«الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى – حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىمەن (سوۆناركوممەن) – تۇڭعىش رەت كەلىسسوز جۇرگىزگەنىنە بيىل 100 جىل تولادى.

بۇل تاريحي كەلىسسوز 1918 جىلعى ناۋرىزدا بولعان ەدى. ونىڭ تاريحيلىعىنىڭ سەبەبى – سول جولى سوۆەت وكىمەتىنىڭ جوعارعى باسشىلىعى مونارحيا ىدىراعاننان كەيىنگى رەۆوليۋتسيالىق احۋالدا شاڭىراق كوتەرگەن قازاقتىڭ ۇلتتىق اۆتونومياسىن مويىنداعان بولاتىن.

بۇرىنعى يمپەريا ورنىنا بەكەم بيلىككە كەلگەنى انىققا شىققان جاڭا وكىمەتپەن كەلىسسوز جۇرگىزۋگە الاش-وردا دەلەگاتسياسىن جانشا (جاھانشاھ، جاھانشا) دوسمۇحامەدوۆ باسقارىپ بارعان-دى. دەلەگاتسيا ماسكەۋگە ساپارعا ورال وبلىسى قازاقتارىنىڭ كەزەكتى سەزىنىڭ شەشىمى بويىنشا شىققان. قۇرامىندا وبلىستىق زەمستۆو باسقارماسىنىڭ بىرنەشە مۇشەسى مەن باستىعى حالەل دوسمۇحامەدوۆ بولدى.

ولار سول شاقتا بولشەۆيكتەردىڭ  بيلەۋىندەگى سەمەيدە ءىس جۇزىندە جۇمىسىنا كىرىسە الماي تۇرعان ورتالىق الاش-وردا اتىنان،  حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەلەرى رەتىندە، پرەدسوۆناركوم (حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى) ۆلاديمير لەنيننىڭ الدىندا بايانداما جاساپ، ورىنبوردا 1917 جىلعى 5–13 (18–26) جەلتوقساندا قازاق اۆتونومياسىن قۇرعان ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنىڭ قۇجاتتارىن تاپسىردى، سولاردان زاماناۋي وزگەرىستەرگە وراي تۋىنداعان وزەكتى تالاپتاردى العا تارتا سويلەدى.

كەلىسسوز ءساتتى ءوتتى. ۇلتتار ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارى يوسيف ستالين توتە جەلىمەن سەمەيدەگى  ورتالىق الاش-وردا باسشىلارىمەن سويلەستى. دەلەگاتسيا كىشى سوۆناركومدا (رسفسر ۇكىمەتىنىڭ جانىنداعى حالكومكەڭەستىڭ قاراۋىنا جاتاتىن ماسەلەلەردى الدىن الا قاراۋ ءۇشىن قۇرىلعان  تۇراقتى كوميسسيادا) شەشۋگە قويىپ وتىرعان ۇسىنىستارىن بولشەۆيكتىك بيلىك تالاپتارىمەن ۇشتاستىرا پىسىقتاۋمەن شۇعىلداندى. سوۆناركوم قورىتىلعان ۇسىنىستاردى ماقۇلدادى،  ورال وبلىسىنداعى زەمستۆو مەكەمەلەرىنىڭ جۇمىسىن جالعاستىرا بەرۋىنە كەلىستى، سونداعى قازاق ۇيىمدارىن سوۆەت رەلسىنە اۋدارۋعا قاجەتتى قارجىلىق سوما ءبولىپ بەردى.

دەلەگاتسيا وسىلايشا الاش ۇلتتىق اۆتونومياسىن ورتالىق كەڭەس وكىمەتىنە تانىتىپ-مويىنداتىپ، كەرى ورالۋعا بەت الدى. بىراق جولدا ويلاماعان كەدەرگىگە تاپ بولدى. كىندىك بيلىكپەن ءتىل تابىسىپ كەلە جاتقان كۇرەسكەرلەردىڭ الدىن  ساراتوۆ قالاسىنداعى  جەرگىلىكتى بيلىك بوگەدى. ساراتوۆ سوۆدەپىنە  ناۋرىزدىڭ سوڭىندا كازاچەستۆو قۇلاتقان ورال سوۆدەپىنەن وكىل جەتكەن دە، الاش-وردانىڭ ماسكەۋگە اتتانعان دەلەگاتسياسى جايىندا تەرىس پىكىرمەن قۇلاقتاندىرىپ ۇلگەرگەن ەدى.

