سەرىك جولداسباي. حامەلەون قاجەكەڭ ەندى نە دەر ەكەن؟

الاشورداشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن ەرىنبەي وقىپ شىقساڭىز كەشەگى مەن بۇگىنگىنىڭ اراسىندا ەش ايىرما جوق ەكەنىن اڭعارار ەدىڭىز. ماسەلەن كۇنى كەشە «كىشى ءجۇزدىڭ»، كەيىننەن «باتىس قازاقتارىنىڭ»، سونان سوڭ «ۇلتشىل رەفورماتورلار پلاتفورماسىنىڭ 1-ءشى» قۇرىلتايى بولىپ سان قۇبىلعان جيىننىڭ جىرى كەزىندە الاشتىقتاردى دا اينالىپ وتپەگەن ەكەن. ر.مارسەكوۆتىڭ «سيەز وتكىزۋ» تالابىنا وسىدان 98 جىل بۇرىن، ناقتىراق ايتساق 1913 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلى، سونداي-اق قىر بالاسى قىرىن قاراعان كورىنەدى.

وتكەن اپتادا ءماجىلىس دەپۋتاتى قاليجان ءۋاليحان: «اعىمداعى جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا «دات» گازەتىندە «قۇىلتاي مەن سۇقىلتاي» اتتى ماقالا جارىق كوردى. گازەت ءتىلشىسى سەرىك جولداسباي مىرزا قازاق حالقىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان حالقىن الاڭداتاتىن ماتەريال جاريالادى. جۋرناليست «قازاق ەلى باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-ءشى قۇرىلتايى» تۋرالى ساراپتامالىق ماقالا جاريالاپ، وعان الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى. راسىندا، گازەتتىڭ دە، ءجۋرنالسيتىڭ دە ماقالاداعى كوزقاراسىن قۇپتاپ قانا قويماي، قولدايتىمدى مالىمدەيمىن» دەي كەلە: «قۇرمەتتى نۇرتاي ابىقايۇلى! سىزدەن گازەتتە جاريالانعان اقپاراتتتى تەكسەرىپ، الىپقاشپا اڭگىمەنىڭ اقيقاتىن انىقتاۋدى جانە ول راستالعان جاعدايدا ءتيىستى شارا قولدانۋدى سۇرايمىن» دەپ ۇقك توراعاسى نۇرتاي ابىقاەۆقا دەپۋتاتتىق ساۋالناما جولداپتى.

سەرىك جولداسباي. حامەلەون قاجەكەڭ ەندى نە دەر ەكەن؟

الاشورداشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىن ەرىنبەي وقىپ شىقساڭىز كەشەگى مەن بۇگىنگىنىڭ اراسىندا ەش ايىرما جوق ەكەنىن اڭعارار ەدىڭىز. ماسەلەن كۇنى كەشە «كىشى ءجۇزدىڭ»، كەيىننەن «باتىس قازاقتارىنىڭ»، سونان سوڭ «ۇلتشىل رەفورماتورلار پلاتفورماسىنىڭ 1-ءشى» قۇرىلتايى بولىپ سان قۇبىلعان جيىننىڭ جىرى كەزىندە الاشتىقتاردى دا اينالىپ وتپەگەن ەكەن. ر.مارسەكوۆتىڭ «سيەز وتكىزۋ» تالابىنا وسىدان 98 جىل بۇرىن، ناقتىراق ايتساق 1913 جىلى ا.بايتۇرسىنۇلى مەن م.دۋلاتۇلى، سونداي-اق قىر بالاسى قىرىن قاراعان كورىنەدى.

