسيا مەملەكەتىنىڭ شەگىندە تاتۋلىق، تىنىشتىق بولۋشى ەدى، سول كەزدەگى روسسيا پاتشالارىنىڭ تۇسىندا ورىستار رۇقساتسىز قازاق جەرىنە كىرۋدەن قورقۋشى ەدى. ...ورىستار قازاققا ءتيىستى جەردى تارتىپ الىپ، يەلەنىپ كەتتى. ... پايعامباردىڭ جاردەمى بويىنشا مەن سىزدەن، جاقسى جاندارال، ءوتىنىپ سۇرايمىن، ماعان پاتشا اعزامعا بارۋعا رۇقسات ءھام جول بەرسەڭىز ەكەن» (ەنتسيكلوپەديا «ايقاپ» / باس رەداكتور ر.نۇرعاليەۆ. - الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1995. - 368 ب.; 241-ب.). مارال بابانىن بۇل تىلەگىن ءسىبىر بيلەۋشىلەرى رەسەيدىڭ ازيالىق دەپارتامەنتىنە ءمالىم ەتكەن. بۇدان كەيىن ۆيتسە-كانتسەليار گراف ناسسەلرود 1821 جىلى 30 جەلتوقساندا 760-ءنومىرلى تىركەۋ بويىنشا ءسىبىردىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى اسپيرينسكىدەن وسى وتىنىشىنە كوزقاراسىن سۇراپ، ونىڭ ماقۇلداۋىن بىلەدى. سونىمەن 1822 جىلى 12 اقپاندا مارال قۇرمان بالاسىن سانكت-پەتەربۋرگكە شاقىرىپ الۋ ماسەلەسى شەشىلگەن. بىراق سول رۇقسات جارلىعى تۋرالى گەنەرال كاپسيەۆيچتىڭ حاتى مارال بابانىڭ قولىنا تيمەگەن.
سەبەبى بۇل كەزدە مارال يشان بابا حيۋا حاندىعىنىڭ سىر بويىنداعى قازاق اۋىلدارىن، ورىنبوردان، ترويتسكىدەن كەلەتىن كەرۋەندەردى تالاۋعا باعىتتالعان باسقىنشىلىق، توناۋشىلىق ارەكەتتەرىن توقتاتقان حالىق قوزعالىسىنا جەتەكشىلىك جاساعان.
دەرەك تىلىمەن ايتقاندا: «حالىقتى بۇل اتتانىسقا كوبىرەك جيماق ءۇشىن مارال جۇرتقا جار سالدىرىپتى. ونىمەنەن بىرگە بۇل جاۋعا بارعاندارعا وق تيمەيدى، قىلىش وتپەيدى. بۇلاي بولعان سوڭ اتتانۋشىلار زور ولجالى بولىپ، حيۋالىقتاردى جەڭىپ، تالانعان مالدىڭ تۇگەل ورنىن تولتىرىپ» (ەنتسيكلوپەديا «ايقاپ» / باس رەداكتور ر.نۇرعاليەۆ. - الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى» باس رەداكتسياسى، 1995. - 368 ب.; 242-ب.), مارال بابانىڭ شاپاعاتىنا بولەنەدى.
