رۋحاني جاڭعىرۋ ءھام عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن
«رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» اتتى ەلباسىمىزدىڭ ۇلتتىق باعدارلاماسىنا سايكەس، ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ءبىرىنشى اللا دەپ، ەكىنشى «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەر» جايلى زەرتتەۋ ەڭبەگىمدى سىزدەردىڭ نازارلارىڭىزعا ۇسىنعاندى ءجون كوردىم:
كۇنى بۇگىنگى دەيىن الەم تاريحشىلارىنىڭ دا، قازاق تاريحشىلارىنىڭ دا ءمانى مەن ماعىناسى جونىندە ءبىر توقتامعا كەلە الماي جۇرگەن ءسوزى - عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن. اڭگىمەمىزدىڭ باسىن سولاردىڭ سوزىنەن باستايىق:
1. «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن – ارابتىڭ، كونە تۇركىنىڭ جانە پارسىنىڭ سوزدەرىنەن قۇرالعان
عاجاپ تىركەس. ارابتىڭ «عايىبى» «جوق بولىپ كەتۋ»، «كوزدەن تاسالانۋ» دەگەن ماعىنالاردا جۇمسالادى. «شىلتەن» پارسى تىلىندە «قىرىق ءتان نەمەسە قىرىق دەنە» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. بۇعان قوسا، مىناداي دا ءدىني جورامالدار بار. جالپى، اۋليەلىكتىڭ جەتى ساتىسى بار. ونىڭ ەڭ جوعارعىسى – قۇتىپ، ەكىنشى ساتىسى – ارۋاقۋل مۋقادداس، ءۇشىنشى ساتىسى – عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن بولىپ سانالادى. قىرىق شىلتەننىڭ قۇرامىندا قىرىق اۋليە بولادى. اۋليەلەردىڭ ۇلىقتارى عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەنمەن بىرىگىپ، جاراتقاندى ۇلىقتاپ ناماز وقيدى ەكەن» (ۋيكيپەديا).
ءۋاج: قازاقتىڭ اتام زاماننان بەرگى كۇندەلىكتى قولدانىستا جۇرگەن ءوز سوزدەرىن وزىنىكى دەپ، ايتۋعا دا بىلىمدەرى جەتپەگەن. سىزدەردەن ەشكىم بۇل سوزدەردىڭ پارسىشا، ارابشا اۋدارماسىن سۇراعان جوق. ولاي بولسا، قازاقتىڭ بارلىق كيەلى سوزدەرىنىڭ اۋدارماسىن بەرىڭىزدەر؟
2. «كوشپەلى حالىقتاردىڭ باتىرلارى ءپىر تۇتىپ، سىيىناتىن يسلامعا دەيىنگى كونە رۋحتاردىڭ
ءبىرى - عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن. كونە نانىم بويىنشا كوزگە كورىنبەيتىن، شىلتەن دەپ اتالاتىن قىرىق نوكەرى بار ادامدارعا كومەكتەسىپ جۇرەتىن رۋح» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان).
ءۋاج: ۇلى اتالارىمىزدىڭ رۋحى (ارۋاعى) دەپ اتاۋعا بىلىمدەرى جەتپەگەن.
3. «عايىپ ەرەن - مۇسىلماندار اراسىندا سوپىلىق ءىلىم ىقپالىمەن تاراعان تۇسىنىك بويىنشا، ەرەكشە قاسيەتتەرگە قول جەتكىزگەن اۋليەلەر. قازاق فولكلورىنىڭ كەيىپكەرلەرى ادەتتە قۇدايمەن قوسا "عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن", "عاۋسىل- عياس", ت.ب. اۋليە-پىرلەردى رۋحاني كومەككە شاقىرادى. مىسالى، "الپامىس باتىر" ەپوسىندا اۋليەلەردىڭ كەرەمەتى
"سول ۋاقىتتا باتىرعا،
اتسا، مىلتىق وتپەدى،
شاپسا، قىلىش كەسپەدى —
عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن،
قولتىقتان سۇيەپ، دەمەدى" دەپ جىرلانادى. بۇل تۇسىنىكتىڭ ءتۇپ-توركىنى سوپىلىق ىلىمدە جاتىر. ول بويىنشا دۇنيەدە اۋليەلەر يەرارحياسى بار. سولار ارقىلى اللا تاعالا جەر بەتىنە بيلىك جۇرگىزىپ، ادامزاتتى جەتىلدىرۋگە ىقپال ەتىپ وتىرادى. ولار رۋحاني بيلىككە كوتەرىلىپ، قۇپيا زاڭدىلىقتى يگەرگەن. اۋليەلەردىڭ ءار توبىنىڭ ءوز قىزمەتى، تاپسىرماسى بولادى. عايىپ ەرەنگە جاتاتىن اۋليەلەر كوبىنەسە وزدەرىنىڭ قۇپيالارىن كوپشىلىكتەن جاسىرىن ۇستايدى. عايىپ ەرەننىڭ نەگىزگى سيپاتى جانە ماقساتى — جاناشىرلىق تانىتىپ، ادامدارعا ارقاشان كومەككە كەلۋ، رۋحاني جولعا تۇسكەندەرگە جول سىلتەپ، باتا بەرۋ، جولاۋشىعا، قىسىلعان ادامعا قول ۇشىن بەرۋ، ت.ب. قىدىر (حيزر) دا عايىپ ەرەنگە، ونىڭ ىشىندەگى قىرىق شىلتەنگە (ابدال) جاتادى. قازاقتا "قىرىقتىڭ ءبىرى - قىدىر" دەگەن ءسوز بار. قىدىر - قىرىق شىلتەندى باسقاراتىن كەيىپكەر بولۋى دا مۇمكىن. بۇقارالىق سانادا بۇل تۇسىنىك وندەلىپ، كوركەمدىك قيالعا ۇلاسىپ جاتاتىنىنا قاراماستان، يسلام ويشىلدارى (مىس.: يبن ارابي) عايىپ ەرەن يدەياسىن جوكقا شىعارماعان» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان).
4. «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن ءدىني – كوزگە كورىنبەي كەلىپ، قىسىلعان شاقتا دەمەۋ بەرەتىن ءپىر» (قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى).
5. «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن - ءدىني. مۇسىلمانداردى جەبەپ، قولداپ جۇرەتىن، كوزگە كورىنبەيتىن كيەلى بەينەلەر» ء(ى. كەڭەسباەۆ. «فرازەولوگيالىق سوزدىك» 177 بەت).
6. «قىزىر، ءىلياس، قىرىق شىلتەن. بالاما مەنىڭ نازار سال. (قىز جىبەك).
7. «اۋليە ارۋاق كوتەرىپ، عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن قورعاسىن» (باتا).
8. «عايىپ ەرەن - قىرىق شىلتەننىڭ بىرەۋى دەپ،
كەڭ ويلى كەمەڭگەرلەر مەجەگەن-ءدى» (شوڭباي جۇبانۇلى).
