ءبۇتىن تۇركىنىڭ قازىرگى «رۋحاني كوسەمىنە اينالعان» دەسەك ارتىق بولمايتىن، عاجايىپ ادام دۇنيە سالدى!  كوڭىلگە دەمەۋ بولاتىنى، ول كىسى اشىق جول كورسەتىپ كەتتى. وشپەس ەڭبەكتەرى قالدى ارتىندا! مىنە، سول ەڭبەكتەرى باعىت بەرۋشى باعدارشامداي جارقىراي بەرمەك! ارينە، تۇركى الەمى دانىشپاندارعا كەندە بولعان جوق، الايدا، ونداي الىپ تۇلعالاردىڭ ءاربىر كەزەڭدەرگە سايكەس، وزىندىك تاريحي ورنى دا بولعانى انىق! مۋراد ادجي (1944-2018) اعامىز دا سونداي جاننىڭ ءبىرى عانا ەمەس, بىرەگەيى!

ول كىسىنى ءبىر عانا «قۇمىق» حالقىنا ءتان دەۋگە مۇلدە بولمايدى، ول كىسىنى قازىرگى بار «تۇركىنىڭ ۇستازى» دەۋىمىز كەرەك! ول كىسى سوعان لايىقتى دا!

شوۆينيزم، راسيزمدىك ەلەمەنتتەرى باسىم ەۆروتسەنتريزمگە اشىق قارسى شىعىپ، ەۆروپا-ازيا، ءتىپتى افريكا قۇرلىقتارىندا تۇركىلەردىڭ وشپەس ورنى بار ەكەنىن، سالعان ىزدەرى سايراپ جاتقانىن كورسەتە ءبىلدى. بار سانالى عۇمىرىن سول باعىتقا ارنادى. مىنە، سوندىقتان، وسى كىسىنى تۇركى دۇنيەسىنىڭ جارق ەتە قالعان جارقىن بەينەسى رەتىندە باعالايمىز. ول كىسىنىڭ ءومىر جولى، ەڭبەكتەرى بىزدەر، قازاقتار ءۇشىن ۇلى شوقاننىڭ، اباي، شاكارىم، ءاليحان، مۇستافانىڭ جانە ت.ب. كوپتەگەن اسىل-اياۋلىلارىمىزدىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى بولىپ قالا بەرەدى!

...بۇل ەستەلىگىمدە سونداي الەمدىك تۇلعانىڭ قاراپايىمدىلىعى تۋرالى بىرەر مىسال كەلتىرمەكشىمىن. ۇيالماي سول كىسىگە ينتەرنەت ارقىلى بىرەر رەت حات جازعانىم بار ەدى، تاڭ قالعانىم جاۋاپتار الدىم! بىردە، ول كىسىدەن «...حالىق اڭىزدارىنا كوزقاراسى تۋرالى سۇراعانىمدا، «ا...، سەنىڭ تۋعان حالقىڭنىڭ تاريحىن زەرتتەۋىڭدى، اتاقتى تۇلعالار تۋرالى مالىمەتتەر جيناقتاعانىڭدى وتە قۇپتارلىقپەن ماقۇلدايمىن. ال حالىقتىڭ اۋىز-ەكى اڭگىمەلەرىنە كەلسەك، وندا كەيبىر عىلىمي كىتاپتاردا جوق ماعلۇماتتار كەزدەسۋى ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان، ءبىرىنشى كەزەكتە حالىق سوزىنە ارقاشاندا قۇلاق اسۋىمىز قاجەت. مۋراد ادجي»» دەسە، ەندى بىردە، «ءبىزدىڭ قازاق تاريحى تۋرالى سۇراعانىمدا: «سەندەر قازاقتار تاعدىردىڭ تالاۋىمەن قيىندىقتى وتە كوپ كوردىڭدەر! وزدەرىڭنىڭ اتالارىڭدى، يگى-جاقسىلارىڭدى، حاندارىڭدى ايتا الماي، سولاردى وتارلىققا تۇسىرگەن باسقىنشىلاردى دارىپتەۋگە ءماجبۇر بولدىڭدار! ايتكەنمەن، قازاق حالقى تۇركىلەردىڭ ىشىندەگى ەرەكشە حالىق! سەندەردىڭ كەز كەلگەنىڭنىڭ جەتى اتاسىن بىلەتىندىكتەرىڭ، ولاردىڭ جاتقان جەرىن اسا قۇرمەتتەيتىندىكتەرىڭ باسقالارعا ۇلگى بولارلىق كەرەمەت! قازاق جەرى - بار تۇركىنىڭ التىن دىڭگەگى! مۋراد ادجي»»،- دەگەن ەدى، جارىقتىق!

بۇل مىسالداردى كەلتىرە وتىرىپ، سونداي ۇلكەن تۇلعانىڭ قاراپايىم عانا قازاق بالاسىنا التىن ۋاقىتىن ءبولىپ، جاۋاپ جازعانى، تەك ۇلىلاردىڭ عانا قولىنان كەلەر ءىس دەگىم كەلەدى.

سەكسەنىنشى جىلدارى ولجاس اعامىزدى قازاق جاستارى ءپىر تۇتاتىنبىز! كەزدەسۋى بولادى دەگەندى ەستىسەك، قالايدا بارۋعا تىرىساتىن ەدىك! ءتىپتى، ءبىر كەزدەسۋدەن جايىراق شىعىپ، اۆتوبۋس توقتاپ قالعان سەبەپتى، جاتاقحاناعا جاياۋ كەلگەنىمىز، ەسىك جابىق بولىپ، دوستاردىڭ تەرەزەسىنەن كىرگەنىمىز ەسىمدە قالىپتى! اعاعا سان الۋان سۇراقتار بەرىلىپ ەدى، ءبارى ەسىمدە.

1983 جىلى ءازىربايجاننىڭ جاس اسپيرانتتارى «ازيانى» تاۋىپ بەرسەڭدەر، قانشا اقشا بولسىن تولەيمىز دەگەن ەدى. وكىنىشكە وراي، سونداي اتاقتى تۇركىشى اعامىز تۋرالى كەيىنگى كەزدە نەشە ءتۇرلى سوزدەر شىعىپ كەتتى. ءوز باسىم ويلايمىن دا، اعامىز «الدەبىر ساياساتقا، بيزنەسكە ارالاسپاي-اق قويعانى دۇرىس ەدى-اۋ! سول قالپى سيمۆول رەتىندە قالا بەرگەنى دۇرىس ەدى-اۋ دەپ...».

كىم ءبىلسىن، بارلىعىن دا باعالايتىن، اق-قاراسىن انىقتايتىن ۋاقىت قوي، ولجاس اعامىز تۋرالى الىپ-قاشپا سوزدەردىڭ دە انىقتالار كەزى تۋار! قايتكەنمەن دە، ول كىسىنىڭ دە ەرەن ەڭبەكتەرى ەل ەسىندە!

ال قازىرگى ءسوز ەتىپ وتىرعان مۋراد ادجي اعامىز تۋراسىنا كەلسەك، بۇل كىسىنىڭ ارتىندا، «كوزى جۇمىلعانشا تۇركى əلەمىنە ادال قالپى كەتتى» دەگەن ءسوز قالعانى شىندىق...

ازكەن التاي جەتىسۋسكي

Abai.kz