وتكەن اپتادا ءماجىلىس دەپۋتاتى قاليجان ءۋاليحان: «اعىمداعى جىلدىڭ 17 قاراشاسىندا «دات» گازەتىندە «قۇىلتاي مەن سۇقىلتاي» اتتى ماقالا جارىق كوردى. گازەت ءتىلشىسى سەرىك جولداسباي مىرزا قازاق حالقىن عانا ەمەس، بۇكىل قازاقستان حالقىن الاڭداتاتىن ماتەريال جاريالادى. جۋرناليست «قازاق ەلى باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-ءشى قۇرىلتايى» تۋرالى ساراپتامالىق ماقالا جاريالاپ، وعان الاڭداۋشىلىق بىلدىرەدى. راسىندا، گازەتتىڭ دە، ءجۋرنالسيتىڭ دە ماقالاداعى كوزقاراسىن قۇپتاپ قانا قويماي، قولدايتىمدى مالىمدەيمىن» دەي كەلە: «قۇرمەتتى نۇرتاي ابىقايۇلى! سىزدەن گازەتتە جاريالانعان اقپاراتتتى تەكسەرىپ، الىپقاشپا اڭگىمەنىڭ اقيقاتىن انىقتاۋدى جانە ول راستالعان جاعدايدا ءتيىستى شارا قولدانۋدى سۇرايمىن» دەپ ۇقك توراعاسى نۇرتاي ابىقاەۆقا دەپۋتاتتىق ساۋالناما جولداپتى.

بايعۇس «قاسقىردىڭ اۋزى جەسەدە قان، جەمەسەدە قان» دەگەن راس ەكەن. ءماجىلىس دەۋپۋتاتى قاليجان ءۋاليحاننىڭ مالىمدەمەسىن سان ساققا جورۋشىلار، ونى جەردەن الىپ جەرگە سالۋدا. ينتەرنەت-فورۋدا «ابايلىق» وقىرمان: «قۇرىلتاي وتەدى دەگەن سىبىسقا دەپۋتاتتار ورە تۇرەگەلىپ ۇقك دەيىن شىققانىن قاراشى؟ ەسەپسىز كەتىپ جاتقان بايلىق، ەلىمىزگە كىرىپ جاتقان قانشاما ءدىني سەكتالار ەشقايسىسىن «قىزىقتىرمايدى»» دەپ پىكىر ءبىلدىرىپتى. قۇرمەتتى وقىرمان، ءسىزدىڭ الدىڭعى پىكىرىڭىز اعاتتاۋ بولعانىمەن كەيىنگى ۋاجىڭىزگە قوسىلامىن. ورالدا وتكەلى وتىرعان قۇرىلتاي قاراپايىم قازاققا ەش پايدا اكەلمەيدى. سەبەبى ونى ۇيىمداستىرۋشىلار جۇمىسىن باستاماي-اق قوعامعا جىك سالىپ ۇلگەردى. ماسەلەن قۇرىلتايعا بايلانىستى «اباي» اقپاراتتىق پورتالىندا بىرنەشە ماقالا جارىق كوردى. ونداعى وقىرماننىڭ پىكىرلەرىن ەرىنبەي وقىپ شىقساڭىز توبە شاشىڭىز تىك تۇرادى.

قاجىمۇحان  حابدوللا  باستاپقىدا «كىشى ءجۇزدىڭ» قۇرىلتايىن وتكىزەمىن دەگەنى بەسەنەدەن بەلگىلى. وعان دالەل قاجەكەڭ كىشى ءجۇزدىڭ قۇرىلتايىن وتكىزەمىن دەگەندە، ەسىمىن اتاماۋدى سۇراعان ازامات «مۇنىڭ دۇرىس ەمەس» دەگەن ەكەن. العاشقى ويىنان «اينىعان» اعامىز «قازاق ەلى باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-ءشى قۇرىلتايى» دەپ ەدى. قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلاتىن حامەلەون قاجەكەڭ ەندى باسقا «ءان» ايتىپ وتىر. بۇل جولى «ۇلتشىل رەفورماتورلار پلاتفورماسىنىڭ قۇرىلتايى» بولىپ بەكىدى. بەكىدى دەگەنىمىز بەكەر-اۋ دەپ وتىرمىن. سەبەبى ناۋرىزدا ءوتۋى ءتيىس قۇرىلتايعا  ۇيىمداستىرۋشىلار ءالى دە بولسا بىرنەشە ات قويىپ ۇلگەرە الادى.

ينتەرنەت-فورۋمداعى وقىرماننىڭ ءبىرى: «ۇلتشىل رەفورماتورلار پلاتفورماسىنىڭ قۇرىلتاي شاقىرىلىمى» دەگەن - بۇركەنشەك ات. نەگىزى بۇل كىشى ءجۇزدىڭ قۇرىلتايى» دەسە، ەكىنشىسى: «تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باياندىلىعى ءۇشىن كۇرەسەيىك. كىشى ءجۇز قۇرىلتايىندا رەسەيمەن كەدەندىك وداق تۋرالى ماسەلەنى كولدەنەڭ قويايىق» دەپ العاشقى ازاماتتىڭ پىكىرىن قۋاتتاي تۇسەدى. ەڭ سوراقىسى: «قادىر مىرزا-ءالىنىڭ سوزىنە جازىلعان ەسكەندىر حاسانعاليەۆتىڭ "اتامەكەن" ءانى - كىشى ءجۇزدىڭ گيمنى بولىپ ەسەپتەلەدى. بۇل ەكى اۆتور دا كىشى ءجۇز وكىلدەرى. ناقتىراق ايتار بولساق - ورال وبلىسىنىڭ ازاماتتارى. جاساسىن كىشى ءجۇز! جاساسىن، ورالداعى ۇلتتىق قۇرىلتاي!» نەمەسە: «ورتا جانە كىشى ءجۇز وكىلدەرى ورالداعى قۇرىلتايدا بىرىكپەسەڭدەر; ماڭگى شاپىراشتىنىڭ قۇلى بولاسىڭدار!» دەپ ۇران تاستاعان ەكەن. ءبىز مىنانى تۇسىنە المادىق; ەگەردە بۇل كىشى ءجۇزدىڭ قۇرىلتايى بولسا، قالايشا «ورالداعى ۇلتتىق قۇرىلتاي!» بولادى؟ مەنىڭشە بۇل ارادا «ۇلتتىق» سيپات مۇلدە جوق.

وكىنىشكە قاراي قاجىمۇحان حابدوللا ءوز سۇحباتتارىندا: «جىگىتتەر، بۇل كىشى ءجۇزدىڭ ەمەس، «ۇلتشىل رەفورماتورلار پلاتفورماسىنىڭ» قۇرىلتايى. ءجۇز جۇزگە ءبولىنۋدى قويىڭدار. توقتاتىڭدار بەيباستىقتى» دەي المادى.  مۇمكىن دەگىسى كەلمەگەن شىعار. قۋانتارلىق ءبىر ءجايت ۇلتشىل ازاماتتاردىڭ ىشىندە: « پليۋسمەن ءوزىم كىشى جۇزدەنمىن، الايدا بۇل قۇرىلتايعا قارسىمىن. قازىرگى زاماندا ءجۇز دەگەندى قويۋ كەرەك، بۇل قاۋىپتى» دەپ پىكىر بىلدىرۋشىلەردە جەتەرلىك. وسىعان قاراپ «اللاعا شۇكىر» دەستىك.

ماقالانىڭ كىرىسپەسىندە الاشورداشىلاردى تىلگە تيەك ەتكەنىمىز تەگىن ەمەس. ءدال بۇگىنگىدەي جاعداي الاشورداشىلاردىڭ زامانىندا دا بولعان ەكەن. «ايقاپ» جۋرنالىنىڭ 10-شى نومىرىندە قازاقتىڭ باسىن قوسۋ ءۇشىن قۇرىلتاي وتكىزۋ ماسەلەسىن ر.مارسەكوۆ كوتەرەدى. ىلە شالا سيەز وتكىزۋ كەرەكتىگىن ايتىپ جۇبەكەن تىلەۋبەرگەنوۆ پەن ومارعالي حانگەرەيۇلى، سونداي-اق ساۋىرباي توقبايۇلى «قازاق» گازەتىنە ماقالا جولدايدى. ايتسە دە  قۇرىلتاي وتكىزەمىز دەگەن اتىلمىش ازاماتتاردىڭ پىكىرىن رەداكتسيا باسشىلىعى قولدامايدى. احمەت بايتۇرسىنۇلى «باس قوسۋدى ءبىز دە كەرەك نارسە دەيمىز. كەرەك بولسا دا، باس قوسالىق دەپ ايتا المايمىز; كەيبىر ءىستى ىستەۋ كەرەك بولا تۇرا، ىستەۋگە بولمايدى» دەيدى ءوزىنىڭ «باس قوسۋ تۋراسىندا» اتتى ماقالاسىندا. نەلىكتەن باس قوسۋدى «كەرەك نارسە» دەي وتىرىپ ونى قۇپتامايدى. سەبەبى 1913 جىلى قازاقتىڭ سيەز وتكىزۋىنە مينيستر زاڭ ارقىلى تىيىم سالادى. وسى جانە ت.ب. سەبەپتەرگە بايلانىستى ا.بايتۇرسىنۇلى: «ىستەيمىز دەپ باستاساق، ونان كەلتىرەر پايدامىزدان زارارىمىز ون ەسە زور بولۋى ىقتيمال. ءمينيستردىڭ كەشەگى بۇيرىعى ەستەرىڭىزدە بار ما؟ قازاققا قانداي ءىلتيپات بولگەن. باس قوسۋ جۇمىسىنا قالاي قاراماقشى؟ مۇنى ەسكەرۋ كەرەك ەمەس پە؟ باس قوسۋدىڭ ورنىنا، باسىمىزدى ساقتارعا ورىن تابا الماي جۇرمەلىك. وت پەن سۋدى قازاق ءتىلسىز جاۋ دەيدى. ولارعا قوسارلىق ءۇشىنشى ءتىلسىز جاۋ بار، ونى دا ويلاۋ كەرەك» دەيدى.

اقاڭنىڭ مۇنشا ساقتانۋىنا قاراعاندا ماسەلە شىنىندا كۇردەلى بولسا كەرەك. ويتكەنى قىسىل تاياڭ شاقتاردا باسىن بايگەگە تىككەن اعارتۋشىنىڭ اياعىن اڭداپ باسۋى تەگىن ەمەس. ءسوزىم دالەلدى بولۋى ءۇشىن تاعى دا ماقالاعا جۇگىنەيىن. «ءبىز كىرسىز پىكىر، تازا امالمەن جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن، مىسالى، مۇڭ-مۇقتاجدارىمىزدى كەڭەسىپ، دەرتىمىزگە ەم قاراپ، ىسىمىزگە ءجون قاراپ، جوعىمىزدى ىزدەۋگە، بارىمىزدى ساقتاۋعا اقىلداسۋ ءۇشىن جيىلامىز دەرمىز; باسقالار وعان نە ماعانا بەرىپ، نە كوزبەن قارار؟ وزگەلەر باس قوسۋىمىزعا سەنىمسىز كوزبەن قارايتىن بولسا، ولارعا كومەكشى وزىمىزدەن تابىلار» دەي كەلە اقاڭ: «ءبىز شارۋا كەڭەسىنە جينالساق تا، قۇبىجىعى بار شىعار دەپ، سەنىمسىز كوزبەن قارايتىن كەز; سولاي بولعان، باس قوسۋعا رۇقسات بەرسە دە، كەڭەستى ورىس تىلىندە قۇرۋ كەرەك دەپ شارت قويۋعا ىقتيمال. ورىسشا پىكىرىن تۇگەل ايتا الاتىن قازاقتار جينالسا جاقسى، ونداي قازاقتار كەلە الماسا، ءتىلسىز كەڭەس قۇرىلماقشى» دەپ پىكىر بىلدىرەدى.

ا.بايتۇرسىنۇلى قۇرىلتاي بولا قالعاننىڭ وزىندە وندا كوتەرىلگەن ماسەلەلەر ايتىلعان جەردە قالىپ كەتەدى مە دەپ الاڭدايدى. ماسەلەن: «سيەزگە جيىلعان ادامدار ەلگە قايتقاندا، سيەزگە كەرەك دەگەن جۇمىستى قولعا الىپ، تاستاماي ىستەپ، باسقالارعا باسشىلىق ەتىپ، ونەگە كورسەتەتىن بولسا ەكەن. سوندا سيەزدەن ماعىنا شىعادى. ول بولماسا، قۇر سيەزگە جينالىپ «اناۋ كەرەك، مىناۋ كەرەك، ولاي ىستەۋ، بىلاي ىستەۋ ءتيىستى» دەگەننەن ەشنارسە ونبەيدى. حالىقتىڭ ءىسى ماشينانىڭ تەتىگى ەمەس، بۇراپ قالسا، باسقا جونگە تۇسەتىن» دەي كەلە: «بىرەۋ جۇمىس قىلايىن دەسەم، تۇرعان جەرىم جامان دەيدى، بىرەۋ ماڭدايىمداعى ەلىم جامان دەيدى. بۇلاردىڭ ءبارى دە بوس ءسوز. اباقتىدان جايسىز ورىن جوق، وندا دا وتىرىپ جۇمىس ىستەۋگە بولادى» دەيدى.

سيەز وتكىزەمىز دەۋشى «بەلسەندى» ازاماتتار «ايقاپ» جۋرنالىنا دۇركىن-دۇركىن ماقالا جاريالايدى. جانشا سەيدالينگە جازعان «جاۋاپ حات» دەگەن ماقالاسىندا: «قۇرمەتتى جانشا مىرزا! ءسىزدىڭ دە ءبىزدىڭ دە ويلاعانىمىز قازاقتىڭ ازىپ-توزباس قامى. ءسىزدىڭ دە، ءبىزدىڭ دە نيەتىمىز قازاق ازىپ توزباسىنا قىزمەت ەتۋ. تىلەگىمىز قازاق حالقى باسقا حالىقتارمەن قاتار جۇرت قالپىندا عۇمىر شەگۋگە باسقالارعا تەڭەلسە ەكەن دەگەن. سول ءۇشىن اركىم بىلگەنىن، قولىنان كەلگەنىن ىستەپ جاتىر. ءسىز سيەز جاسايمىن دەپ جاتىرسىز، بىزدەر «دوموستروي»... كاكىر-شۇكىردى قازاقشاعا اۋدارىپ، ارزان ريسالار جازىپ، گازەتا-مازەتا شىعارعان بولىپ جاتىرمىز» دەگەن اعارتۋشىنىڭ سوزىنەن الدەبىر كەكەسىندى بايقايمىز. «ايقاپ» جۋرنالىنداعى ماقالالاردى وقۋعا مۇمكىندىك بولمادى. ايتسەدە اقاڭنىڭ: «...كاكىر-شۇكىردى قازاقشاعا اۋدارىپ، ارزان ريسالار جازىپ، گازەتا-مازەتا شىعارعان بولىپ جاتىرمىز» دەۋىنە قاراعاندا الگىلەر ءوز ماقالالارىندا «قازاق» گازەتىن ءجونسىز سىناسا كەرەك.

ءبىر قىزىعى سيەز وتكىزۋگە اقاڭ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ءا.بوكەيحان دا قارسى بولعان ەكەن. ماقالادا: «سيەز تۋرالى ايرىق ءسوز قىر بالاسى - بوكەيحان ءھام مەنەن عانا شىعىپ تۇرعان كورىنەدى. باسقالاردىڭ ءبارى جانۋلى تۇسكەن پىشاقتاي جالاڭداپ، دايار كورىنەدى. بىزدەر سيەز پايداسىز ءسوز دەمەيمىز ءھام دەگەنىمىز جوق. بىراق مينيستر بۇيرىعىن كورىپ، قالاي بولار دەپ، مەن اۋەلى ساقتىق جاعىن ايتتىم» دەي كەلە: «جۇبەكەن مىرزانىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، ورال وبلىسى دايار كورىنەدى. ول مىرزانىڭ ايتۋىنشا، قيسىق سويلەپ، الاۋىزدىق قىلىپ، جۇرتتىڭ شىرىشىن بۇزىپ وتىرعان قىر بالاسى - بوكەيحان ءھام مەن بولسام كەرەك.» دەيدى ا.بايتۇرسىنۇلى.

قۇرىلتاي وتكىزۋدى بولاشاق الاشوردا ۇلتتىق ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى ءاليحان بوكەيحان قۇپتاماسا مۇنىڭ سىرى تىم تەرەڭدەي تۇسەدى. سەبەبى پاتشالىق رەسەيدىڭ ءار باسقان قادامىن ساياساتكەر رەتىندە باعامداپ وتىرعان الكەڭ بەكەردەن بەكەر ولارعا «قوي» دەمەگەن بولار. ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى 1913 جىلى «ايقاپ» جۋرنالى كوتەرگەن قۇرىلتاي ءوتتى مە؟ ول تۋرالى «قازاق» گازەتىنىڭ №35 سانىندا مىرجاقىپ دۋلاتۇلى جازادى. قۇرىلتاي وتكىزەمىز دەۋشىلەردىڭ ءبىرى جانشا سەيدالين تورعاي گۋبەرناتورىنان رۇقسات سۇرايدى. ايتسە دە ون وبلىستىڭ قازاقتارىنىڭ باسىن قوسپاق تۇگىل، قوستاناي قازاقتارىنىڭ باسىن قوسىپ بولاشاقتا وتەتىن ۇلكەن قۇرىلتايعا اقىلداسۋعا گۋبەرناتور رۇقسات بەرمەيدى.

«سەزد دەگەن ءسوز باستالعان كەزدە، زاماننىڭ تۇرىنە قاراپ، تىنىمى وسىلاي بولار دەگەنىمىزدە، جۇرتتىڭ كوبى جاراتپاي، قۇر انشەيىن سارى ۋايىم، سارى قايعى، تارتىنشاقتىق، قورقاقتىق دەپ، ءبىرسىپىرالارى قۇر الاۋىزدىق، ۇيىم بۇزارلىق، ءسوز جارىس، ەگەس دەپ، كەيبىرەۋلەر سەزدى ءبىز كەرەك قىلماعانداي كورىپ، كەيبىرەۋلەرى جۇرتتان سەزدى ءبىز قىزعانعانداي كورىپ ەدى. ءبىزدىڭ ونىمىز بۇل ايتقانداردىڭ ءبىرى دە ەمەس ەدى» دەي كەلە مىرجاقىپ: «باس قوسۋ جاقسى نارسە (جۇرتتان ونداي جاقسىلىقتى نەگە قىزعانايىق). ءبىر جاقسى نارسەنىڭ قولعا ءتۇسۋى جامان نارسەدەن گورى قيىنىراق بولادى. ءبىزدىڭ ايتقانىمىز دا سول قيىندىعى ەدى» دەپ ماقالاسىن اياقتايدى.

قاجەكە، راسىندا «ءسىزدىڭ دە، ءبىزدىڭ دە ويلاعانىمىز قازاقتىڭ ازىپ-توزباس قامى» بولسا، نەگە ءاۋ باستا «كىشى ءجۇزدىڭ» قۇرىلتاي دەپ جاريالادىڭىز؟ مىرجاقىپشا ايتساق، «باس قوسۋ جاقسى نارسە. جۇرتتان ونداي جاقسىلىقتى نەگە قىزعانايىق» دەر ەدىم. ايتسە دە، الاش الاۋىزدىعىن ارتتىراتىن قۇرىلتاي وتكىزگەننەن گورى تىنىش قانا جۇرگەنىڭىز اۋەلى قازاققا، سونان سوڭ وزىڭىزگە پايدالى ەمەس پە ەدى؟

«adyrna.kz» سايتى

ش. باقتيار. باتىس قازاقتارىنىڭ ماقساتى قانداي؟

«2011 جىلى 22-23-قاڭتاردا ورال قالاسىندا قازاق ەلى باتىس ايماعى قازاقتارى­نىڭ 1-ءشى قۇرىلتايى وتەدى. قۇرىلتايعا ورال، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، اقتو­بە جانە قى­زىلوردا وبلىستارىنىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى قۇرىلتاي ۇيىمداس­تىرۋشىلارىنىڭ شا­قىرۋ حاتى بويىنشا قاتىسا الادى. انىقتاما تەلەفوندارى: 8(7112) 50-07-50, 51-50-64, 8-701-777-35-40».

بىرقاتار بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالانعان مۇنداي حابار­لاندىرۋدىڭ ەلدى ەلەڭ ەتكىزگەنى انىق. شىنى كەرەك، مۇنى اركىم وزىنشە قا­بىلداعاندىقتان سوڭى ەل اراسىندا ءتۇرلى پىكىرلەردىڭ تۋىنداۋىنا اكەلىپ سوق­تى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى وتكەن اپتادا شىمكەنتتە ءبىر توپ ازامات­تار باس قوستى. «شاڭىراق» قوعامدىق بىرلەستىگىندە وتكەن «دوڭگەلەك ۇستەلگە» بەل­گىلى جازۋشى امانتۇر مۇساەۆ، وبلىستىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعا­سى جەڭىسبەك ماۋلەنقۇلوۆ، ارداگەر جۋرناليست بايدۋللا قونىسبەك سىندى­ زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن قاتار «نۇر وتان» حدپ جانە «ازات» جسدپ وكىل­دەرى دە قاتىستى. باسقوسۋدى اشقان «ءتورتىنشى بيلىك» گازەتىنىڭ باس رە­داكتورى ومىرزاق اقجىگىت كوتەرىلگەن ماسەلەنى جان-جاقتى تالقىلاۋ قا­جەتتىگىنە توقتالعان سوڭ ءبىرىنشى ءسوز كەزەگىن ب.قونىسبەك الدى.

«ەگەر قۇرىلتايدا ەكولوگيا ماسەلەسى قوزعالسا دۇرىس. ال ءبولىنۋ جايىن­دا­ بولسا، وندا اڭگىمە باسقاشا. جالپى، رۋعا، جۇزگە ءبولىنۋ دۇرىس ەمەس. قان­داي جاۋ بولسا دا الدىمەن ىشتەن ءىرىتۋدى باستايدى»، - دەدى ول كىسى.

ودان ارى ءسوز تىزگىنى «نۇر وتان» حدپ شىمكەنت قالالىق فيليالىنىڭ­ توراعاسى ومىرزاق مەلدەحانوۆقا ءتيدى. ول ءوز پىكىرىن: «رۋشىلدىق جاقسىلىققا اپارمايدى. ويتكەنى رۋشىل حالىق كەز-كەلگەنگە جەم بولىپ كەتۋى ءمۇم­كىن. ءار ۇلت ءوز قۇندىلىعىن ساقتاپ قالۋى كەرەك. بۇل ماسەلەنىڭ تۋرا سام­ميت قارساڭىندا كوتەرىلگەنى جاقسى ەمەس. سوندىقتان وعان بەي-جاي قا­راعان دۇرىس بولمايدى»، - دەپ ءبىلدىردى.