9. «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» تۋرالى اڭگىمەلەر قۇپيا قۇبىلىستاردىڭ ءبىرى ء(ا. قاباەۆ).
ءۋاج: اتا-بابامىزدىڭ شىنايى تاريحىن سوپىلىق ءىلىم تۇرعىسىنان زەرتتەگەن جاندارعا ەشقانداي قۇپياسى جوق.
10. «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەننىڭ تىكەلەي ومىرگە كەلۋىنە ءال-ءفارابيدىڭ تەتەلەس زامانداسى ارابتىڭ اسا كورنەكتى عۇلاماسى ءال-گازالي سەبەپشى بولىپتى: «عايىپ ەرەن – (عايىپ يرەن) ماعىناسى، شىعۋ تاريحى ءتىپتى كۇڭگىرت. ول ون ءۇش-ون ءتورت جاسىندا ينديادان اراب ەلدەرىنە ءبىلىم ىزدەپ شىعادى. اكەسى ءبىر سوعىس كەزىندە يندياعا قاشىپ بارعان اراب ەكەن. ارابيانى ءوز وتانىم دەپ ەسەپتەيدى. جولدا كەرۋەنى قىرىق قاراقشىعا جولىعادى. اقشا تالاپ ەتەدى. كەرۋەندەگىلەر اقشاسىن جاسىرادى، ءال-گازالي ءبىر تيىنىن قالدىرماي، قالتاسىنان شىعارىپ بەرەدى. تاڭىرقاپ سەبەبىن سۇرايدى. انام: «قۇدايدان قورىق، ادام بالاسىنا قيانات جاساما، وتىرىك ايتپا، ادالدان مال تاپ» – دەگەن. «وسيەتىن ورىنداپ تۇرمىن» – دەيدى. بۇل ءسوز قاراقشىلارعا قاتتى اسەر ەتەدى. «مىنا قارشاداي بالا تەگىن بولماۋى كەرەك. ءبىز قۇدايدان قورىقپايمىز، ادامدارعا قيانات جاسايمىز، ءومىر بويى وتىرىك ايتىپ، ارامنان مال تاۋىپ ءجۇرمىز. كىشكەنتاي بالا قۇرلى بولا المادىق-اۋ» – دەپ، ءوزارا كۇڭكىلدەسەدى. ءبارى اقىلداسا كەلىپ، ءال-گازاليدەن باتا سۇرايدى. باتاسى قولما-قول قابىل بولادى. كەرۋەندەگىلەردىڭ كوز الدىندا الگى قاراقشىلار قۇس سياقتى پىر ەتىپ ۇشىپ كەتەدى. سودان باستاپ «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» اتانادى. وقيعانىڭ بولعانىنا مىڭ جىل تولا قويعان جوق» («جاس الاش» گازەتى 1991. 21 جەلتوقسان).
ءۋاج: بىرىنشىدەن، عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەردىڭ دۇنيەگە كەلۋى ءال-فارابي (870-950) زامانىنان سان مىڭداعان جىلدار ءارى دە بولعان. سەبەبى، ەڭ كونە جىرلار: قازاقتىڭ «الپامىس باتىر»، قىرعىزدىڭ «ماناس» جىرىندا قىرىق شىلتەندەردىڭ باتىرلاردى ۇنەمى قولداپ جۇرەتىندەرى ايتىلادى.
ەكىنشىدەن، «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» اتاۋىنىڭ بۇلاي دۇنيەگە كەلۋى ەش اقىلعا سيمايدى.
11. «عايىپ يرەن» – جابايى اڭ دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. كەيىن وسى پىكىرىن انىقتاپ قايبەرەن (قايىپ ەرەن) قاباننان باسقا ەتى جەۋگە كەلەتىن جابايى اڭداردىڭ جالپى اتاۋى. ...شىلتەن – سانادان تىسقارى كۇشكە يە، كوزگە كورىنبەي ادامدار اراسىندا ءومىر سۇرەتىن تىرشىلىك يەسى» (ك.ك. يۋداحين. سوۆەتسكي تيۋركولوگ، دوكتور فيل. ناۋك، اكادەميك. «كيرگيزچا-ورۋسچا سوزلۋك»، فرۋنزە، 1965, ستر. 960; [140, ب.171-176]).
ءۋاج: نەتكەن «دارىن»، نەتكەن «بىلىمدىلىك» دەسەڭىزشى! ۇلى اتالارىمىزدىڭ ارۋاعىن جابايى اڭدارعا تەلىپ جىبەرگەن. ادام دا سانا بولاتىنىنىن، اڭدا سانا بولمايتىنىنىن دا اجىراتۋعا اقىلى جەتپەگەن.
12. «قىرعىز تىلىندە «قىرىق شىلتەن» («چىلتەن» پارسى ءسوزى; ماعىناسى-كوزگە كورىنبەيتىن ماقۇلىق») دەگەن ءسوز بار; بۇ دا ءدىني ۇعىممەن بايلانىستى شىققان ءسوز: «ادامداردىڭ اراسىندا كوزگە كورىنبەي جۇرەتىن ءىرى الىپ ماقۇلىق» ء(ى.كەڭەسباەۆ، فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور).
ءۋاج: ك.ك.يۋداحيننەن دە اسىپ ءتۇسىپ، «قىرىق شىلتەندى» پارسىعا تەلىپ، اتالارىمىزدىڭ ارۋاعىنىڭ اتىنا «ماقۇلىق» دەگەن قازاقتاعى ەڭ جامان قورلاۋ ءسوزدى قولدانىپ وتىر. ولاي بولسا قازاق سوزدەرىنىڭ ءبارىن قولدانىستان شىعارىپ، قازاقتىڭ بارلىق كيەلى سوزدەرىنىڭ اۋدارماسىن عانا قولدانۋ كەرەك بولاتىنىنا ءبىلىمى جەتپەگەن.
13. «شىلتەن پارسى تىلىنەن ەنگەن ءسوز، ول ەكى تۇبىردەن قۇرىلعان ءشىل – تەن. ءشىل پارسى تىلىندە چيل تۇرىندە ايتىلىپ، «قىرىق» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. تەن تون بولىپ ايتىلعان، قازاق تىلىندە دارا جۇمسالعاندا ءتان قالپىندا ايتىلادى، پارسىلاردا چيلتون (قىرىق ءتان) «كورىنبەيتىن قىرىق قولداۋشى» رەتىندە تۇسىندىرىلەدى. (ز.ح. گۋلاموۆ. چيل سۋزيننينگ كۋلدونيشي ۆا ماعىنالارى//ۋزبەك چەۆالارى لەكسيكاسى. توشكەنت، 1966).
ءۋاج: بۇل جەردە بىزگە وزبەك عالىمىنىڭ تۇجىرىمىن باسشىلىققا الۋعا مۇلدەم بولمايدى. سەبەبى، ولاردىڭ بۇل سوزدەردى پارسى تىلىنەن الۋلارى ابدەن مۇمكىن. وزبەك ءتىلى بىزدەن گورى پارسىعا جاقىن ءتىل.