ساراتوۆ جۇمىسشى، سولدات جانە شارۋا دەپۋتاتتارى سوۆەتىنىڭ اتقارۋ كوميتەتى ءوزىنىڭ ارنايى ماجىلىسىندە دەلەگاتسيانىڭ بارلىق مۇشەلەرىن تىڭدادى. تەك دەلەگاتسيا جەتەكشىسى جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ وزىنە ءۇش مارتە ءسوز الۋعا تۋرا كەلدى. ودان اتكوم  مۇشەلەرى وزدەرى وڭاشا پىكىرلەستى. اقىرى دوسمۇحامەدوۆتى سوڭعى ماجىلىسىنە جەكە شاقىردى.

دەلەگاتسيانىڭ ساراتوۆتا قالاي بولشەۆيكتىك تەزگە سالىنعانىن سوۆەتتىك زەرتتەۋشى باقىتجان قاراتاەۆ ءوزىنىڭ الاش-وردا جايىنداعى ەڭبەگىندە (ومم، 1227-ق.، 1-ءتىزىم، 2-ءىس، 1-بايلام) تولىق جازعان ەكەن. قارت قايراتكەر حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعانمەن، كەيىن، ناقتى ايتقاندا، 1917 جىلى الدىمەن سوتسيال-دەموكراتتار، ودان بولشەۆيزم جاعىنا ءبىرجولا ويىسقان بولاتىن. قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن سوۆەت پلاتفورماسىندا ءبىراز جىل بەلسەندى جۇمىس اتقارعان دا، 1926 جىلى كوممۋنيستىك پارتيادان شىعىپ، قالعان ءومىرىن ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەر مەن رەۆوليۋتسيالىق قوزعالىس تاريحىن زەرتتەۋگە ارناعان  ەدى. ونىڭ «الاش-وردانى» وتە ۇناتپاعانى بەلگىلى، سوندىقتان، تيىسىنشە، تىلگە تيەك بولعان زەرتتەۋى ۇلتتىق قۇرىلىم مەن ونىڭ قايراتكەرلەرىن بارىنشا قارالاۋ تۇرعىسىنان جازىلدى. جانە بۇل تاقىرىپتى ا.ك. بوچاگوۆتىڭ ارنايى زەرتتەۋى (الاش-وردا. كراتكي يستوريچەسكي وچەرك و ناتسيونالنو-بۋرجۋازنوم دۆيجەني ۆ كازاحستانە پەريودا 1917–1919 گگ. كزىل-وردا، 1927) مەن ن.ي. مارتىنەنكو قۇراستىرعان الاشوردالىق قۇجاتتار جيناعى (الاش-وردا. سبورنيك دوكۋمەنتوۆ. كزىل-وردا، 1929) شىققاننان كەيىن كوتەرىپ وتىرعاندىقتان، سوۆەتتىك وقىرماننىڭ قولىنا تيگەن سول كىتاپتاردا كەلتىرىلگەن دەرەكتەردى قايتالاماي، ولاردا جوق مالىمەتتەردى اينالىمعا قوسۋ جولىن ماقسات ەتتى.

قاراتاەۆتىڭ  «الاش-وردا» جايىنداعى ەڭبەگى سونىسىمەن – قازىرگى زەرتتەۋشى ءۇشىن ماڭىزدى دەرەكتەردى ءبىزدىڭ زامانعا جەتكىزۋىمەن قۇندى.

مىنە، الاش-وردا قاتتى سىنالاتىن، ونىڭ قايراتكەرلەرىنە اياۋسىز قارا كۇيە جاعىلاتىن سول جۇمىس ىشىنەن ءبىز ماسكەۋگە 1918 جىلعى ناۋرىزدىڭ ورتاسىندا بارعان «الاش-وردا» دەلەگاتسياسىنىڭ بيلىكتى بەكەم قولعا العان سوۆەت وكىمەتى باسشىلىعىمەن ءبىرىنشى كەلىسسوزى قانداي جەڭىسكە جەتكەنىن كورە الامىز. لەنينمەن، ستالينمەن كەزدەسۋلەرىندە ۇتىمدى كەلىسسوزدەر جۇرگىزىپ، كىشى حالكومكەڭەستە ءتيىستى قۇجاتتاردى سەنىمدى تۇردە دايىنداعان، العا قويعان ماسەلەسىنە وراي ۇلكەن سوۆناركومنىڭ  شەشىمىن شىعارتقان، سول ورايدا ەلدە اتقارىلۋعا ءتيىس ساياسي جۇمىسقا  قاجەت قارجى ءبولدىرتىپ، وزدەرىمەن الىپ كەلە جاتقان دەلەگاتسيا مۇشەلەرى وزدەرىن ساراتوۆتا وتە لايىقتى دەڭگەيدە ۇستادى. كوزقاراستارى مەن ۇستانىمدارىن دالەلدى تۇردە قورعادى، ورتالىقپەن كەلىسىمدەرىن جۇزەگە اسىرۋعا ساراتوۆ سوۆدەپشىلەرىنىڭ جاردەمى قاجەتتىگىن دايەكتەدى.