وسىدان سوڭ ءسوز كەزەگى تيگەن جانىسبەك وتەگەنوۆ قازاقتىڭ جاعدايى ءوز­گەلەردەن جوعارى بولۋى كەرەك دەگەن تۇرعىدا ءبىراز اڭگىمە قوزعادى. ال جي­ىن قىزا باستاعان كەزدە امانقۇل كۇمىسبەك دەگەن ازامات شىندىعىن اي­تامىن دەپ ءو.مەلدەحانوۆتىڭ شامىنا ءتيىپ كەتىپ، ەكەۋى ءسال-ءپال سوزگە كە­لىپ قالدى. باسقوسۋدا كوتەرىلگەن اڭگىمەلەر ۇساقتانىپ بارا جاتقاندا ج.ماۋلەنقۇلوۆتىڭ ساليقالى پىكىرى كوپشىلىكتىڭ بەتىن ءبىرشاما بەرى قارات­قانداي بولدى.­

«ەگەر ماسەلەنى قوزعايتىن بولساق، وندا جونىمەن ايتايىق. مەن دە رۋ­­شىل­دىققا قارسىمىن. جالپى، بۇل قازاقتىڭ شىعارىپ وتىرعانى ەمەس. ءىل­گەرى­دە دە قازاقتى ءبىر-بىرىنە قارسى ايداپ سالۋ سحەماسى بولعان»، - دەي كە­لىپ، ول كىسى جينالعان جۇرتشىلىققا وي سالارلىق ءبىراز ءپاتۋالى اڭگىمە ايت­تى.

ءبىز وسى باسقوسۋدان كەيىن قازاق ەلى باتىس ايماعى قازاقتارىنىڭ 1-ءشى­­ قۇرىلتايىن ۇيىمداستىرۋشى، «جۇماداعى جۇزدەسۋ» گازەتىنىڭ رەداكتورى­ قاجىمۇقان عابدوللاعا حابارلاستىق.

ارىپتەسىمىز ءاۋ باستا شىنىندا بەس­ وبلىسقا قاتىستى قوردالانعان ماسەلەلەردى تالقىلايتىن قۇرىلتاي ءوت­كىزبەك بولعاندارىن، الايدا كەيىننەن جوسپاردىڭ وزگەرگەنىن ايتتى.

«قۇرىلتاي تۋرالى اڭگىمە تارالعان سوڭ وعان قارسى شىققاندار كوپ بول­دى، - دەيدى ق.عابدوللا. - بىرقاتار ۇسىنىستار دا ءتۇستى. ناتيجەسىندە قۇ­رىلتاي بۇكىل ەلىمىزدى قامتيتىنداي ەتىپ كەلىستىك. سوندىقتان ونى وتكىزۋدى كە­لەسى جىلعى ءساۋىر ايىنىڭ العاشقى سەنبى-جەكسەنبىسىنە قالدىردىق. قۇ­رىلتاي ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ جيىرما جىلدىعىنا ارنالادى».

ق.عابدوللانىڭ ايتۋىنشا، اتالعان قۇرىلتايدا ەلىمىزدەگى بۇكىل قازاق ۇل­تىنىڭ باسىن قوساتىن ۇيىم قۇرۋ ماسەلەسى قارالماق. وندا ءتىل، ءبىلىم ءجا­نە ەكولوگيا ماسەلەلەرى تالقىلانباق. «بۇل - ازاماتتىق باستاما. باس­تى­ ماقساتىمىز - ەلىم، جەرىم دەگەن ازاماتتاردىڭ باسىن قوسۋ، اقىلداسۋ»،­ - دەي­دى ول.

2011 جىلعى 2-3-ساۋىردە ورال قالاسىندا وتەتىن قۇرىلتايعا ەلىمىزدەگى 17­ قالانىڭ ارقايسىسىنان ون ادام دەلەگات رەتىندە شاقىرىلادى. ولاردىڭ بارلىق شىعىندارىن شاقىرۋشى جاق ءوز موينىنا الىپ وتىر. سونداي­-اق قۇرىلتايعا قاتىسامىن دەۋشىلەرگە دە ەسىك اشىق.

دەمەك، بۇل قۇرىلتاي قازاقتى ىشتەن ىرىتۋگە باعىتتالعان ءىس-شارا ەمەس سە­كىلدى. ال ونىڭ قالاي وتەتىنى جايلى اماندىق بولسا، كەزىندە جازامىز دە­گەن ويدامىز.

«زامانا» گازەتى