ەلوردامىزداعى ۇلتتىق اكادەميالىق كىتاپحانانىڭ كونستيتۋتسيا زالىندا «قازىرگى تەرمينجاسامنىڭ باعىتتارىن ايقىنداۋ ماسەلەلەرى» اتتى رەسپۋبليكالىق سەمينار-كەڭەس ءوتتى.

القالى جيىندى سەمينار سپيكەرى قر مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگى تىلدەردى دامىتۋ جانە قوعامدىق-ساياسي جۇمىس كوميتەتى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ع. مەلدەشوۆ اشىپ، ول كىرىسپەن سوزىندە بىلاي دەدى:

– ۇلتتىق تەرمينولوگيا سالاسى ەگەمەندىك العاننان بەرى ءبىرشاما تابىسقا جەتتى. عىلىم، تەحنيكا، ەكونوميكا، قارجى، مادەنيەت، ت.ب. سالالاردا تەرمينولوگيالىق سوزدىكتەر جارىق كوردى. دەگەنمەن تەرميندەردى بىرىزدەندىرۋدە، بەكىتىلگەن تەرميندەردى جۇرتشىلىققا ناسيحاتتاۋدا، تەرمينتانۋ ماسەلەسىندە ءتۇيىنى تارقاماعان ماسەلە از ەمەس. سوندىقتان دا سىزدەردىڭ باستارىڭىزدى قوسىپ، وسى سالاداعى كەمشىلىكتەردى تۇزەۋگە تالپىنىپ وتىرمىز. سەمينار بارىسىندا قازىرگى تەرمينجاسامنىڭ باعىت-باعدارى مەن جاڭا قازاق ءالىپبيى قولدانىسقا ەنگەن تۇستا قانداي كەدەرگىلەرگە تاپ بولۋىمىز مۇمكىن جانە تيىمدىلىگى قانداي بولماق مۇنى دا سارالاساق، ساباقتاساق دەيمىز. حالىقارالىق جانە وتاندىق تاجىريبەلەردى ساراپتاي وتىرىپ، وزىمىزگە وڭدىسىن قاراستىرساق ءجون بولار ەدى.

سەمينار-كەڭەستە العاشقى بولىپ، ابىلاي حان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ف.ع.د. بايىنقول قاليەۆ بايانداما جاسادى. ول ءوز ءسوزىن ۇسىنىسپەن باستادى.

– تەرمينولوگيا سالاسىندا ناتيجەلى جۇمىس جاساۋ ءۇشىن ارنايى تەرمينولوگيا كوميتەتىن قۇرۋدى ۇسىنار ەدىم. سوندا ونداعى ماماندار وزگە ىسپەن قاتار اينالىسپاي، ناق تەرمين سالاسىنا ءمان بەرەدى. سالالىق تەرميندەردى سول سالا ماماندارىمەن بىرلەسە وتىرىپ، سەكتسيا قۇرىپ قابىلداسا ، مۇنداي قاراما-قايشىلىقتار مەن كەلىسپەۋشىلىكتەرگە تاپ بولمايتىن ەدىك. عىلىم اكادەمياسىنىڭ بارلىق ينستيتۋتتارىندا، بارلىق مەكەمەلەردە تەك قانا عىلىمي تەرميندەرمەن اينالىساتىن شتاتتىق كەستەمەن بەكىتىلگەن ماماندار جۇمىس جاساسا. ول سول سالاعا قاتىستى بارلىق تەرميندەردى جيناۋمەن، رەتتەۋمەن، كاسىبي ءتىل مامانىمەن بىرلەسە وتىرىپ سالالىق تەرميننىڭ بەكىتىلۋىنە اتسالىسسا، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى. جانە ولار تەرميندەردىڭ قازاقشا جانە ءبىر بالاماسىن بەكىتسە. ال قازاقشا بالاماسى جوق تەرميندەردى سول قالپىندا قولدانساق. سوسىن ءبىز قۇرعالى وتىرعان تەرمينولوگيا كوميتەتى تەرميندەردىڭ دۇرىس-بۇرىس قولدانىلۋىن باقىلاپ وتىرسا، ناتيجەلى جۇمىس بولار ەدى،- دەدى ول.

عالىمنىڭ ۇسىنىسىن پارلامەنت دەپۋتاتى ساۋىتبەك ءابدىراحمان دا ماقۇلداپ:

– راسىندا، ءبىز تەرميندەردى ۋنيۆەرسيتەت مۇعالىمدەرىنە قوسالقى جۇمىس ەتىپ مىندەتتەپ قويعانبىز. وعان قوسىمشا اقى تولەنىپ تە وتىرعان جوق. ال ەڭبەك باعالانباعان كەزدە، بىرەۋدىڭ «قاراپ جىبەرشىسىمەن» جاسالعان جۇمىس وڭ ناتيجە بەرە بەرمەيدى. سوندىقتان تەرمينولوگيا كوميتەتىن قۇرۋدى قولدايمىن. ارنايى ساراپتاماعا شارتتى نەگىزدە اقى تولەنەتىن بولسا، ساپالى جۇمىس تا بولادى،- دەدى ول.

ءتىل جاناشىرى، تەرمينولوگيا سالاسىنىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن ا. بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى، پروفەسسور، ف.ع.د. ەردەن قاجىبەك: «ءار ۇلتتا، ءار مەملەكەتتە تەرمينولوگيالىق قور شامامەن قانشا بولۋى كەرەك؟ عىلىمنىڭ، ءوندىرىستىڭ، شارۋاشىلىقتىڭ سالالارى جىكتەگەندە جۇزگە جەتەدى. ياعني ولاردىڭ اربىرىندە كەمىندە 5000-نان استام تەرمين بار. ورتا ەسەپپەن 10-15 مىڭ دەيمىز. ال ءبىز سوڭعى 20-25 جىلدىڭ كولەمىندە، جالپى، 20-30 مىڭداي تەرمين بەكىتتىك. ەندى قاراڭىز ءبىز قانشالىقتى كەشەۋىلدەپ كەلەمىز؟.. ءار سالانىڭ 10-20 پايىز وزگەرتىلمەيتىن نەگىزگى تىرەك سوزدەرى بولادى. ماسەلەن، الگەبراداعى سينۋس، كوسينۋس، كاتانگەنس، تانگەنس سىندى. ال قالعان 80 پايىزىن ءوز تىلىمىزگە يكەمدەپ، ىڭعايلاپ بەكىتۋىمىزگە بولادى. قوسۋ، الۋ سىندى. قازاق ءتىلى وتە باي. ءتىپتى عارىش الەمى، گەولوگيا، گيودەزيا سالالارىنىڭ سالالىق سوزدەرىن ءدوپ باسۋعا، ناق جەتكىزۋگە قور جەتكىلىكتى. بۇل ءبىزدىڭ باستى بايلىعىمىز، ءارى مۇمكىندىگىمىز. سوندىقتان مۇنى قاجەتىمىزگە دۇرىس پايدالانا الۋىمىز كەرەك. سوندا سالالىق قازاق ءتىلىن سوزدىكپەن اۋدارىپ، ءدۇبارا كۇيگە تۇسپەيمىز» دەگەن عالىم ءسوزىن قازاق تەرمينقورىنىڭ حالىقارالىق الەۋەتىمەن ساباقتادى. سونداي-اق، قازاق تەرمينجاسامى نۇسقاۋمەن، بۇيرىقپەن دامىمايتىندىعىن العا تارتتى.

ال ءبىر تەرمينگە بىرنەشە بالاما بەرۋ ماسەلەسىنە ف.ع.د. قارلىعاش ايداربەك تولىققاندى جاۋاپ بەردى.

– تەرمين تابيعي قۇبىلىس ەمەس، ول جاساندى پروتسەسس ەكەنىن ءبارىمىز مويىنداۋىمىز كەرەك. ال تەرميندى كىم جاسايدى؟ تەرمينولوگتار ەمەس، سالا ماماندارى شىعارادى. ال ونىڭ سالماعىن، سىنىن ءتىل ماماندارى كوتەرۋى ءتيىس. سونىمەن قاتار تەرميننىڭ بەكىتىلۋىنە بەدەل دە ىقپال ەتەدى. مۇنى ءبىز قانشا جاسىرايىن دەسەك تە، بۇل كولەگەيلەۋگە كەلمەيتىن ماسەلە. سونداي-اق جوعارىدا «ءبىر تەرميننىڭ ءبىر عانا بالاماسى بولسىن» دەگەن دۇنيە قوزعالدى. بۇل مۇمكىن ەمەس. سەبەبى، اۋديتوريا «ءدارىسحانا» دەپ ۋنيۆەرسيتەتتە قولدانىلسا، ونى كەڭ اۋقىمدا «حالىق»، «بۇقارا» رەتىندە دە الۋعا بولادى. مۇنىڭ ەكىنشىسى حالىق قابىلداعان تۇسىنىك. سوندىقتان كوپشىلىك قابىلداعان شەشىمگە، سوزگە ءبىز قارسى كەلىپ، تەجەي المايمىز. تەك سوزدىكتەردە ءاربىرىنىڭ ءمان-ماتىنىنە ءمان بەرىلىپ، سالالىق قولدانىسى كورسەتىلەدى. سوعان تۇسىنىك بەرىلەدى،- دەپ دالەلدى، قىسقا قايىردى.

كەلەلى كەڭەستە ف.ع.د. ورىناي جۇباەۆا تەرمينولوگيا سالاسىندا ۇردىسكە اينالعان ورىس تىلىندەگى، اعىلشىن تىلىندەگى جۇرناقتاردى قاز-قالپىندا قولدانۋ ماسەلەسىنە توقتالدى. ول ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ، ءا. بوكەيحانوۆتىڭ، ق. كەمەڭگەرۇلىنىڭ، ق.ساتباەۆ، ن. قاراتىشقانۇلى، ك. امانجولوۆ پەن ا. تاسبولاتوۆتار جاساعان سالالىق تەرميندەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، قاي سالادا بولماسىن قازاق تەرمينجاسامىن جاساۋعا بولاتىندىعىن دالەلدەپ بەردى. الدىمەن بارىمىزدى تۇگەندەپ، قالعانىن سوسىن تۇزەپ، تۇگەندەۋدى ۇسىندى. جيىن بارىسىندا قازاق تەرميندەرىنىڭ ورفوگرافيالانۋى دا نازاردان تىس قالمادى. جاڭا الىپبيمەن وزگەرىسسىز قولدانىلاتىن تەرميندەردى جازۋدا جىبەرەتىن قاتەلىكتەر مەن ونى تۇزەۋ جولدارىن س. دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى، ف.ع.د. قۇرالاي كۇدەرينوۆا قاۋزادى. عالىمنىڭ ۇسىنىس-پىكىرلەرى كوپشىلىك تالقىسىنا ءتۇسىپ، ارىپتەستەرى تاراپىنان قولداۋ تاپپادى.

– جاڭا قازاق الىپبيىنە ورىس تاڭبالارىن اكەلىپ، قىستىرۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. ءبىز ءوز ءتول تاڭبامىزدى بەكىتۋگە تالپىنىپ وتىرمىز. ورىس تىلىنە سۇيەنىپ جاسالعان بارلىق تەرميندەردى ءتول تاڭبالارىمىزبەن، وزىمىزدە بار ارىپتەرىمىزبەن بەلگىلەسەك، ول ءبىزدىڭ قازاقشا ءسوز بولىپ شىعادى. قويىرتپالىقتان، الا-قۇلالىقتان ءبىز وسىلاي عانا قۇتىلا الامىز. ءبىز جوقتان وزگەگە باسىمىزدى اۋىرتپاۋىمىز كەرەك. بارىمىزدى باعالاپ، سول نەگىزدە جۇمىس جاساۋعا ءتيىسپىز،- دەيدى بايىنقول قاليەۆ.

قازىرگى قازاق تەرمينجاسامىنىڭ جاي-كۇي باعامدالعان باسقوسۋدا مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەكەمەلەردىڭ قىزمەتكەرلەرى كوكەيدەگى كۇماندى ساۋالدارىن ءتىل ماماندارىنا تىكەلەي جولدادى. قولدانىسقا ەنگەن «پايىز»، «نارىق»، «مۇراجاي» سوزدەرىنىڭ نەلىكتەن بەكىتىلمەگەنىن، بالاماسى بار سوزدەردىڭ باستاپقى كۇيىندە قالدىرىلۋى كوڭىلگە قونبايتىندىعىن العا تارتتى. بۇگىن بىلاي، ەرتەڭ ولاي قۇبىلساق، قازاق تەرمينولوگياسى قانشا جەردەن كوميتەت قۇرسا دا، دامىمايتىندىعىن تىلگە تيەك ەتتى. سوندىقتان تەرمين سالاسىنا ستاندارتتاۋ قاجەتتىگى ايتىلدى.

 Abai.kz