مارال يشان بابانىڭ سىر ولكەسىندەگى قارماقشى وڭىرىندە، قوستانايدا، قىزىلجاردا جۇرگىزگەن ءدىني-يسلامدىق اعارتۋشىلىق جانە قوعام قايراتكەرلىگى قىزمەتى - ءسوز ارقاۋىندا ايتىلعان ورتا عاسىرلىق تۇركى دۇنيەسى الىپتارى مەن التىن وردا ء(حىى-XIV عع.), قازاق حاندىعى (XV-XVIII عع.), ءحىح ع. ءدىني-يسلام قايراتكەرلەرى-اعارتۋشىلارى ءداستۇرىنىڭ جالعاسى. مارال بابانىڭ وسى ءداستۇرى قاسيەتتى قارماقشى جانە كورشىلەس وڭىرلەردەگى يماندىلىق-ادامگەرشىلىك جولىنىڭ قايراتكەرلەرى ارقىلى جالعاستى. ياعني مارال بابا ءداستۇرىنىڭ جالعاسى بولعان وسى وڭىردە يسلام ءدىنىنىڭ حالىقتىق-گۋمانيستىك، ەستەتيكالىق، عىلىمي دۇنيەتانىم ىقپالىن حالىق ورتاسىنا تاراتقان احۋن-ۇستازدار ايرىقشا دارالانا تانىلدى. احۋن-ۇستازدار يسلام ءدىنى نەگىزدەرىن وزدەرى اشقان مەكتەپ-مەشىتتەردە وقىتتى، اراب، پارسى، تۇركى-شاعاتاي تىلدەرىندەگى شىعىستىڭ كلاسسيكالىق ادەبيەت مۇرالارىن ناسيحاتتادى. ولار - رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارشىلدىق ساياساتىنا وزدەرى جۇرگىزگەن يسلامدىق ءدىني ءتالىم-تاربيە، وقۋ ىستەرى ارقىلى كەدەرگى جاساعان كۇرەسكەر اعارتۋشىلار. مىسالى، وراز-مۇحاممەد احۋن بەكەتايۇلى (1836-1894), قالجان احۋن بولەكبايۇلى (1857-1916), الداشباي احۋن ەرنازارۇلى (1858-1936), ءالىباي احۋن قوسقۇلاقۇلى (1835-1928) جانە ت.ب. قازاق دالاسىنىڭ بارلىق اتىراپتارىنداعى احۋن-ۇستازدار حالقىمىزدىڭ يسلام ءدىنى اياسىنداعى دۇنيەتانىمىن ىزگىلىك جولىنا ۇندەدى.
احۋن-ۇستازداردىڭ اعارتۋشىلىعى بۇرىنعى تۇركى الىپتارىنىڭ جانە مارال بابا ءداستۇرىنىڭ جالعاسىنداي بولدى. بۇل ءۇردىس - قازاق ادەبيەتىندەگى ءدىني-يسلامدىق اعارتۋشىلىق ادەبي دامۋدىڭ قالىپتاسۋىنا دا يگى اسەر ەتتى. سىر سۇلەيلەرىنىڭ جىر كۇمبەزىن كوتەرگەن تۇلعالارى بازار جىراۋ وڭداسۇلىنىڭ، ەشنياز جونەلدىكۇلىنىڭ، ەرىمبەت كولدەيبەكۇلىنىڭ، داڭمۇرىن كەنجەبەكۇلىنىڭ، ءجۇسىپ ەشنيازۇلىنىڭ، ءجۇسىپ قادىربەرگەنۇلىنىڭ، مانسۇر بەكەجانۇلىنىڭ، ومار شوراياقۇلىنىڭ، تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلىنىڭ، تۇرىمبەت سالقىنبايۇلىنىڭ، شەگەباي بەكتاسۇلىنىڭ، مولداحمەت دابىلۇلىنىڭ، الياكبار جۇماتايۇلىنىڭ جانە ت.ب. ونداعان ساڭلاق شايىرلاردىڭ شىعارمالارى وسى يسلامدىق اعارتۋشىلىقتى ۇستانعان مارال يشان بابانىڭ، ودان كەيىنگى احۋن-ۇستازداردىڭ ىقپالىمەن قالىپتاستى، حالىقتىڭ كوڭىلىنە ۇيالادى. ارينە، بۇل ارادا قازاق ادەبيەتى تاريحىنداعى ورنى تۋرالى ماعجان جۇماباەۆتىڭ، مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باعالاۋلارىنا يە بولعان بازار جىراۋ وڭداسۇلىنىڭ مىناداي ولەڭ جولدارى ەسىمىزگە تۇسەدى:
مىنا شولاق دۇنيەدەن،
اۋليە ولمەس دەر ەدىم:
وتقا سالسا كۇيمەگەن،
زالىمدىقتىڭ ءومىرى،
ءبىر شارپۋى تيمەگەن.
ارامدى كوڭىلى سۇيمەگەن.
ءدىن مۇسىلمان بالاسىن
كەرەمەتپەن بيلەگەن;
ساحار تۇرىپ جىلاعان،
حاقتان مەدەت سۇراعان.
ول ەرلەردىڭ تاعاتى.