ساراتوۆ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ورال دەلەگاتسياسى جايىن قاراعان سوڭعى ماجىلىسىنە  جانشا عانا قاتىستىرىلعان-دى. ول تاعى دا ورتالىققا ساپاردىڭ ماقساتى مەن قول جەتكىزگەن ناتيجەسىن تىلگە تيەك ەتە كەلە، ورال سوۆدەپىنىڭ قۇلاتىلعانى دەلەگاتسياعا ماسكەۋدە عانا ءمالىم بولعانى جونىندە ايتىپ، ساراتوۆ سوۆدەپىمەن قالاي بىرلەسىپ جۇمىس ىستەگەندى ءجون كورەتىنىن اڭگىمەلەدى. ساراتوۆ سوۆدەپىنىڭ كومەگىمەن ورال ءوڭىرىنىڭ تۇرعىندارىنا ۇندەۋ جازىپ، ونى ۇشاقپەن جەتكىزىپ تاراتۋعا كومەك سۇرايتىنىن ايتتى. جانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ ساراتوۆ سوۆدەپى اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1918 جىلعى 17 ساۋىردەگى ماجىلىسىندە جاريا ەتكەن ۇندەۋىنىڭ ءماتىنى مىناۋ:

ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتىنداعى بۇتكىل قازاق زەمستۆولىق جانە قوعامدىق ۇيىمدارىنا، لاۋازىمدى تۇلعالارعا جانە بارلىق ازاماتتارعا

جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حالىق كەڭەسى رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسىنىڭ سوۆەتتىك بيلىگىن مويىندادى دا، حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىمەن قارىم-قاتىناس ورناتتى.

حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ جانىنان جاقىن كۇندەردە قازاق ىستەرى جونىندە كوميسساريات قۇرىلادى  دا، ەڭ قىسقا مەرزىم ىشىندە قازاق ولكەسىنىڭ اۆتونومياسى جايىندا دەكرەت جاريالانادى.

ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە وتكەن حالكومكەڭەس ءماجىلىسىنىڭ № 335 قاۋلىسىنا سايكەس، زاۋرالەنىڭ (جايىق سىرتى) زەمستۆو مەكەمەلەرى وزدەرىنىڭ ادەتتەگى مىندەتتەرىن بۇرىنعىسىنشا اتقارا بەرۋگە ءتيىس.

وسىلاردى حابارلاي وتىرىپ، ءبىز، ۇندەۋگە تومەندە قول قويىپ وتىرعاندار،  ورال وبلىسىنىڭ جايىق سىرتى بولىگىندەگى قازاقتىڭ بارلىق زەمستۆولىق جانە قوعامدىق ۇيىمدارى مەن لاۋازىمدى تۇلعالارىن، بارشا قازاقتاردى سوۆەت وكىمەتىنە قارسى باعىتتالعان قوزعالىستاردىڭ ەشقايسىسىنا دا قاتىسپاۋعا، سونداي قارسىلىق قوزعالىستارعا ارالاسى بار ادامدارعا ەشقانداي كومەك كورسەتپەۋگە شاقىرامىز.

ەستەرىڭىزدە بولسىن، قانداس قازاق باۋىرلار، سىزدەردىڭ ۇلتتىق تاعدىردى ءوز قولدارىڭىزعا الۋ، ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىنا يە بولۋ جونىندەگى تابيعي تىلەكتەرىڭىزگە تۇڭعىش رەت ەڭبەكشىلەردىڭ سوۆەت وكىمەتى رەسمي تۇردە قۇلاق اسىپ وتىر، سوۆەت وكىمەتى قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن جانە ءوزىن-ءوزى بيلەۋ قۇقىعىن مويىنداپ وتىر. ورىس پرولەتارياتىنىڭ وسىناۋ ساياسي تەكتىلىك-مارتتىگىن باعالاي بىلىڭىزدەر!

جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى دوس-مۇحامەدوۆ».

الاش-وردا قىزمەتىن سىني تۇرعىدا زەرتتەۋ ەڭبەگىندە باقىتجان قاراتاەۆ ساراتوۆ اتكومى ماجىلىسىندەگى تالقىلاۋدى، جارىسسوزدە  ورىن العان كۇدىك پەن ءۇمىتتى سارالاپ بايانداي كەلە، قابىلدانعان قاۋلىنىڭ ءماتىنىن كەلتىرەدى، ول مىناۋ:

«جالپىقازاقتىق «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى جاھانشا دوس-مۇحامەدوۆتىڭ بايانداماسىن تىڭداپ، جارىسسوزدەردى قورىتا كەلە، ساراتوۆ اتقارۋ كوميتەتى بىلاي دەپ قاۋلى الدى:

1. بايانداماشى ارقىلى قازاق حالقىنا سالەم جولداپ، ونىڭ سوۆەت وكىمەتىن قولداۋعا دەگەن ۇمتىلىسىنا قوشتاۋ كورسەتىلسىن.

