عابيت مۇسىرەپ. ءدىني «پلاتسدارم»
ۇلتى قازاقتىڭ ءبارىن سىرتتاي ەنشىلەپ، مۇسىلمان ەتىپ جۇرگەن ءوزىمىز. ال، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اتى قازاقتىڭ ءبارى زاتى مۇسىلمان بولمايدى ەكەن. وعان ەندى تۇبەگەيلى كوزىمىز جەتىپ وتىر. دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن اعىلعان ميسسيونەرلەر قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىنا تۋريستىك ساپارمەن ەمەس، ءوز دىنىنە ءمىناجات ەتەتىندەردىڭ سانىن كوبەيتۋگە ۇمتىلاتىنداي-اق. ريم-كاتوليك شىركەۋىنە قۇلشىلىق ەتۋشىلەردىڭ ەلىمىزدە «دەسانتتىق توبى» رەتىندە 122 ميسسيونەر قىزمەت ەتەدى. ودان كەيىنگى ورىندا پروتەستانتيزمنىڭ وكىلدەرى، 110 ميسسيونەر قازاق جەرىنىڭ وي-شۇقىرىن ارالاپ، وزدەرىنىڭ تۋىن تىگىپ، ءبىرجولا جايعاسىپ جاتىر. ونىڭ سىرتىندا ءداستۇرلى ەمەس پروتەستانتتىق باعىتتاعىلار دا بار. ءداسۇرلى ەمەس دەپ، «قالىڭ ولجادان» قۇر قالسىن با، ءدىنباسىلارى دا ولاردىڭ ىشىنەن 25-ىنە باتاسىن بەرىپ، كەڭ قازاق ساحاراسىنا اق جول تىلەپ، شىعارىپ سالىپتى. يەارۋساليمنەن ارتىنىپ-تارتىنىپ ەۆرەي قاۋىمداستىعىنىڭ جالىندى سالەمىن جەتكىزۋگە دە 9 ميسسيونەر كەلىپتى. بۇلاردىڭ ءبارى قاعازعا قاتتالىپ، رەسمي تىركەلگەندەرى عانا. ايتپەسە، بايقاماي «اداسىپ» جۇرگەن، تىركەلمەگەن ميسسيونەرلەر جەتىپ ارتىلادى عوي. سولاردى شوتتاپ، زاڭ بۇزسا سوتقا سۇيرەتىپ جاتقان قۇزىرلى مەكەمە بار ما؟
ۇلتى قازاقتىڭ ءبارىن سىرتتاي ەنشىلەپ، مۇسىلمان ەتىپ جۇرگەن ءوزىمىز. ال، شىنتۋايتىنا كەلگەندە، اتى قازاقتىڭ ءبارى زاتى مۇسىلمان بولمايدى ەكەن. وعان ەندى تۇبەگەيلى كوزىمىز جەتىپ وتىر. دۇنيەنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن اعىلعان ميسسيونەرلەر قازاقتىڭ كەڭ ساحاراسىنا تۋريستىك ساپارمەن ەمەس، ءوز دىنىنە ءمىناجات ەتەتىندەردىڭ سانىن كوبەيتۋگە ۇمتىلاتىنداي-اق. ريم-كاتوليك شىركەۋىنە قۇلشىلىق ەتۋشىلەردىڭ ەلىمىزدە «دەسانتتىق توبى» رەتىندە 122 ميسسيونەر قىزمەت ەتەدى. ودان كەيىنگى ورىندا پروتەستانتيزمنىڭ وكىلدەرى، 110 ميسسيونەر قازاق جەرىنىڭ وي-شۇقىرىن ارالاپ، وزدەرىنىڭ تۋىن تىگىپ، ءبىرجولا جايعاسىپ جاتىر. ونىڭ سىرتىندا ءداستۇرلى ەمەس پروتەستانتتىق باعىتتاعىلار دا بار. ءداسۇرلى ەمەس دەپ، «قالىڭ ولجادان» قۇر قالسىن با، ءدىنباسىلارى دا ولاردىڭ ىشىنەن 25-ىنە باتاسىن بەرىپ، كەڭ قازاق ساحاراسىنا اق جول تىلەپ، شىعارىپ سالىپتى. يەارۋساليمنەن ارتىنىپ-تارتىنىپ ەۆرەي قاۋىمداستىعىنىڭ جالىندى سالەمىن جەتكىزۋگە دە 9 ميسسيونەر كەلىپتى. بۇلاردىڭ ءبارى قاعازعا قاتتالىپ، رەسمي تىركەلگەندەرى عانا. ايتپەسە، بايقاماي «اداسىپ» جۇرگەن، تىركەلمەگەن ميسسيونەرلەر جەتىپ ارتىلادى عوي. سولاردى شوتتاپ، زاڭ بۇزسا سوتقا سۇيرەتىپ جاتقان قۇزىرلى مەكەمە بار ما؟
«ەستىمەگەن ەلدە كوپ» دەپ، قازەكەڭ قالاي ءدال ايتقان. ەستىسەڭىز ايتىڭىز، ءبىز سانامالايىق. «نوۆايا جيزن» شىركەۋى، «نوۆوە نەبو» شىركەۋى، «بلاگايا ۆەست» شىركەۋى، «جاتۆا» شىركەۋى، «جيۆايا لوزا» شىركەۋى، تولىق ەۆانگەليا شىركەۋى، بيبليا شىركەۋى، «ۆەفيل» قاسيەتتى شىركەۋى، «يسۋسا حريستا سۆياتىح پوسلەدنىح دنەي» شىركەۋى سياقتى «شىركەۋ» اتاۋلىدان شەكەڭ شىلقيدى. كۇللى دۇنيەدەگى دىنگە قاتىستى تىرلىكتىڭ ءبارىن جيىپ اكەلىپ، قازاق جەرىنە قوتارا سالعانداي. سوعان قاراپ استانادا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزىنىڭ ءوتۋى زاڭدىلىق پا دەپ قالاسىڭ. القالى جيىن «ءداستۇرلى دىندەردىڭ» باسقوسۋى بولعانىمەن، ءبىز جوعارىدا سانامالاعان قاپتاعان «شىركەۋلەر» «ءداستۇرلى ەمەس» پروتەستانتتىق باعىتتاعىلار. قۇداي قالاسا، وسى قارقىننان ايرىلماساق، «داستۇرسىزدەردىڭ» دە ءداستۇرلى باسقوسۋى بولاتىن شىعار ءالى ەلوردادا. ويتكەنى، ولار ەلىمىزدە ەركىن ءومىر ءسۇرىپ، ناسيحاتىن جۇرگىزىپ، قاتارىن مولايتىپ كەلەدى. قازاقستاندا جەرسىنىپ جاتقان «نوۆايا جيزن» شىركەۋى بىرلەستىگىنىڭ سانى - 53, تولىق ەۆانگەليا شىركەۋى - 21, «جاتۆا» شىركەۋى - 8, بيبلەيا شىركەۋى - 4. قالعانىن ساناماي-اق قويالىق، «ءداستۇرسىز دىندەر» بىرلەستىگىنىڭ ەلىمىزدەگى جالپى سانى 232-ءنى دوڭگەلەكتەيدى. قازاقتاردىڭ كوڭىلىن اۋلاپ، ولاردى ءوز قاتارىنا تارتۋدىڭ امالى شىعار، «راحىم» اتتى ەۆانگەل حريستيان شىركەۋى دە بار.
جالپى، بارىنەن اتى وزىپ تۇرعان پروتەستانت باعىتىن ۇستانۋشىلار، ولاردىڭ رەسپۋبليكادا 946 (!) بىرلەستىگى بار كورىنەدى. ودان كەيىنگى جۇلدەلى ورىندى ەلىمىزدە 77 ءدىني بىرلەستىگى بار كاتوليكتەر يەمدەنەدى. باحايلار، كريشنايتتەر، ۆايشناۆتار سياقتىلاردىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن ءداستۇرلى ەمەس دىندەر بىرلەستىگىنىڭ ۇزىن سانى - 56. ال يۋدايزمگە قۇلشىلىق ەتۋشىلەردىڭ بىرلەستىگى ازىرگە 24 ەكەن. جوعارىدا اتى اتالماعانى بار، تۇگەندەلمەگەنى بار، ولاردىڭ قانشا مۇشەسى بار ەكەندىگىن، ولاردىڭ قانشاسى قازەكەڭ ەكەندىگىن ءبىر قۇداي بىلەدى. سوڭعىلارى دا «ءوز ۇلەستەرىنەن» قۇر قالماي، نەسىبەسىن تەرىپ، ءمىناجات ەتىپ جۇرگەن بولار...
كەيبىر بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ مالىمەتىنە جۇگىنسەك، باسقا دىندەردىڭ قورىن «بايىتىپ» جۇرگەن قازاقتاردىڭ سانى 500 مىڭدى شيىرلاپتى. تۇتاس ءبىر ەلوردانىڭ حالقىنا جەتەعابىل ما، قالاي؟ بۇل وتكەن ون جىلدىڭ ەنشىسىندەگى «جەتىستىك». الداعى كۇننىڭ قانداي «سىباعا» سىيلارىن كىم ءبىلسىن؟ قازەكەڭ بۇرىن-سوڭدى باس جاعىنان بولىنگەنىمەن، تالاسقا تۇسپەگەن جالعىز دۇنيەسى بار بولاتىن. ول - قازاقتىڭ مازارى، باسقالاي ايتقاندا مولاسى. ەرتەرەكتە ادامداردى زيراتتا ارعى اتاسىنا قاراي بولەك جەرلەگەنمەن، مولانىڭ جانىنان وتكەن قازاقتىڭ قاي-قايسى دا بەتىن سيپاماي وتپەيتىنى بولۋشى ەدى. بابا اماناتىنا بەرىك ادامدار ءالى كۇنگە دەيىن وسىلاي ىستەيدى. ال ەندىگى جەردە قازاقتىڭ ءوز اراسىندا مولالاردىڭ ءبولىنىسى باستالعالى تۇر. قازاقتىڭ كەڭ دالاسى الداعى ۋاقىتتا «شىركەۋلەردەن شەكپەن كيگەن» قازاقتاردىڭ ماڭگىلىك قونىس تەبەتىن وزىندىك زيراتىمەن تولىعا تۇسسە، تاڭدانباڭىز. بەس ءجۇز مىڭنىڭ ارقايسىسىنا توپىراق اتاجۇرتىنان بۇيىرعانمەن، قاي مولادان ورىن تيەتىنى بەلگىسىز-اۋ. بالكىم، بارا-بارا ءاربىر ەلدى مەكەننىڭ جانىنان ءداستۇرلى ەمەس دىندەرگە ءمىناجات ەتۋشىلەر ارعى دۇنيەگە اتتانعان سوڭ، ولاردىڭ مولاسىنا جەر ءبولىپ بەرۋ دە «داستۇرگە» ەنەتىن شىعار...
شىعىس الەمىنىڭ تاريحىندا وزىندىك ورنى بار قاسيەتتى تارازدىڭ تورىندە قازىر ءتۇرلى ءدىني اعىمدار توعىسىپ جاتىر. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنان ەجەلگى قالانىڭ جۇرتىن ميسسيونەرلەردىڭ ءوز ىڭعايىنا قاراي بەيىمدەۋگە جانتالاسقان ارەكەتتى كورگەن سايىن ايشا ءبيبى انامىزدىڭ ارۋاعى الدىندا ءوزىمىزدى كۇناھارداي سەزىنەمىز. كەڭەستىك كەزەڭگە كەبىسىن اۋىستىرماي، سۇيرەتىپ جەتكەن قازەكەڭ، ەل تۇتقاسىنا ءوزىنىڭ قولى جەتكەن تۇستا ۇستانىمىنان اجىراپ قالعانداي. 2003 جىلى «يەگوۆا كۋاگەرلەرى» اتتى ءدىني بىرلەستىككە كىرگەن تارازدىق جانارا سۇگىربەكوۆا قىزى ۇمىتكۇلدى اكەسىنەن قايتارىپ الۋ ءۇشىن سوتقا بەرەدى. ازاماتتىق ءىس دەيىن دەسەڭىز، ار جاعىندا تاعى ءبىر ويدىڭ ۇشى قىلتيادى. سوت ءجۇرىپ جاتقان كەزدە جانارانىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ، تايلى-تۇياعىمەن يەگوۆاشىلار كوشىپ ءجۇردى.
... ال ۇمىتكۇلدىڭ اكەسى ت.كوپباەۆ زايىبىنىڭ كەبىن قىزى دا كيىپ كەتە مە دەپ قورقادى. جاڭا عاسىردا قازاقتىڭ ءاربىر شاڭىراعىنا ءدىني قاتەر تونە باستاعانداي ما، قالاي؟
بۇگىنگى ءبىر وتباسىنىڭ قاسىرەتى ەرتەڭگى بۇكىل قوعامنىڭ پروبلەماسىنا اينالۋى مۇمكىن-اۋ. «جۇرتتىڭ وتباسىندا نە شارۋام بار، ءوز شاڭىراعىمنىڭ ىنتىماعى بولسىن» دەگەن استامشىلىقتىڭ اقىرى ادۋىندى اپات بولىپ قايتا ورالۋى دا ىقتيمال.. استاناداعى قازاقتىڭ قادىر تۇتقان زيالىسى ءاۋ باسىندا ءوز قىزىنىڭ بولاشاقتا جات ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتەتىنىن ءبىلدى دەيسىز بە؟ ەلدىڭ الدىندا حالىقتىڭ ءداستۇرى، قادىر-قاسيەتى تۋرالى تەبىرەنە اڭگىمەلەيدى. الايدا، وتباسىنداعى تىرلىكتىڭ سيقى جوعارىداعىداي. قازاقتىڭ ۇلتتىق قاعيداسىن مۇرات تۇتقان ازاماتتىڭ كەيىنىرەك ءوزىنىڭ بالا تاربيەسىنەن وپىق جەيتىنىن ءبىلدى مە ەكەن؟
قوعامداعى كەز كەلگەن جامان ادەت «جۇقپالى». بالكىم، قازاقتىڭ «ادام باسىنا تۇسپەي بىلمەيدى» دەگەنى دە وسىندايدان شىققان بولار-اۋ. بىراق، وسىلاردىڭ ءبارىن ءاربىر قازاق وتباسى ءوز باسىنان كەشىرگەننەن كەيىن ساباق الىپ جاتساق، وندا بابالار داستۇرىنەن جۇرناققا بىردەڭە قالادى دەپ ايتۋ قيىن.
سىرتتان كەلىپ ءوز ءدىنىن ناسيحاتتاۋشىلار قازاقتار قوناعىنىڭ كوڭىلىن قالدىرمايتىندىعىنا ابدەن داعدىلانىپ السا كەرەك، الداعى كەزەڭگە ارنالعان ءجون-جوباسىن دا وزىمەن بىرگە، قولتىعىنا قىستىرا كەلىپتى. ماسەلەن، ەۆانگەليا سەكتاسىنىڭ «بلاگودات» شىركەۋىنىڭ باعدارلاماسىنا ۇڭىلسەڭىز، قازاقتاردىڭ ءبارى وسى شىركەۋگە قۇلشىلىق ەتۋشىلەردىڭ قاتارىن تولىقتىرۋى كەرەك سياقتى. «ۇيات قوي، سونشا جەردەن، مۇحيتتىڭ ارعى بەتىنەن، لوس-اندجەلەس قالاسىنان ارقالانىپ كەلگەن ەكەن، تاپسىرماسىن ورىنداسىن»، دەگەن كوڭىلجىقپاس وي ساپ ەتە قالادى. قاراڭىز.
«ماقساتى:
... ورتالىق ازيا مەن قازاقستانداعى شىركەۋدە ءىس جۇزىندە قۇلشىلىق ەتۋى ءۇشىن قۋاتتى كوشباسشىلاردى ازىرلەۋ جونىندەگى ورتالىقتى ايقىنداۋ...
2010 جىلدىڭ اياعىنا ەلدى تولىققاندى ەۆانگەليزاتسيالاۋعا قول جەتكىزۋ».
قۇددى كەڭەستىك كەزەڭدەگى ستراتەگيالىق جوسپارلار ءتارىزدى. كەشەگى كەڭەستىك قوعامعا وزدەرىنىڭ تاسىلىمەن ءدىني ەكسپانسيا ساياساتىن جۇرگىزۋ بار سەكىلدى امەريكالىقتاردىڭ ويلارىندا. امال جوق، وسىدان كەيىن قوناعىنا قوراداعى جالعىز قويىن سويىپ بەرەتىن قازەكەڭە ەۆانگەليامەن شۇعىلدانۋىنا تۋرا كەلەدى. ايتپەسە، ىڭعايسىز بولادى الەمدىك ەۆانگەليستەر الدىندا...
«ءبىر ۇلتتىڭ بىرنەشە دىنگە بولىنە باستاۋى ءارى قاراي وسىلاي جالعاسا بەرسە قيىن». قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ توراعاسى، باس ءمۇفتي ءابساتتار قاجى دەربىسالىنىڭ ءوزى وسىلاي قىنجىلادى. ەندەشە، قازاق توپىراعىنا ءدىني توزىمدىلىك ەمەس، ءدىني بولىنۋشىلىكتىڭ ۇرىعى سەبىلىپ جاتقانداي. كەزىندە راتبەك قاجى ايتقان جەتپىس پايىزدىق مۇسىلماندىق مەجە بارعان سايىن بىرتىندەپ ازايا بەرەتىن بولعانى عوي. ايتپەسە، باسقا دىندەرگە قۇلشىلىق ەتۋشىلەردىڭ ەلىمىزگە قوپارىلا كوشىپ كەلىپ جاتقاندارى بايقالمايدى. تەك ارنايى «دەسانتتىق توپ» قانا بولاشاققا «پلاتسدارم» ازىرلەپ جاتىر. ونىسى جەمىسسىز دە ەمەس، الگى بەس ءجۇز مىڭدىق ءنوپىر سونىڭ العاشقى «ناتيجەسى». ميسسيونەرلەردىڭ قاي-قايسىسى دا الاقاندارىن ىسقىلاپ، ءدىنباسىلارى بەرگەن مەجەدەن كورىنۋگە، قازاقتاردى ءوز قاتارىنا مەيلىنشە كوبىرەك تارتۋعا جانتالاسۋدا.
«ءدىني مادەنيەتكە قاۋىپ سىرتتان ەمەس، ىشتەن، ءبىزدىڭ سانامىزدان، پيعىلىمىزدان تۋىپ وتىر»، دەيدى فيلوسوف امانگەلدى ايتالى. راس-اۋ، وزىڭە-ءوزىڭ مىعىم بولساڭ، سەندە كىمنىڭ شارۋاسى بار؟ باسقالاردىڭ باعدارلاماسىنا قازاقتىڭ قاتىسى قانشا؟ بىراق، كەز كەلگەن ىقپالدىڭ ىڭعايىنا جىعىلۋىنا ءازىر تۇراتىن مەنتاليتەتىمىزدىڭ اقىرى «قۇداي -بىرەۋ، سوندىقتان ءتۇرلى دىنگە قۇلشىلىق ەتكەندە تۇرعان ەشتەڭە جوق» دەگەن قازەكەڭنىڭ كادۋىلگى نەمقۇرايلى تىرلىگىنە ۇلاسپاسا بولعانى. جەكە وتباسىنىڭ قاۋىپسىزدىگى وتاننىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ۇشتاساتىنىن بىرەۋىمىز ءبىلىپ، بىرەۋمىز بىلمەيمىز عوي. ايتپەسە، «ءدىن مەملەكەتتەن بولەك، ال ادام قاي دىنگە قۇلشىلىق ەتەدى، ول ءوز ەركى» دەپ وزەكتى ماسەلەلەرگە قاتىستى ۇستانىمىمىزدى بوساڭسىتىپ جىبەرمەگەن بولار ەدىك. بالكىم، «كوپۇلتتىلىقتى» كوپدىندىلىككە» ۇلاستىرۋ تۋرالى تاعى بىرەۋلەردىڭ «باعدارلاماسى» دا بار شىعار؟! ال، سوندا قازاق ۇلتى ءوز قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋعا دارمەنسىز بولعانى ما؟
ءبارىن «ءبۇلدىرىپ» وتىرعان - «ءدىني بىرلەستىكتەر تۋرالى» زاڭ. وعان وزگەرىس ەنگىزۋگە دەپۋتاتتاردىڭ دا تاۋەكەلى جەتپەدى. سويتسە، مۇحيتتىڭ ارعى بەتىندەگى سەم اعاي قاتتى رەنجىپتى. كارى قۇرلىقتاعى باسقا «اعايلار» دا تۇسىنبەستىك تانىتىپتى. «ءدىني نانىم-سەنىمگە ەركىندىك بەرىپ، وسى سالاداعى قارىم-قاتىناسىمىزدى تەرەڭدەتەمىز، ادام قۇقىن الدىڭعى قاتارعا شىعارامىز دەپ وتىرعاندا ، قازاقتاردىڭ بۇل قاي تىرلىگى؟» سوسىن امال جوق، «اعايلاردىڭ» ايتقانىن قۇپ الۋعا تۋرا كەلدى. «وزىمىزگە ەشتەڭە ەتپەيدى، ەڭ باستىسى كوكەلەر رەنجىمەسىن، ولار قاپالانسا جاعدايىمىز مۇشكىل بولادى». «مىڭ ءولىپ، مىڭ تىرىلگەن قازاق قوي، بۇل جولى دا امان شىعار؟» وسىلايشا تىرلىك كەشىپ جاتقان جايىمىز بار. باعزى بابالاردىڭ ارۋاعىنا جالبارىنباسا، بۇگىنگى جەر باسىپ جۇرگەن جانداردىڭ قارەكەتى قازەكەڭدى «وققا بايلاپ» بەرگەندەي...
«qogam.kz» سايتى