قۇدايىنا ۇناعان:
بابا تۇكتى شاشتى ءازيز،
ەر سەيىتپەنبەت، ماعزامان،
مارال يشان، سوفى ءازيز،
سولاردان دا وتكەن سۇم دۇنيە!
(بازار جىراۋ. شىعارمالارى. -
الماتى: جازۋشى،
1986. - 200 ب.; 74-ب.).
مارال بابا قۇرمانۇلىنىڭ قازاق تاريحىنداعى ۇستازدىق-اعارتۋشىلىق، قايراتكەرلىك قىزمەتى حالىقتىڭ كوڭىلىنە ۇيالاعاندىقتان، اقىنداردىڭ جىرلارىندا دا بەينەلەنۋدە. قازاقتىڭ بەلگىلى اقىندارى سەيىتجان احۋن بەكشەنتايۇلىنىڭ «مارال يشانعا ايتقان عازالى»، سەرىكباي وسپانوۆتىڭ «مارال يشان»، بايانعالي ءالىمجانوۆتىڭ «مارال يشاننىڭ اماناتى»، سونىمەن بىرگە ايماقتارىنا بەلگىلى قالامگەرلەر جولبارىس قاجى ءبايازيدتىڭ «دالا ەلىنىڭ اۋليەسى»، نۇرتاي تۇكتىعۇلوۆتىڭ «ارۋاقتى اۋليەلەر بار ەكەن»، باقىتجان الدياردىڭ «ءبىرىنشى جىر - ءتاۋ ەتۋ»، «ەكىنشى جىر - يمان كەلتىرۋ»، ءۇرلىحان وندىباەۆانىڭ «باباعا تاعزىم»، سەيىتمۇرات ەمبەرگەنوۆتىڭ «تاعزىم» جانە ت.ب. تۋىندىلارى بار. ولەڭدەردە ءدىني-يسلامدىق دۇنيەتانىم ۇستانىمىمەن قازاق حالقى ۇرپاقتارىنا ادامگەرشىلىك-يماندىلىق قۋاتىمەن جىگەرلەندىرۋ، ازاماتتىق-وتانشىلدىق رۋحپەن ءومىر ءسۇرۋ باعدارىن ۇعىندىرعان مارال بابانىڭ گۋمانيستىك تۇلعاسى بەينەلەنگەن.
اقىن سەيفوللا وسپانوۆتىڭ «مارال يشان» اتتى تاريحنامالىق-تانىمدىق پوەماسىنىڭ قۇرىلىسىندا ليريكالىق قاھارمان - اۆتوردىڭ تولعانىستارىمەن ەل تاريحىندا ساقتالعان كورنەكتى تۇلعالار تاعىلىمىن، مارال بابانىڭ اتاتەك-اۋلەت نەگىزىن دەرەكبايانمەن جىرلاعان. قالماق باسقىنشىلارىنىڭ قازاق ەلىنە جاساعان ورەسكەل وزبىرلىعىنان قارىمتا قايتارۋعا اتتانعان قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىكتەرى جىرلانعان. قالماق قونتايشىسىن ءۋاجدى سوزدەرىمەن جەڭگەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ مالدىڭ باسى قاراكوكتىڭ ىزىنە ەرگەن قالىڭ جىلقىنى الىپ قايتقانى، قالماقتىڭ ەكى قىزىن ايتتىرىپ، ودان كەيىنگى ۇرپاقتار تاعدىرى ايتىلعان:
...وسىنداي اڭىز ەلدە قالعان ەكەن،
دەي المان: «اڭىز ءتۇبى جالعان ەكەن!»
قالماقتىڭ ەكى قىزىن، تويىن جاساپ،
ابىلاي، ءبىرىن قۇرمان العان ەكەن.
وتكەن ءىس، ەتكەن سىردى ەل اشادى،
جىر ەتسە، كەلمەس ءسوزدىڭ نەگە ءسانى؟!
ۇلكەن قىز دۇنيەگە قاسىمدى اكەپ،
ناۋرىزباي، تۋعان ودان كەنەسارى.
جاۋىنا، بوتەنگە دە ساناماپتى،
بابالار سول قىزداردى باعالاپتى.
قۇرماننان، ال، كىشىسى ءۇش ۇل تۋعان
قازاققا ارال، قۇلجا، مارال اتتى...
(قاسيەتتى مارال يشان. - قىزىلوردا: «تۇمار»، 2005. - 224 ب.; 180-بەت).
پوەمادا مارال بابانىڭ 1880 جىلى قايرانكولدە دۇنيەگە كەلگەنى، اناسىمەن بىرگە اقمەشىت اتىرابىنا بارعانى، قۇلانباي يشاننىڭ ونى تاربيەلەگەنى، قىزىنا ۇيلەندىرىپ، وقۋعا مەدرەسەگە جىبەرگەنى، جالاڭاياق اۋليەدەن ءبىلىم العانى، وقىمىستى بولعانى، حالىقتىڭ قامقورشىسى، ەمشىسى، تاربيەشىسى بولعان قىزمەتى دە تاريحي-پوەتيكالىق جىر بايانىمەن ورنەكتەلگەن:
...ەم-دومى، ەلدىڭ قامى ءبىر الاڭى،
مارالعا ىزدەپ كەپ ەل قارالادى.
باتالى، دۋالى اۋىز، ارۋاقتى،
اتاعى الىسقا ەندى تارالادى.
تامىرشى تالاي ەلدى تاڭعىلادى،
وشاقتا وشكەن وتتى جاندىرادى.
ءوزىنىڭ تۋعان جەرى قىزىلجار مەن،
اۋليەكولگە مەشىت سالدىرادى.
مارالمەن ەرىپ ەلگە باقىت كەلدى،
ەمى ونىڭ مۇڭايعانعا شاتتىق بەردى.
اشتىرىپ قوستانايدا مەدرەسە،
شىعاردى تاربيەلەپ شاكىرتتەردى.
جوق ەشبىر تالىققان دا، جالىققان دا،
«مەن دە ءبىر جاسايمىن، - دەپ، -
حالىق باردا!»
قولۇشىن بەردى اشىققان مۇساپىرگە،
قامقور بوپ تارىققانعا، زارىققانعا.
(«قاسيەتتى مارال يشان»، 183-بەت).
بەلگىلى اقىن بايانعالي ءالىمجانوۆتىڭ «مارال يشاننىڭ اماناتى» اتتى تاريحي جىربايانىندا مارال بابانىڭ قازاق تاريحىنداعى كۇرەسكەرلىك-قايراتكەرلىك ءىسىنىڭ قازىرگى جانە بولاشاق ۇرپاقتارعا ونەگە-ۇلاعاتى ايتىلعان. حالىقتىڭ ورتاسىنداعى ۇستازدىق، ەمشىلىك قىزمەتىمەن («ونەگە قۋات بەرىپ ورەنىنە، الاستاپ الباستىنى ارۋاعىمەن، جىن-شايتان شالىعىنان ەمدەدى دە، جونگە ساپ اداسقاندى، حاق جولىندا حالقىنا نۇرىن شاشىپ جۇرگەنىندە») تانىمال تۇلعانىڭ وتارلىق ەزگىدەن قازاقتى قۇتقارۋ ءۇشىن حالىقتى عازاۋات كوتەرىلىسىنە باستاعان كوسەمدىك تۇلعاسىمەن پاتشاعا قاھارلى حات جولداۋى دا قايراتكەر تۇلعا تاعىلىمىن دارالايدى:
...ۇران ساپ جەر-جاھانعا مارال يشان،
رۋحاني كوسەم بولعان عازاۋاتقا!
جان-جاعىن تويماي جالماپ،
تاسىنعاسىن،
قور تۇتىپ، قازاق ەلىن باسىنعاسىن.
«جۇزبە-ءجۇز اق پاتشاعا
جولىقتىر!» دەپ،
حات جازدى جاندارالعا اشىنعاسىن.
«قازاقتىڭ قايماعىنا سالدىڭ قاسىق،
ورمان، كول، جەردىڭ ءبارىن الدىڭ باسىپ.
كونبەگەنگە زەڭبىرەك زىركىلدەتىپ،
زورلىق قىپ، مومىن ەلدىڭ قانىن شاشىپ.
قۇداي بىلەر بەرەرىن باقتى كىمگە،
جەتەرمىز ەرتەڭ ءبىز دە جاقسى كۇنگە.
قۇنارلى جەرگە تۇسكەن ءدان وسەدى،
جاتپايدى الماس قانجار قاپ تۇبىندە!
ء(الىمجانوۆ ب. اڭىز بەن اسپان: ولەڭدەر. - الماتى: «قازاق تاريحى»، 2010. - 104 ب.; 61-62-بب.).
قازاقستانداعى يسلام ءدىنى قالىپتاسۋىنىڭ تاريحي-مادەني نەگىزدەرىن قۇرايتىن نەگىزگى ارنا - مارال يشان بابا قۇرمانۇلى داستۇرىندەگى ارعى-بەرگى تاريحىمىزداعى كورنەكتى تۇلعالار جولى.
ورتا عاسىرلارداعى بەرگى ازيا، افريكا، ەۋروپا، امەريكا، اۆستراليا قۇرلىقتارىنا كەڭىنەن تارالىپ، جاراتۋشى اللانىڭ قۇدىرەتىن، قۇران كارىمنىڭ شىندىعىن، مۇحاممەد پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س.) قىزمەتىن ۇلىقتاعان دۇنيەجۇزى مۇسىلماندارىنىڭ ءدىني-اعارتۋشىلىق، قايراتكەرلىك-كۇرەسكەرلىك ۇستانىمدارى ۇرپاقتاردىڭ ادامگەرشىلىك-يماندىلىق تۇعىرناماسىن نىعايتۋدا.
قازىرگى قىزىلوردا وبلىسى وڭىرىندەگى يسلام اعارتۋشىلىعى قايراتكەرلەرى ابد ۋل-جاليل بابتىڭ (حوراسان اتا) (2007), مارال يشان بابا قۇرمانۇلىنىڭ (2005), (2010 ج.), (ساتتارۇلى س. ابد ۋل-جاليل باب (حوراسان اتا). - الماتى: ريتس-ازيا، 2007. - 520 ب.; «سىر ەلىندەگى ءدىني-اعارتۋشىلىق وي-سانا. - الماتى: ورحون، 2010. - 240 ب.) تۋرالى مەرەيتويلىق ءىس-شارالارىنىڭ وتكىزىلۋى - ۇلتتىق جانە جالپى ادامزاتتىق رۋحاني قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋدىڭ كورسەتكىشتەرى. قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى ۇيىمداستىرعان ءدىني ولەڭدەر ءمۇشايراسىنىڭ وتكىزىلۋى، «اللاعا ماداق» تاقىرىبىمەن جەكە كىتاپ بولىپ جارىق كورگەن ءمۇشايرانىڭ تاڭداۋلى ولەڭدەرى - ساناسى ويانعان جاڭا ۇرپاقتىڭ ءۇنى (اللاعا ماداق: تاڭداۋلى ءدىني ولەڭدەر. - الماتى: كوكجيەك، 2010. - 256 ب.).
قازاق تاريحىنداعى رۋحاني قۇندىلىقتار جۇيەسىندەگى تاريحي تۇلعالارىمىزدى (ارىستان باب، بەكەت اتا، مارال يشان، ەسابىز اۋليە، قارا حان، حوراسان اتا، وقشى اتا، قورقىت اتا، رايىمبەك باتىر، ءماشھۇر ءجۇسىپ، حاكىم اباي، شاكارىم قاجى جانە ت.ب.) ۇلىقتاۋ ارقىلى ادامگەرشىلىك-يماندىلىق قۋاتىن نىعايتامىز.
قازاق پوەزياسىندا ورتا عاسىرلاردان بەرى ۇزدىكسىز جىرلانىپ كەلە جاتقان ءدىني-يسلامدىق دۇنيەتانىممەن جىرلاۋ ءداستۇرى قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ جاڭا ادەبيەتىندە سونى سەرپىنمەن جالعاسۋدا. بۇل ورايدا ەسەنباي دۇيسەنبايۇلىنىڭ «پەشەنە» (2005), سەرىك اقسۇڭقارۇلىنىڭ «ادام اتا - حاۋا انا» (2000), داۋلەتبەك بايتۇرسىنۇلىنىڭ «ءلاتيپا ءلۇپىلى» (2010), سەرىك قاليەۆتىڭ «قوزايىم» (2007), «يمانىم مەنىڭ - جيعانىم» (2007) كىتاپتارىنداعى تۋىندىلاردىڭ ءدىني-يسلامدىق دۇنيەتانىم ۇستانىمدارىمەن جىرلانعانىن ايتامىز.
قازاقستانداعى يسلام ءدىنى قالىپتاسۋىنىڭ تاريحي-مادەني نەگىزدەرىن قۇرايتىن يسلامدىق ساۋلەت ونەرى ءداستۇرىمەن سالىنعان عيمارات ەسكەرتكىشتەر (كەسەنەلەر، مەشىت-مەدرەسەلەر), وقۋ-اعارتۋ، ءتالىم-تاربيە جۇيەسى، اۋىزشا جانە جازباشا پوەزيا جانرلارىنداعى شىعارماشىلىق ءداستۇر، ت.ب. - ءبارى دە حالقىمىزدىڭ الەمدىك وركەنيەت كەڭiستiگiندەگi دانالىق تۇعىرناماسىن ايقىندايدى.
دەمەك، مارال يشان بابامىز - قازاق ءسوز ونەرى الىپتارىنىڭ دا ۇلگى تۇتقان پىرلەرىنىڭ ءبىرى. حالىقتىڭ ورتاسىنداعى جەكە ادامداردىڭ، قالىڭ جۇرتشىلىقتىڭ مۇددەلەرىنە ءوزىنىڭ شاماسى جەتكەنىنشە جاردەمىن جاساعان اۋليە بابانىڭ فانيدەگى جاقسىلىقتارى باقيداعى قولداۋلارى ارقىلى دا ماڭگىلىك جالعاسىپ كەلەدى. سوندىقتان بۇگىنگى جانە بولاشاقتاعى قازاق ۇلتىنىڭ ۇرپاقتارى مارال يشان باباعا ماڭگىلىك ءمىناجات جاسايدى.
قارماقشى ءوڭىرى - تۇركى جۇرتىنىڭ ابىزى قورقىت اتا، اعارتۋشى-قايراتكەر مارال يشان بابا داستۇرلەرى ۇزدىكسىز جالعاسقان قاسيەتتى اتامەكەنىمىز. مارال بابانىڭ بالاسى - قالقاي يشاننىڭ، نەمەرەلەرى توباعابىل يشاننىڭ، وسپان يشاننىڭ، مامىرباي يشاننىڭ، الداجار يشاننىڭ، ءابدىراحمان ماقسۇمنىڭ بالاسى ءاميت يشاننىڭ جانە ولاردىڭ ۇرپاقتارى قاۋىس يشاننىڭ، ىسقاق يشاننىڭ حالىق ورتاسىندا جاساعان يماندىلىق-ادامگەرشىلىك ءتالىم-تاربيەسىن ۋاعىزداعان قىزمەتتەرى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جەتىپ وتىر. ال مارال بابا سەكىلدى ءومىر سۇرگەن سول وڭىردەگى ءيمانالى ەسىمدى وقىمىستى اۋليەنى دە يسلام اعارتۋشىلىعى ءداستۇرى اياسىندا باعالاي الامىز.
ءسوز ارقاۋىنداعى اتالعان مارال يشان بابانىڭ جانە اتالعان احۋن-ۇستازداردىڭ ءداستۇرلى ۇلاعاتىن جالعاستىرعان وقىمىستى ءدىنباسى مولدالاردىڭ دا اعارتۋشىلىق قىزمەتى كەڭەس زامانىنىڭ اتەيستىك ناسيحاتىنا، يدەولوگيالىق قىسپاققا قاراماستان توقتالعان جوق. حالقىمىزدىڭ يسلام ءدىنى قاعيدالارى اياسىندا تاربيەلەنۋىن تاباندى تۇردە ناسيحاتتاعان وقىمىستى مولدالارىمىز ەسماحان (ەشماعامبەت) قاۋعاۇلىن، شوقپار ىزتىلەۋۇلىن، قۇنداقباي قۇپياۇلىن، سىدىق ءۋاليۇلىن، ءاشىمان اتانى، اسان ماقسۇم الداشبايۇلى، ومار ماقسۇم الداشبايۇلى، ءابدۇلمۇتاللاپ ماقسۇم اسانۇلى جانە ت.ب. ونداعان قاسيەتتى تۇلعالارىمىزدى بۇگىنگى جاڭا ۇرپاقتىڭ اتىنان ءمىناجات سەزىممەن ەسكە الامىز. رۋحتارىنا باس يەمىز. مارال يشان بابانىڭ جانە ونىڭ يسلام اعارتۋشىلىعى باعىتىنداعى ۇلاعاتتى قىزمەتىنىڭ وسىلايشا الاش ايماقتارىندا، قارماقشى توپىراعىندا ۇزىلمەي جالعاسۋىنىڭ ناتيجەسىندە قازاق حالقىنىڭ ۇرپاقتارى قاسيەتتى ءدىنىمىزدىڭ، ۇلتتىق ءدىلىمىزدىڭ، اتا-بابالىق سالت-داستۇرلەرىمىزدىڭ، ءتىلىمىزدىڭ قايماعى بۇزىلماعان مەكەنى بولىپ ساقتالدى. قازاقستانداعى سىر بويى اتىراپتارى - قازىرگى جالپى الەمدىك وركەنيەت دامۋىنىڭ، عارىشتىق-عالامدىق عاجايىپتار توعىسۋىنىڭ زامانىندا قازاق ۇلتىنىڭ شىنايى كەلبەتىن تانىتا الاتىن كورنەكتى مەكەندەر. ەجەلگى ساق، عۇن مادەنيەتىنىڭ، تۇركى وركەنيەتىنىڭ، يسلامدىق شىعىس ۇردىستەرىنىڭ، قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ وزىق جەتىستىكتەرى توعىسا تۇتاسقان قاسيەتتى قازاق وتانىنىڭ وسىلايشا قالىپتاسىپ ساقتالۋى - اۋليە مارال يشان بابانىڭ جانە ول ۇستانعان اعارتۋشىلىق دۇنيەتانىمنىڭ قۇدىرەتى. دەمەك، ۇلىلار ۇلىقتاعان قاسيەتتى ءدىني يسلام دۇنيەتانىم ۇستانىمى - قازاقتىڭ ۇلتتىق ماقتانىشى، ماڭگىلىك رۋحاني قازىناسى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ 2011 جىلى يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا (يكۇ) توراعالىعى - وتانىمىزدىڭ الەمدىك دەڭگەيدەگى مارتەبەلى قىزمەتى.
1969 جىلى قۇرىلىپ، جارعىسى 1972 جىلى قابىلدانعان، ساۋد اراۆياسىنىڭ جيددا قالاسىنداعى شتاب-پاتەرى بار، 1975 جىلدان بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس اسسامبلەياسىندا رەسمي مويىندالعان بۇل ۇيىمنىڭ قۇرامىندا قازىر 56 مۇسىلمان ەلدەرى مۇشە بولىپ وتىر. (قازاقستان: ۇلتتىق ەنتسيكلوپەديا. - الماتى: «قازاق ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» باس رەداكتسياسى. - 2002. - 4-توم. - 720 ب.; 324-ب.).
دۇنيەجۇزى حالىقتارىمەن ىنتىماقتاستىق بايلانىستارىن نىعايتۋدا قازاقستاننىڭ كوپ عاسىرلار تاريحىنداعى مارال بابا قۇرمانۇلى سىندى قايراتكەرلەر قازاق حالقىنىڭ ماتەريالدىق جانە رۋحاني مادەنيەت سالالارىنداعى ءوسىپ-وركەندەۋىن، كەمەلدەنۋىن، ماڭگىلىك ساقتالۋى ءۇشىن شىعارماشىلىق جانە قوعامدىق-الەۋمەتتىك قىزمەتتەرى ارقىلى كۇرەستى، ۇلەس قوستى. ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى ۇلىقتاپ، كۇرەسكەرلىك، ازاماتتىق-وتانشىلدىق، ءورشىل رۋحى جوعارى جاڭا ۇرپاقتى قالىپتاستىرۋ - قاسيەتتى بورىشىمىز. بۇل - تاۋەلسىز قازاقستانداعى ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە جۇيەسىندەگى ءبىزدىڭ بەرىك ۇستانىمىمىز.
تەمىرحان تەبەگەنوۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، جامبىل اتىنداعى حالىقارالىق سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، اباي اتىنداعى قازۇپۋ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
«انا ءتىلى» گازەتى