2. قازاق حالقىمەن وتە تىعىز ساياسي جانە ەكونوميكالىق بايلانىس ورناتىلسىن.

3. بايانداماشى ۇسىنعان قازاق حالقىنا ۇندەۋ «يزۆەستيا» بەتىندە جاريالانسىن.

4. ساراتوۆ مۇسىلمان توبىنان تاڭداپ سايلاپ، قازاق ۇيىمىنا دەلەگات جىبەرۋ ءپرينتسيپتى تۇردە قاجەت دەپ تابىلسىن».

بولشەۆيك-زەرتتەۋشىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، ۇندەۋگە بارلىق دەلەگاتسيا مۇشەلەرى قول قويعان دا، كوپ دانا ەتىپ باستىرىلعان. سوسىن اەروپلانمەن قازاقتار مەكەندەيتىن ايماققا جەتكىزىلىپ، جوعارىدان تاستالعان ەكەن. ونىڭ بىرەر داناسى ورالداعى كازاكتاردىڭ اسكەري ۇكىمەتىنىڭ (ۆويسكوۆوە پراۆيتەلستۆو) قولىنا تيگەن. ودان ارعى تاۋاريح – الاش تۋىن 1918 جىلدىڭ باسىندا-اق سوۆەتتىك نەگىزدە كوتەرۋگە تىرىسقان دوسمۇحامەدوۆ ميسسياسىنىڭ قۇردىمعا كەتىرىلۋى – ءوز الدىنا تەرەڭ دە جان-جاقتى قاراستىرىپ، جەكە اڭگىمە ەتۋگە تۇراتىن تاقىرىپ. ءبىزدىڭ قازىرگى ءسوز ەتىپ وتىرعانىمىز – «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ سوۆەت وكىمەتىمەن بۇدان 100 جىل ىلگەرىدە جاساعان العاشقى كەلىسسوزىنە قاتىستى دەرەكتەر عانا.

كەلىسسوز ناتيجەسى رەتىندە جاھانشاھ دوسمۇحامەدوۆ اتالمىش ۇندەۋدە «حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ جانىنان جاقىن كۇندەردە قازاق ىستەرى جونىندە كوميسساريات قۇرىلادى» جانە «ەڭ قىسقا مەرزىم ىشىندە قازاق ولكەسىنىڭ اۆتونومياسى جايىندا دەكرەت جاريالانادى» دەپ حابارلادى. وسىعان وراي 1918 جىلعى مامىردا رسفسر ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق  كوميسسارياتى ىشىنەن قازاق ءبولىمى اشىلعانىن، ال 1920 جىلعى 26 تامىزدا قازاق اۆتونوميالىق رەسپۋبليكاسى جايىندا دەكرەت جارىققا شىققانىن ەسكە الىپ قويايىق. بۇل – ءبىر. ەكىنشىدەن، ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى قازاق سوۆەت اۆتونومياسىن دايىنداۋعا باعىتتالعان سان سالالى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارىپ بولعاننان كەيىن، ونىڭ ورنىن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇراقتى وكىلدىگى العانىن، ودان، مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىككە بايلانىستى، تۇراقتى وكىلدىك ورنىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگى ورناعانى بەلگىلى. ساباقتاس وقيعالار.

بايقاعاندارىڭىزداي، وتكەنىنە ۇستىمىزدەگى جىلى ءجۇز جىل بولاتىن «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسى  حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىمەن جۇرگىزگەن العاشقى كەلىسسوزىنەن كەيىن، سوندا ۋادە ەتىلگەن «قازاق ىستەرى جونىندە كوميسساريات» (ۇلت ىستەرى جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ قازاق ءبولىمى) ارتىنشا قۇرىلدى. ياعني وعان دا بيىل ءبىر عاسىر تولادى. دەمەك، قىزمەتى ناركومناتستىڭ قازاق ءبولىمى سالعان ىزبەن ساباقتاسا جۇرگەن قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ (اۋەلى رسفسر-دەگى، ودان سسسر-داعى) تۇراقتى وكىلدىگى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنداعى ەلشىلىگى تاريحىنا بۇل داتا ەتەنە جاقىن.

قورىتا ايتقاندا، «الاش-وردا» حالىق كەڭەسىنىڭ رەسەي فەدەراتيۆتىك رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىمەن  جۇرگىزگەن العاشقى كەلىسسوزى سىندى بۇدان 100 جىل ىلگەرگى تاريحي وقيعا جان-جاقتى زەرتتەلىپ، ءادىل باعاسىن  الۋعا ابدەن لايىق.

بەيبىت قويشىباەۆ، جازۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz