ەلباسىنىڭ "رۋحاني جاڭعىرۋ. بولاشاققا باعدار" اتتى ماقالاسى جاريالانعالى بەرى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن، ۇلتتىق-رۋحاني دۇنيەسiن قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسەتىن ۇلتتىق يدەولوگيانى جاڭعىرتۋ قاجەتتىلىگى تۋرالى ءتۇرلى پىكىرلەر ايتىلا باستادى. ەندىگى قوزعالار ماسەلە "جاستاردى تاربيەلەۋ بارىسىندا ۇلتتىق جانە مەملەكەتشىل سانانىڭ ىرگەتاسىن قالاي قالايمىز؟" دەگەن سۇراققا كەلىپ تىرەلەدى دەپ ويلايمىن.

ءبىزدىڭ قوعامدا اسىرەسە جاستار اقشا تاپسام بولدى، باقىتقا جەتەم دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسىپ كەتتى. ەگەر ادال جولمەن بايۋعا مۇمكىندىگى بولماسا، قارا جولمەن دە اقشا تابۋعا ءماجبۇر بولادى. ال ونداي جولدا جۇرگەن جاستار ارينە ازعىندالىپ، ۇساقتالىپ جانە بولاشاق ءومىرى بۇلىڭعىر بولاتىنى كۇمانسىز. الاش زيالىسى احمەت بايتۇرسىنۇلى:

اقشاعا ابىرويىن، ارىن ساتىپ،

ازعان جۇرت، ادامشىلىق قالماي سىنى.

جانى اشىپ، جاقىن ءۇشىن قايعىرار ما،

جانى – مال، جاقىنى – مال، مالدىڭ قۇلى؟!  وسىنداي اتالى سوزدەر عاسىرلار بويى ادامنىڭ ساناسىن وياتىپ، جىگەرلەندىرىپ وتىرعان. وتانشىل، مەملەكەتشىل ۇرپاقتى تاربيەلەي العان ەلدەردىڭ بولاشاعى باياندى ەكەندىگىن الەم تاريحى دا ۇدايى دالەلدەپ كەلەدى. ول ءۇشىن تاربيە، ناسيحات جانە يدەولوگيا نەگىزىندە ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق ويشىلداردىڭ ءدىن تۇرعىسىنداعى وي-پىكىرلەرى، ۇلتتىق-ءدىني بىرەگەيلىكتى، ءدىن مەن ءداستۇردىڭ ساباقتاستىعىن ناسيحاتتاۋ جۇمىستارىن جاڭعىرتۋ كەرەك. ءبىز جات يدەولوگيالاردىڭ اسەرى تۋرالى ايتقاندا، ارينە ولاردىڭ ارتىندا باسقا ءبىر مۇددە مەن قۇندىلىقتاردىڭ تۇرعانىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك. سوڭعى كەزدەرى قوعامدا ىرىتكى سالىپ جۇرگەن كەيبىر ءدىني توپتاردىڭ پىكىرلەرى ەشقاشان ءبىزدىڭ مۇددەمىزگە ساي كەلمەيتىن تۇستارى دا بار.

ولاردا ءدىني مۇددەدەن گورى، ساياسي مۇددە باسىم ەكەندىگى سوقىرعا تاياق ۇستاتقانداي انىق نارسە!  ۋدى ۋ قايتارادى دەمەكشى ولارعا ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز ارقىلى عانا توتەپ بەرە الامىز. اقيقاتىن ايتۋ كەرەك، قازاق مادەنيەتى-سوۆەت وكىمەتىنىڭ ەزگىسىندە بولعان ەل. سول ءۇشىن قازاق حالقىنىڭ رۋحاني-مادەني قۇندىلىقتاردى قايتادان قالپىنا كەلتىرمەيىنشە، رۋحاني توقىراۋشىلىق پەن قۇلدىق پسيحولوگيادان قۇتقارۋ مۇمكىن ەمەس. ءا.بوكەيحانوۆ «ۇلتىنا، جۇرتىنا قىزمەت ەتۋ بىلىمنەن ەمەس، مىنەزدەن» دەگەندەي، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق مىنەزىن قالىپتاستىرۋدا ءدىننىڭ دە، ءبىلىمنىڭ دە  ورنى ەرەكشە بولعاندىقتان، دەمەك، ءدىني ۋاعىزدى دا، ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىن دە وسى باعىت – قازاقتىڭ ۇلتتىق ساناسىنا ساي  بۇراتىن كەز كەلدى دەپ سانايمىن.

قازاقتىڭ ۇلتتىق-ءدىني بىرەگەيلىكتى ناسيحاتتاعان ويشىلدار ا.قۇنانباي، ش.قۇدايبەردىۇلى، م.كوپەيۇلى، ع.قاراش، س.عىلماني قازاق حالقىنىڭ رۋحاني تاريحىندا ۇلتتىق ار-وجدان كودەكسى ءرولىن اتقارىپ، مورالدىق قاعيدالاردى قالىپتاستىرا بىلگەن. سوندىقتان، بۇل عالىمداردىڭ شىعارماشىلىعىن قاراستىرعاندا قۇران اياتتارى مەن پايعامبار حاديستەرىنە ۇندەستىگىنە نازار اۋدارۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، ءدىني ماتىندەردى تەرەڭ ءتۇسىنىپ، حالىقتىڭ تالابى مەن قاجەتتىلىگىنە ساي، تۇشىمدى تىلمەن جەتكىزە بىلگەندىگىنىڭ ءوزى ولاردىڭ ەرەكشە تۇلعا، زامانىنىڭ ءتىلىن بىلگەن عالىم بولعاندىعىن ايعاقتايدى. ولاردىڭ تۋىندىلارىنىڭ نەگىزگى وزەگىندە ۇلتتىق سانا، ءدىني كوزقاراس، تاربيە، ادامگەرشىلىك ماسەلەلەرى جاتىر دەگەن ءسوز. مىسالى، سادۋاقاس عىلماني ءوز زامانىنىڭ كەلەڭسىزدىكتەرىن دە سىناي بىلگەن:

 وبال ساۋاپ اتى ءوشتى،

ۇياتسىز قاۋلاپ جان كەشتى.

ارى دا جوق، تىلەۋ جوق،

گۋلەگەن وڭكەي جارىم ەستى.

ال، كەڭەستىك كەزەڭدە جىراۋلار پوەزياسى جان-جاقتى زەرتتەلگەنىمەن تاۋەلسىزدىك يدەياسى، وزگە يدەولوگياعا قارسى كۇرەس ماسەلەسى زەرتتەۋ وبەكتىسىنە ەنگەن جوق. جىراۋلار قازاقتىڭ باسىنان وتكەن نەبىر كەزەڭدەردەگى ءارتۇرلى تاريحي وقيعالاردى، تاۋەلسىز، ەركىن ەل بولۋدى ارمانداعانى ۇلتتىق يدەولوگياعا تىكەلەي قاتىسى بار ادەبيەت، ءسوز ونەرى بولدى. ۇلتتان تىس تۇراتىن ادەبيەت جوق، سول ادەبيەتتى جاساۋشىلاردىڭ ءبىرى-جىراۋلار بولسا، ۇلتتىق رۋح پەن سانانىڭ نەگىزىن ولار تولعاۋلارىندا انىق كورسەتە بىلگەن. سونىمەن قاتار، ءشادى جاڭگىرۇلىنىڭ 400 بەتتەن تۇراتىن «نازىم سياري ءشارىپ» ەڭبەگى پايعامباردىڭ ونەگەلى ءومىرىن قازاق جۇرتىنا قازاقتىڭ قۇنارلى تىلىندە سويلەتتى. 1914 جىلى تاشكەنتتە جارىق كورگەن بۇل ەڭبەك ون جىل ىشىندە قازاق قالاسىندا ءتورت-بەس رەت قايتا باسىلىپ، قالىڭ ەلگە كەڭىنەن تارالىپ رۋحاني ءشولدى قاندىرا بىلگەن. ءشادى جاڭگىرۇلىنىڭ ءوزىنىڭ زامانا تولعاۋىندا:

«...جاراتقان اللا جار بولىپ

تۋرا جولدان تايدىرما،

ىبىلىسپەن جولداس قىپ

اينالدىرما ازعىنعا.

اداستىرىپ اق جولدان

يمانسىز ەتىپ قالدىرما،

ھاق جولىڭدى سىلتەي گور

اداسىپ جۇرگەن قاۋىمعا.

بابالار سالعان سارا جول

يمام – اعزام ءماسھابى،

حالقىمنىڭ سالت – ءداستۇرىن

شاريعاتپەن ۇشتادى.

اسىل تەكتى اتالار

ءدىنىن بەرىك ۇستادى،

امانات ەتىپ ۇرپاققا

تۋرا جولدى نۇسقادى.

ارادا جىلدار وتكەندە

قاتتى باتتى جانىما،

زامانانىڭ قىسپاعى

اتا جولدان اداستىق.

وسى ەمەي نەمەنە

باستان باقتىڭ ۇشقانى،

جولىن تاپپاي شاتاسىپ

حالقىم كەتتى اداسىپ...».  دەمەك، تاربيەنىڭ ءتيىمدى بولۋى ۇلگى-ونەگە كورسەتەتىن ادامداردىڭ بەدەلىنە دە بايلانىستى. بەدەل وتە ىقپالدى رۋحاني قۇبىلىس ەكەندىگىندە و. سۇلەيمەنوۆ: «جىراۋ – حالىق جىرشىسى عانا ەمەس، ول دانا يدە­ولوگ. بۇل ادامداردى ۇلى تۇلعالاردىڭ سوڭىنان ەرۋگە ۇندەي الاتىن جاۋ­ىنگەر جىرشى» دەگەن بولاتىن. سوندىقتان، ونەردىڭ وسى ءتۇرىن ءدىنتانۋ، تاريحتانۋ، ادەبيەتتانۋ عىلىمدارى تۇرعىسىنان جانە ءبىر-بىرىنەن اجىراتپاي سالىستىرمالى تۇردە زەرتتەپ، اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنا ەنگىزۋ كەرەك.  اللا دەگەن زار بولماس، اقتىڭ جولى تار بولماس دەگەندەي قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءدىني تانىمىندا وسكەن جاس ۇرپاق ەشقاشان راديكالدىق توپتارعا بارا قويمايدى.  سونىمەن قاتار، ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى تۇراتىن الدىن-الۋ جۇمىستارىنىڭ ءبىرى. رۋحاني تاجىريبەسى باي قازاق حالقى تەك رۋحاني تاريحتى جاڭعىرتۋ ارقىلى ءوزىنىڭ بىرەگەي بولمىسىن ساقتاپ قالا الادى.

ءسوىمىزدىڭ تۇيىنىندە ايتارىمىز، جوعارىدا ءبىز ءسوز قىلعاننىڭ ءبارى ەلباسىمىزدىڭ «جاڭعىرۋ جولىندا بابالاردان ميراس بولىپ، قانىمىزعا سىڭگەن، بۇگىندە تامىرىمىزدا بۇلكىلدەپ جاتقان ىزگى قاسيەتتەرىمىزدى قايتا تۇلەتۋىمىز كەرەك» دەگەن سوزىمەن ۇيلەسىم تاۋىپ جاتىر.

باقتيار الپىسباەۆ، ءدىنتانۋشى

Abai.kz