14. «ءتورت تۇلىكتىڭ ءپىرى - ساقتاۋشى كيەسى رەتىندە حالىق ۇعىمىندا ويسىل قارا، قامبار اتا، جىلقىشى اتا، شەكشەك اتا، شوپان اتا، زەڭگى بابا اتالۋدان تىس، ادامدار ءۇشىن باتىرلار ءپىرى – عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن، قۇت-بەرەكە ءپىرى – قىدىر، تەمىر ۇستانىڭ ءپىرى – ءداۋىت، قايىقشىنىڭ ءپىرى – ءۇببى، وشاق يەسى – وت انا، بەسىك ءپىرى – ۇماي انا، ەركەكتەر ءپىرى – زاكاريا، ايەلدەر ءپىرى – ءبيبى ءباتيما ت.ب اتاۋلار بولادى» (ۋيكيپەديا — اشىق ەنتسيكلوپەدياسىنان الىنعان مالىمەت).
ءسوز رەتى كەلگەسىن ايتا كەتەيىن. بەرىلگەن تۇسىنىك قاتە. ءپىر – دەگەن ءسوزدىڭ تۇپكى ماعىناسى تەك قانا «ساقتاۋشى كيە» ەمەس، ءبىرىنشى ۇيرەتۋشى ۇستاز (اتاسى) دەگەن ماعىنا بەرەدى، ياعني بۇگىنگىشە ايتقاندا «اۆتور». ءپىر مەنەن ءبىر سينونيم. ءبىر – ءبىرىنشى، ءپىر – ءبىرىنشى ۇيرەتۋشى ۇستاز.
15. «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن – تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ بىرقاتارىنىڭ اۋىز ادەبيەتىندە كەزدەسەتىن جۇمباق كەيىپكەر». (نازاربەك بايجىگىتوۆ).
ءۋاج: سوپىلىق ءىلىمدى زەرتتەگەن جانە انا ءتىلىمىزدىڭ قولدانۋ اياسىن بىلەتىن جاندارعا بۇل جەردە ەشقانداي جۇمباق جوق.
16. «ەرەن عايىپ قىرىق شىلتەن - مۇسىلمان تۇركىلەر (قازاق، وزبەك، قاراقالپاق، قىرعىز، ت.ب. ميفولوگياسىنداعى كوزگە كورىنبەيتىن، رۋح سيپاتىنا يە ءتىرى پەندەلەر (پىرلەر). قالىپتاسقان انىقتاما بويىنشا، ولار عالامدى بيلەيتىن 40 قۇدىرەتتى اۋليە. مۇنداعى"عايىپ" ءسوزى "كوزگە كورىنبەيتىن" دەگەندى، "شىلتەن" (پارسى تىلىندەگى چيل - "كىرىق", تون -ء"تىرى پەندە") "قىرىق جان/پەندە" دەگەندى بىلدىرەدى، وسى ءسوز تۇركى تىلىندەگى "قىرىق" ءسوزى ارقىلى قايتالانادى ("قىرىق شىلتەن"). ال "ەرەن" ءسوزىنىڭ پارسىلىق ەمەس، تۇركىلىك قاينارى جونىندەگى اڭگىمەمىز بولەك (الداعى ماقالالاردىڭ بىرىندە قاراستىراتىن بولامىن). ازىرگە وسى "شىلتەندەر" بەينەسىنىڭ ىشكى يەرارحياسى حاقىنداعى قالىپتاسقان تۇسىنىكتەر تۋرالى عانا ايتار بولسام، سوپىلىق ميفولوگياداعى "يرەندەر" كورىنبەيتىن رۋحتار بىرنەشە ساتى-دارەجەدە كورسەتىلگەن: تومەنگى ساتىنى (قاتاردى) "شىلتەندەر" قۇرايدى، ولاردان جوعارى ساتىدا "پافتان" دەلىنەتىن جەتى رۋح، ولاردان جوعارىراك ساتىدا "ەستان" دەپ اتالاتىن ءۇش رۋح، ەڭ جوعارىدا - "گاۋس" دەپ اتالاتىن جالعىز رۋح بولادى. "قىز جىبەك" ەپوسىنداعى:
جازاتايىم سۇرىنسە،
عاۋىس، عاياس، قىرىق شىلتەن،
باھاۋتدين، قولىڭا ال، - دەگەن جولدارداعى "عاۋىس" پەن "قىرىق شىلتەن" - وسى ەرەندەر (يرەندەر) يەرارحياسىنىڭ جوعارعى جانە تومەنگى ساتىلارىنىڭ كەيىپكەرلەرى بولىپ تابىلادى. بۇل ءۇش يەرارحيالىق ساتى قيسىنى بويىنشا، شىلتەندەردىڭ جەتى ساتىلىق يەرارحياسى دا بار، ولار: 1) قۇتب (بىرەۋ), 2) عاۋىس (ۇشەۋ), 3) ابدال (جەتەۋ), 4) اۋتات (قىرىق), 5) نۇحيبا، 6) نۋدجيبا، 7) ارۋاح ۋل-مۋحادداس. تەك وسىلاردىڭ (شىلتەن، پافتان، ەستان، گاۋس، كۇتب، ت.ب.) بارلىعىنىڭ دا "يرەن" دەپ اتالۋىن پارسىلىق "ياران" سوزىمەن بايلانىستىرۋدىڭ ءجونى جوق سياقتى; بايلانىستىرىلا قالعاننىڭ وزىندە دە بۇل - ەكىنشى، تۋىندى تۇسىنىك بولماق; "ەرەن" بەينەسىنىڭ تۇپكى نەگىزى تۇركىلەردە جاتىر "قۇتب" ءسوزىنىڭ پوليۋس اتاۋى ەكەندىگىن ەسكەرسەك، ونىڭ كىندىك نۇكتەنىڭ، ياعني نۇر بۇلاعىنىڭ اتاۋى بولۋى تۇسىنىكتى بولىپ شىعادى، سوندىقتان ەكىنشى نۇسقانى دۇرىسىراق-اۋ دەپ توپشىلاۋعا بولادى. ال جالپى سوپىلىق ميفتىك بەينەنىڭ ءوز سيپاتى قانداي؟ ەرەندەردىڭ يەرارحياسىنىڭ بولۋى، ولاردىڭ كوزگە كورىنبەۋى، ەپوستىق قاھارماندارعا قولداۋ كورسەتىپ، قامقورلىق جاساۋى ولاردى "ىلكى ءتور" كەلتىرىمىمەن بايلانىستى ەتە الادى. ياعني بىزدەر، تاعى دا – ىلكى ءتوردى (نەمەسە تورەتامدى) كۇزەتەتىن، قوريتىن، ونىڭ ەركىن (دوكتريناسىن) ادامزات اراسىنان شىققان تاڭداۋلى پەندەلەرگە جەتكىزىپ تۇراتىن قورۋشىلاردى (حرانيتەلي) كورىپ وتىرمىز. بۇل تۇرعىدا، قۇتب - ىلكى ءتوردىڭ (تورەتامنىڭ) باس قورۋشىسى نەمەسە يەسى بولىپ شىعادى، ول ىلكى ءتوردىڭ ءوز كىندىگىن، باستاۋىن سيمۆولداي الادى. ال عاۋىستار، ابدالدار، اۋتاتتار نەمەسە ەستاندار، پافتاندار، شىلتەندەر تيىسىنشە، ءبىرىنشى (ىشكى), ەكىنشى (ورتاڭعى), ءۇشىنشى (سىرتكى) قورشاۋدى (شارباقتى، قاقپانى) كۇزەتۋشى قورۋشىلار. شىلتەندەر – ەرەندەرگە قاراعاندا ەڭ جاقىن ورنالاسقان بولىپ شىعادى دا، ادامدارمەن قارىم-قاتىناس ورناتۋ قىزمەتى كوبىنە كوپ وسىلاردىڭ سىباعاسىنا تيەدى. شىلتەندەردىڭ ادام كەيپىنە (كوبىنەسە كەدەيدىڭ، اينالاداعى جۇرت "سورلى", "بيشارا", "پاقىر" دەپ ەسەپتەگەن پەندە كەيپىنە) ەنىپ، ادامداردىڭ اراسىندا ءومىر سۇرە الۋى دا، ەگەر ولاردىڭ بىرەۋى ولە قالسا (؟), ونىڭ ورنىنا لايىقتى ادامداردىڭ ءبىرىن سايلاۋى تۋرالى تۇسىنىكتەر دە شىلتەندەردىڭ "شەكارالىق ورنالاسۋىنا" بايلانىستى. باستاپقى "كىشى ءجۇز" ۇعىمىنىڭ جاي-جاپسارى دا وسى شىلتەندەرمەن قارايلاس. شىلتەندەر، ماسەلەن قازاقتار مەن وزبەكتەردىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، ادامدار بارا المايتىن، ياعني بۇل جالعاننىڭ پەندەسى ءۇشىن جولى جابىق، تەڭىز ورتاسىنداعى ارالدا ءومىر سۇرەدى. مۇنىڭ ءوزى "ىلكى ءTوp" سەكىلدى ورنالاسقان جابىق كەڭىستىكتى نەمەسە نىساندى كورسەتەدى، "قوبىلاندى" جىرىنىڭ ءبىر نۇسقاسىنداعى "تورتكۇل" دەپ "تەڭىز/داريا ورتاسىنداعى ارالدى" ەسەپتەگەندىگىن ەسكە تۇسىرسەك، وسىنداعى ارالدىڭ دا ءىس جۇزىندە تورتكۇل، ياعني كۆادرات (شارشى) ءپىشىندى كەڭىستىك ەكەندىگىن توپشىلاۋعا بولادى. بۇل جەردە دە ء"ۇش قيان", ء"ۇش شارباقتى كەنت", ء"ۇش ءجۇز" سەكىلدى كەڭىستىكتى كورۋگە بولادى (س.قوندىباي «عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن»).
ءۋاج: ءسوز جوق. ماقالا دا «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» اتاۋىنىڭ سوپىلىق ىلىمگە قاتىستىلىعى تياناقتى زەرتتەلگەن. عالىمنىڭ تەك قانا قازاقتىڭ شىلدە (قىرىق كۇن شىلدە) دەگەن سوزىنەن تۋىنداعان شىلتەندى پارسىعا اپارىپ تەلىگەنىنە ەش كەلىسۋگە بولمايدى. سەبەبى، قازاقتىڭ تاۋىعى پارسىدان بۇرىن شاقىرعان.
17. «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن ءسوزى ءبىر ەمەس ءۇش تىلدەن قۇرالعان تىركەس. اتاپ ايتار بولساق، «عايىپ» اراب تىلىنەن الىنعان «جوق بولۋ»، «كوزدەن تاسا بولۋ» دەگەن ماعىنادا، «ەرەن» ءسوزى كونە تۇركى تىلىنەن الىنعان «ەر» ءسوزى، ال «شىلتەن» بولسا، پارسى تىلىنەن اۋدارعاندا «قىرىق ءتان نەمەسە قىرىق دەنە» دەگەن ۇعىمعا سايادى». (http://el.kz/kz/news/tugan-zher/gaiip_eren_kirik_shilte).
ءۋاج: سوندا قالاي؟ قازاق-قازاق بولعالى بەرى وزدەرى ءسوز جاساي الماي، تەك قانا كورشى ەلدەر ءسوزىنىڭ اۋدارماسىن قولدانىپ كەلگەن بە؟ ولاي بولسا، الەمدەگى ەڭ سوزدىك قورى كوپ قازاقتىڭ انا ءتىلى قايدان شىقتى؟ ولاردىڭ سوزدىك قورى سونشالىقتى باي بولسا، نەگە قازاقتار ەمىن-ەركىن قولداناتىن اقىندار ايتىسىن مەڭگەرە الماعان؟ دەمەك، ءبارى كەرىسىنشە بولعان.
وسى ءبىر سارىنداس ءوز ءسوزىمىزدى وزگەگە تەلىگەن ءتىزىمدى ءالى دە كوپتەپ جالعاستىرا بەرۋگە ابدەن بولادى.
«عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» جايلى قازىرگى تاريحشىلاردىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىلارى مەن تۇسىنىكتەرىنىڭ ۇزىن ىرعاسى وسىنداي.
جالپى قازاقتىڭ سوزدىك قورىندا قازىرگى ۇرپاق ماعىناسىن تولىق تۇسىنە بەرمەيتىن وسىنداي ءسوز تىركەستەرى بارشىلىق. مىسالى، «بابا تۇكتى شاشتى ءازىز»، «قالىڭ اربات»، «قارعا بويلى قاز تۋعان»، «كەرقۇلا اتتى كەندەباي»، «قارا قاسقا اتتى قامبار بەك» ت.ت.
كەلىڭىز! انا ءتىلىمىزدىڭ قولدانۋ اياسىنا ساي بىرگە ساراپتاما جاساپ كورەلىك:
- وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» ءبىر ادامنىڭ اتى ەمەس، جيىنتىق ەسىم جانە بارلىعى دا تازا قازاقي سوزدەر. دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز؟
قازاق دالاسىنداعى ەڭ كونە جىر «الپامىس باتىر» داستانى. جىردىڭ سارىنى، ونداعى وقيعالار جەلىسى، جەر-سۋ مەن ادام اتتارى زەر سالىپ وقىعان جاندى مىڭداعان جىلدار ارىدەگى قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى «360 اۋليەلى كيەلى ماڭعىستاۋعا» جەتەلەيدى. اڭگىمەمىزدى وسى جىرمەن باستايىق:
العاشقىدا اسىپ-ساسقانمەن، ءاپ ساتتە ەس جيىپ ۇلگەرگەن قالماق قولى جاۋىنىڭ جالعىز ەكەنىن كورىپ، ساداقپەن اتىپ الماق بولعان. سول نيەتپەن تۇس-تۇستان اتىلعان مىڭ سان جەبە كۇننىڭ كوزىن كورسەتپەي جىبەردى. عاجاپتىڭ كەرەمەتى وسى ءسات كورىنگەن. جاڭاعى مىڭ سان جەبە جاڭبىرداي جاۋىپ، الپامىسقا شىپ-شىپ تيگەنىمەن، دەنەسىنە سىزات تا تۇسىرە الماستان كەيىن شارپىدى. مۇنىڭ سىرى — الپامىس باتىر كامىل پىرلەرگە سىيىنىپ جاۋعا جالعىز ۇمتىلعاندا، عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەندەر ءتىرى جانعا كورىنبەي كەلىپ، جاس باتىردى قورعاۋىنا العان ەدى.
«قالماقتار اتقان قالىڭ وق
جاڭبىرداي بولىپ تيەدى.
ەتى تۇگىل بالانىڭ
تەرىسىنە كىرمەدى
عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەن.
بالانى قولداپ دەمەدى.
مۇنداي جاعداي جىردىڭ بىرنەشە جەرىندە قايتالانادى.
...عايىپ-ەرەن، قىرىق شىلتەن
قىلىشتى قولدان قاعادى.
...عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەن
بالانى جولدا ۇستادى.
...عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەن،
كوتەردى جەردەن قاۋعالاپ.
...عايىپ-ەرەن پىرلەرىم،
بۇل بالەدەن ءوزىڭ قاق» (الپامىس باتىر). مىنە وسىلايشا، جىردىڭ ءون بويىندا الپامىس باتىر عايىپ-ەرەن قىرىق شىلتەن – پىرلەرگە جالبارىنىپ كومەك سۇرايدى. پىرلەرى الپامىستى ۇنەمى قامقورلىعىنا الىپ جۇرەدى. دەمەك، «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەننىڭ» باستاۋى بەرىدە ەمەس، وتە ارىدە جاتىر. وسىنىڭ ءوزى-اق «عايىپتى» ارابقا، «شىلتەندى» پارسىعا، «ەرەندى» كونە تۇركى تىلىنە تەلىپ جۇرگەندەردىڭ تۇجىرىمىن تۇگەلدەي جوققا شىعارادى. ايتەۋىر ابىروي بولعاندا، قازاقتىڭ «قىرىق» دەگەن سوزىنە بوتەن يە تابا الماپتى.
ەندى وسى ءسوز تىزبەكتەرىندەگى ءار سوزگە ارنايى ساراپتاما جاسايىق:
عايىپ – عايىپ بولدى، كوزدەن عايىپ بولدى. جوق بولدى، ءۇشتى-كۇيلى جوعالدى. مەن دە دايىن تۇرامىن، - دەيدى دە، عايىپ بولادى («قاز. ەرتەگىلەرى»).
عايىپ – جوق، جاسىرىن، قيالي، بولجالدى ءىس. عايىپتان – قاپەلىمدە، كەنەتتەن (عايىپ بولدى – ۇشتى-كۇيلى جوق بولدى). (قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى).
«عايىپ، عايىپ بولۋ، عايىپانا ء(دىني), عايىپپىر ء(دىني). (ورفوگرافيالىق سوزدىك).
«ديدار عايىپ، اجال عايىپ، قوناق تا،
ءۇش عايىپ بار ءومىر دەگەن جولاقتا» (وتەگەن ورالبايۇلى «تاڭعى سامال ءتاڭىرىڭنىڭ سالەمى»). ۇشەۋى دە ويلاماعان، كۇتپەگەن جەردەن كەلەدى.
«بولجايتۇعىن عايىپتان جەتى كوز جوق» (م.ج.كوپەەۆ).
«عايىپ» اراب تىلىنەن تارجىمالاعاندا «جوق بولىپ كەتۋ»، «كوزدەن تاسالانۋ» دەگەن ماعىنا بەرەدى». (ا. مۇسابەكقىزى).
ءۋاج: «عايىپ» قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىسىندا ەجەلدەن بار ءسوز. ونى وزگە تىلدەن ءتارجىمالاۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق.
«عايىپتان تۋ ءموتيۆى. الەمدىك فولكلوردىڭ سيۋجەتىنە كەڭ، تەرەڭ ورنىققان موتيۆتەردىڭ ءبىرى – كەيىپكەردىڭ عايىپتان تۋى. عايىپتان تۋ ءموتيۆى بارلىق فولكلورلىق قاھارماننىڭ عۇمىرنامالىق بايانىندا تۇراقتى ورىن الىپ، كونە ميفتەردە، ءدىني ءاپسانالاردا، باتىرلىق جانە عاشىقتىق جىرلاردا، ەرتەگىلەردە، اڭىزداردا دا كەزدەسەدى.
عايىپتان تۋ موتيۆىندەگى كونە تۇسىنىكتەر قاھارماننىڭ جاي قاراپايىم كىسىلەردەن تەگى بولەك جان ەكەنىن كورسەتۋگە ۇمتىلسا، فەودالدىق قوعام تۇسىندا سومدالعان قاھارمانداردىڭ بەينەسىندە تاپتىق قوعامدا بيلىك ءۇشىن جۇرگەن ساياسي تالاس-تارتىستىڭ، كۇرەستىڭ شىندىعى كوركەم بەينەلەنگەن. بۇل كورىنىستەرگە حالىقتىڭ تەگى اسىل، ادىلەتتى بيلەۋشىدەن ۇلكەن جاقسى ىستەر كۇتكەن ارمان-اڭسارلارى ورنىققان (ا.ا.ابسادىقوۆ).
ءۋاج: عايىپتان تۋ ءموتيۆىن بۇكىل الەمدىك فولكلور مويىنداعان بولسا، وندا ونىڭ سولاي بولعانى. سەبەبى، جالعان ءسوزدى ەشكىمگە زورلاپ، تاڭىپ مويىنداتا المايمىز. «وتىرىك ورگە جۇزبەيدى».
«پارسىلىق عايىبانا قازاق ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا بەيىمدەلگەن، بىرنەشە ۆاريانتى بولعانعا ۇقسايدى: قايبانا، قايمانا، قايۋانا، عايىپ «بەلگىسىز، جوق جەردەن پايدا بولۋ» ي فورمى نارەچيا – انو. عايىپ – قازاقتا جەكە دارا قولدانىلادى: عايىپتان پايدا بولۋ، عايىپ – ەرەن، قىرىق شىلتەن – «اڭىزدىق تۇلعا» ءدام عايىپ، ديدار-عايىپ – «اس پەنەن دوستاردىڭ كۇتپەگەن جەردەن الدىڭنان شىعۋى جانە باسقالار. دەمەك، ءبىزدىڭ بۇل سوزدەردى تۇسىنبەي جۇرگەن سەبەبىمىز، عايىبانا پارسى تىلىنەن كىرىپ، ەكى جانە ودان دا كوپ نۇسقالارىنا اينالىپ كەتكەن: قايبانا، قايمانا، قايۋانا جانە ت.ب.» ء(ا.ت.قايدار، اكادەميك).
ءۋاج: قازاقتىڭ قايبانا، قايمانا، قايۋانا، عايىپ (قايىپ) دەگەن سوزدەرىنىڭ تەگىن پارسىدان ەمەس، قازاق ۇلتىنىڭ نەگىزىن قالاعان كونە رۋلاردىڭ ءبىرى قايى (قاڭلى), ساق (جاي ساق), قاسساق (ناعىز ساق), قاس باتىر، قاس مەرگەن، قاس شەشەن، قاس بيلەردىڭ اراسىنان ىزدەگەن دۇرىس بولادى.
عايىپ (قايىپ) – ءسوز ءتۇبىرى «اي»، ارى قاراي عا (قا), عاي (قاي), عايى (قايى), ىپ، ايىپ، عايىپ بولىپ شىعادى.
- عا – اعا دەگەن ماعىنا بەرەدى. قاڭعا (حان اعا), سارعا (سارى اعا), بالاماسى قارعا (قار (اق) اعا), جورعا (بوزجورعا) بوز جورى اعا ء(تورت اياعى تەڭ تايپالعان شابىستى اعاعا تەڭەپ وتىر) ت.ت.
- قا – قاڭعا بابا، قار (اق) پەن قاز اعا ەسىمدەرىنىڭ ءبىرىنشى بۋىنى. بۇل قازاق بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ اعاسى دەگەن ءسوز.
- اي: ا. ادايدىڭ ەكىنشى بۋىنى (اد جانە اي), ءا. انا (اي - انا), ب. جەردىڭ سەرىگى، گ. 27-31 دەن تۇراتىن كۇندەردىڭ جيىنتىعى.
- ي (ي) - بالاسى، ۇرپاعى (تارازي، ياسساۋي، جۇگىنەكي، نيزامي، مامي ت.ت. بولىپ كەتە بەرەدى.
- قايى – قايى تايپاسى، قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ماڭعىستاۋدان ەۆروپاعا عايىپتان بارىپ، وسمان يمپەرياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. وسى تۇبىردەن قازاق تا «تۇيە قايىدى، قايىمادى»، قايىل بولۋ (كونۋ), قايىل بولماۋ (كونبەۋ) ت.ت. سوزدەر بار. بۇل تايپانىڭ تاعى ءبىر اتاۋى قاڭلى، ياعني حان اۋىلى. ءبىرىنشى بۋىنداعى «قا» قازاق دەگەندى بىلدىرسە، ەكىنشى بۋىنداعى «اي» مەن «ان (انا)» سينونيم، ەكەۋى دە ايەل-انا دەگەندى بىلدىرەدى.
- ىپ – ىپ-ىسسى (ىسسىلىقتىڭ شەگى), لىپ ەتە قالدى (تەز بولدى), تۇرىپ، جاتىپ، بارىپ، كەلىپ ت.ت.
- ايىپ – ايىپتى، ايىبى بار، ايىپتاۋ، ايىپ ەتۋ، ايىپدوپ (سپورت), ايىپ-شامى جوق ت.ت. بۇل جەردە «عايىپ» ءسوزىنىڭ قۇرامىندا «ايىپ» نە ىستەپ ءجۇر دەگەن سۇراق ءوز-وزىنەن تۋىنداپ تۇر. اللاتاعالا مىنا جارىق دۇنيەنى جاراتقالى بەرى ايەل ادام ەر-ازاماتتىڭ الدىندا ماڭگى ايىپتى، ياعني ماڭگى قارىزدار. سەبەبى، اۋا انامىز ادام اتانىڭ قابىرعاسىنان جارالعان دەلىنەدى. ەجەلدەن كەلە جاتقان «قابىرعامەن كەڭەسۋ» جانە ەتتىڭ سۇيەگىن (جىلىگىن) ۇلەستىرگەندە قابىرعاسىن ايەلدەرگە تارتۋ وسىنى مەڭزەيدى. «سەن بىرەۋدىڭ عايىبىن اشپا، ءتۇن سىقىلدى پەردە تارت (شاكارىم قاجى).
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، بۇل ءسوز قازاقتىڭ تاپ-تازا ءوز ءسوزى. بۇل ءسوزدىڭ تۋىنداۋىنا پارسى مەن اراپ تىلدەرىنىڭ، نە ت.ب. ەش قاتىسى جوق. كەرىسىنشە، ولارداعى بۇل ءسوزدىڭ قولدانىلۋى باستاۋىن قازاقتىڭ انا تىلىنەن الادى.
قورىتىندى: عايىپ – ويلاماعان جەردەن پايدا بولۋ نەمەسە سوعان سايكەس جوق بولۋ.
ەرەندەر — عايىپ ەرەن، عايىپ يرەن، عايىپ يران بولىپ تۇرلىشە جازىلۋى دا كەزدەسەدى. عايىپ يران قىرىق شىلتەن – اڭىز بويىنشا كوزگە كورىنبەيتىن قىرىق كيەلى ارۋاقتاردىڭ اتى. ولار كەيدە قۇس بولىپ كەلىپ مۇسىلماندارعا كومەكتەسەدى، مىسالى جولدا اداسىپ كەتكەندەرگە» دەلىنەدى.
وسى عايىپ ەرەن جايلى كەڭ اۋقىمدى زەرتتەۋ جۇرگىزگەن عالىمداردىڭ ءبىرى مارقۇم سەرىكبول قوندىباي بولاتىن. وسى ەڭبەكتىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسىن قاپەرلەرىڭىزگە ۇسىنامىن:
«قازاقتىڭ، سونداي-اق باسقا دا مۇسىلمان ءدىندى ورتالىق ازيالىق تۇركى حالىقتارىنىڭ سەنىم-نانىمىنداعى "ەرەن" بەينەسىنە باسقا قىرىنان ءۇڭىلىپ كورۋگە دەگەن دە قاجەتتىلىك بار. ەپوستاردا "عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن", "عايىپ ەرەن", "قىرىق شىلتەن" دەگەن ەسىمدىك نۇسقالاردا اتالا بەرەتىن ميفتىك بەينەنىڭ اتالۋى مەن شىعۋ تەگى جونىندەگى پايىمداۋلاردا بىرجاقتىلىق قالىپتاسقان; وسى ەسىمدى قۇراعان سوزدەردى ادەتتە "پارسىلىق" دەپ ەسەپتەيدى، وسىعان بايلانىستى ميفتىك بەينە تۋرالى كەلتىرىمدى شىعارعان دا يران ءتىلدى ورتا بولىپ قابىلدانادى.
ەرەن عايىپ (قىرىق شىلتەن) بەينەسىن قالىپتاستىرعان مۇسىلمان سوپىلار (سۋفيلەر) ورتاسى، مۇنى ەرەن عايىپ شىلتەندەردىڭ كەيدە "پىرلەر" دەپ اتالىپ، پىرلەر كاتەگورياسىنا جاتقىزىلۋىنان دا اڭعارۋعا بولادى. بۇل جايت، ءوز كەزەگىندە، قاراستىرىلىپ وتىرعان بەينەنىڭ باستاۋىندا تەك پارسىلىق قانا ەمەس، كونە تۇركىلىك ميفتىك كەلتىرىمدەردىڭ جاتۋىن ىقتيمال ەتەدى; ويتكەنى سوپىلار، كونە يران كەلتىرىمدەرىن دە، كونە تۇركى كەلتىرىمدەرىن دە پايدالانىپ، جاڭا ءدىننىڭ (يسلامنىڭ) تالاپتارىنا ساي وڭدەلگەن قۇراما بەينەلەردى جاساعان. مىنە، وسى تۇستا بەينە اتاۋىن قۇراۋشى كومپونەنت - "ەرەن" ءسوزىنىڭ ەتيمولوگياسىنا بايىپتى ءۇڭىلۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى. ال "ەرەن" ("يرەن") ءسوزى بولسا، ادەتتە، پارسى تىلىندەگى "دوس، دوس پەيىلدى" دەگەن ماعىنالارعا يە "يارانە" سوزىنەن شىققان دەپ ەسەپتەلىنەدى. بىراق ءدال وسى ءسوزدىڭ بۇگىنگى قازاق-تۇركى تىلدەرىندە "جاران" (دوس-جاران، جاراندار), "ياران" تۇرىندە قولدانىلىپ جۇرگەنىن ەسكەرسەك، "يرەن/ەرەن" ءسوزىنىڭ "ياران" سوزىنەن وربىگەنىنە كۇمان كەلتىرۋگە بولادى. ...دەگەنمەن، تۇركى ءتىلدى ورتانىڭ يران، ەڭ الدىمەن پارسى ىقپالىن كورمەگەن ايماقتارىندا باسقا ماعىنالى "ەرەن" ءسوزىنىڭ (ۇعىمىنىڭ) دە بار ەكەندىگىن ايتا وتىرىپ، ءسوز توركىنىنە قاتىستى كۇماندىلىگىمىزدىڭ نەگىزسىز ەمەس ەكەندىگىن دە كورسەتە الامىز.
"ەرەن" ءسوزىنىڭ بولمىسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن دە اباق تاڭبانى "وقۋ" كەرەك. كىندىكتەگى نۇكتە اتاۋىنىڭ ءبىر پرافورماسى "ڭر" نەمەسە "نگر", ال نۇكتەنى كىندىك ەتكەن شەڭبەر نەمەسە نۇكتەدەن باستالعان ساۋلە سىزىعى وسى اتاۋدىڭ پاليندرومى تۇرىندە ايتىلاتىن بولادى: "رن" نەمەسە "رنگ". ءبىز وسىنداي ۇعىم جاسالۋ ۇلگىسىن "نۇر", "ۇڭگىر" جانە ولاردىڭ پاليندرومى (تەرىس وقىلۋى) بولىپ تابىلاتىن "ۇرىن" (ۋرۋنگ، يۋريۋنگ، ۆارۋنا، ۋران، وران، ۇران) سوزدەرىنىن ءوزارا ساباقتاستىعىن دايەكتەۋ ءۇشىن پايدالانىپ كورگەنبىز، ەندى وسى ۇلگىنى "ەرەن" سوزىنە قاتىستى دا قولدانىپ كورۋگە بولادى. بۇل ۇلگى بويىنشا، "ەرەن" ءسوزى دە شەڭبەردىڭ نەمەسە ساۋلەنىڭ اتاۋى بولىپ شىعادى. بۇل جاعدايدا ونىڭ پايدا بولۋىنا مۇمكىندىك بەرگەن نۇكتەنىڭ، كىندىكتىڭ اتاۋى - "ەنەر" (ەنەر) بولىپ شىعار ەدى. ەنەر - جاي عانا كىندىك نۇكتە ەمەس، ول - تەسىك نۇكتە، تەسىك تۇرىندەگى كىندىك، قازاقتاعى "ەن", "ەنەر", "ەنۋ" سوزدەرى دە وسىدان شىققان جانە ماعىنانى ساقتاپ وتىر. لاتىندىق نەگىزدى "ۆەرا" (سەنىم) ءسوزى دە وسى "نر" پرافورماسىنان شىققان. ەنەر - نۇردىڭ "تەسىگى". مىنە، وسى جاعدايدا، وسى ەنەر تەسىگىنەن ساۋلە بولىپ تاراعان نەمەسە ەنەر تەسىگىن كىندىك ەتىپ قورشاپ جاتقان شەڭبەر - "ەرەن" نەنى ءبىلدىرۋى ءتيىس؟ ەڭ الدىمەن ول "نۇردىڭ سىرتقا، تىسقا شىعۋىن" بىلدىرەدى. نۇر - قۇدايدىڭ قۇدىرەتى، ونىڭ ەركى (ىرقى) بولسا، ەرەن (ساۋلە) - وسى قۇدىرەتتىڭ پەندەلەرگە جەتكىزىلۋ تۇرپاتى نەمەسە ەرەن (شەڭبەر) - وسى قۇدىرەتتىڭ سىرتقى، ءبىزدىڭ دۇنيەدە كورىنۋ تۇرپاتى. سيمۆولدىق دەڭگەيدە ءبىز نۇكتەدەن تاراعان "ەرەن" ساۋلەنى "ساداقتىڭ جەبەسى، وعى" تۇرىندە كەيىپتەي الامىز. ياعني ول - جەبە، وق، جاي، جاسىن – قۇدايى قۇدىرەتتىڭ ەركىن جەتكىزەتىن تۇرپات (جاي وعى - قۇدايدىڭ وعى عانا ەمەس، ونىڭ قۇدىرەتىنىڭ سيمۆولى). ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ساداق وعى ماعىناسىنداعى ەرەن - جوگارعى دۇنيە مەن ادامدار دۇنيەسىن جالعاستىراتىن دەلدال، مەدياتور، ياعني قۇداي ءوز قۇدىرەتىن ادامدارعا جەبە (جاي وعى، جاي ءتۇسىرۋ) ارقىلى كورسەتسە، ادامدار دا، ءوز كەزەگىندە جوعارعى دۇنيەمەن "ساداق وعى" – ەرەن ارقىلى بايلانىسا، حابارلاسا، ءوز تىلەگىن سول جاققا جەتكىزە الاتىن ەدى. ونى تۋۆالىق تۇركىلەردىڭ كەلتىرىمىنەن انىق كورۋگە بولادى: "ۋ تۋۆينتسەۆ سۆياششەننايا سترەلا - "ىسىق وق" سۆيازىۆالا مير ليۋدەي س ۆەرحنيم ميروم. ۆ تۋۆينسكوم وبىچاە يزگوتوۆلەنيا سۆياششەننوي سترەلى "ىدىق وق", سۆيازۋيۋششەي ەە ۆلادەلتسەۆ س ميروم سۆەتلىح بوجەستۆ، ياركو پروياۆلياەتسيا رول پتيتس كاك پوسرەدنيكا مەجدۋ بوجەستۆامي ي ليۋدمي; وپەرەنيە ەە دەلالوس يز پەرەۆ ترەح پتيتس، ورلا، ۆورونا، ياسترەبا. پري زابولەۆاني دەتەي تۋۆينتسى پريگلاشالي شامانا، كوتورىي يزگوتوۆليال ەرەن - يزوبراجەنيە ياسترەبا، كوتوروە پودۆەشيۆالي پود كۋپولوم يۋرتى; وت فيگۋركي ياسترەبا تيانۋلاس ۆولوسيانايا ۆەرەۆكا - سالباك، ۋكراشەننايا رازنوتسۆەتنىمي لەنتوچكامي - پرينوشەنيامي بوجەستۆام ي دۋحام، درۋگوي كونەتس ەتوي ۆەرەۆكي پريۆيازىۆالسيا ۋ يزگولوۆيا بولنوگو ي تۋت جە پودۆەشيۆالي مالەنكي دەرەۆياننىي لۋك س دەرەۆياننوي سترەلوي; ك لۋكۋ پودۆەشيۆالي مەدنۋيۋ پودۆەسكۋ - حولا، ا ك نەي - رازنوتسۆەتنىە لەنتوچكي. سۆيازىۆايا ەرەن سو سترەلوي، ليۋدي ۋستاناۆليۆالي كونتاكت س نەبوم چەرەز پوسرەدنيچەستۆو ەرەنيا-ياسترەبا". بۇل جەردە "ەرەن" دەپ قىرعيدى (قارشىعانى) اتاپ تۇرعانىنا قاراماستان، ەكى دۇنيەنى بايلانىستىرۋشى نىسان ساداق جەبەسى بولىپ تۇر. ساداق وتىنىڭ "ۇشۋى" مەن ۇشاتىن ماقۇلىق - قۇس بەينەسى وسى ماقساتتا تۇتاستاندىرىلعان، ياعني دۇنيەلەردى جالعاستىرۋشى وق جاندى كەيىپكە (زوومورفتىق تۇرپاتقا) يە بولىپ، دۇنيەلەردى جالعاستىرۋشىنىڭ جاڭا ميفتىك بەينەسى قالىپتاسقان.
ەرەن-جانۋار كەپتى دەلدال-رۋح بولسا، ولاردىڭ، قاراپايىم كەلتىرىم بويىنشا، كوزگە كورىنە بەرمەيتىنى تۇسىنىكتى بولادى. جانۋار (ەڭ الدىمەن، جىرتقىش قۇس) كەيپىندەگى ەرەندەر – ەكى دۇنيەنىڭ اراسىن جالعاستىرۋشى دەلدالدار، "ىلكى ءTوp" قيسىنداماسى بويىنشا، مۇنداي ەرەندەر - ىلكى ءتور مەن ادامدار اراسىن جالعاستىرۋشى، ىلكى ءتور ەركىن (دوكتريناسىن) ادامدارعا، سونداي-اق ادامداردىڭ ءوتىنىش-تىلەگىن ىلكى تورگە جەتكىزىپ وتىرۋشى بولىپ شىعادى، سوندىقتان ەرەن عايىپ قىرىق شىلتەندەر بەينەسىنىڭ (سونداي فۋنكتسياعا يە) قايدان شىققاندىعىن سەنىمدى تۇردە تۇسپالداۋعا بولادى. مىنە، سوپىلار، وسىنداي كونە تۇركىلىك كەلتىرىمدى، وزدەرىنە جاقسى تانىس يراندىق تۇسىنىكتەر مەن لەكسيكالىق ءداستۇردى پايدالانا وتىرىپ، ەرەننىڭ جاڭا، يسلامدىق بەينەسىن جاساپ شىعارعان سوپىلىق دۇنيەتانىم، سوندىقتان دا وسى ەرەن اتاۋىنا پارسىنىڭ "گايب" ("سكرىتىي، نەۆيديمي") دەگەن انىقتاما ءسوزىن جالعاعان، ۋاقىت وتە "ەرەن" ءسوزىنىڭ تۇركىلىك ماعىناسى ۇمىتىلىپ، ول پارسى تىلىندەگى "ياران" ءسوزى دەپ ەسەپتەلىنە باستاعان دا، ءسوز ماعىناسى دا جاڭارعان. ەرەن (ەكى دۇنيەنى جالعاستىرۋشى بۋىن) يدەياسى ميفولوگيادا وسىنداي جالعاستىرۋشى رەتىندە قۇس بەينەسىن قابىلدادى، كەيىن "ەرەندەر" دەپ كەيبىر جانۋارلاردى دا ەسەپتەي باستادى، ارتىنان كەزەك ادامعا دا كەلدى، ياعني ەندى، "ەرەن" دەپ ادام تۇلعالى جالعاستىرۋشىلاردى اتايتىن بولدى، بۇگىنگى قازاققا بەلگىلى "ەرەن عايىپ قىرىق شىلتەننىن" نەگىزگى يدەياسى دا وسىندا جاتىر. ال ەرەندەردىن كوپ ساندى بولۋى، ونى، سوپىلىق ساندار سيمۆوليكاسىنا ساي "قىرىق" سانىمەن ناقتىلاۋ ءۇردىسىن تۋدىرعان; "چيلتون" - "شىلتەن" ءسوزى دە وسىعان بايلانىستى. بىراق بۇل ءسوزدىڭ و باستا سوپىلار اراسىندا ءوز الدىنا دەربەس، باسقا بەينەنىڭ اتاۋى رەتىندە قولدانىلعاندىعىن دا جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
...ەرەندەردىڭ (يرەندەردىڭ) جىكتەلۋىن كورسەتەتىن "گاۋىس", "ەستان", "پافتان", "شىلتەن" سياقتى اتاۋلار باستاپقى سوپىلىق ەمەس، كەيىنگى ۇمىتىلۋ، قارابايىرلانۋ زامانىنداعى "تۇزەتۋلەردىڭ" سالدارى بولىپ شىعۋى دا مۇمكىن; ياعني ءبىز ەرەندەردىڭ ءۇش ساتىلىق يەرارحياسىنىڭ بولۋ ۆاريانتىن دا، دارەجەلىك اتاۋلارىنىڭ باسقاشا ۆاريانتتارىنىڭ بولعاندىعىن دا جوققا شىعارا المايمىز (ماسەلەن، "جەتى پافتان", "جەتى ابدال" تەرمينىنىڭ ورنىنا "جەتى ءپىر", "جەتى كامىل ءپىر", "جەتى قالاندار ءپىر" سياقتى تەرميندەردىڭ قولدانىلۋى). سونداي-اق "1:3:7:40" پروپورتسياسىنىڭ ورنىندا "1:9:40", "1:8:40" نەمەسە "1:6:40" سياقتى باسقا دا يەرارحيالىق پروپورتسيالاردىڭ بولۋ مۇمكىندىگىن دە ىقتيمال دەپ ەسەپتەۋگە بولادى ("40" سانىنىڭ ورنىنا "49" سانى دا قولدانىلۋى مۇمكىن). "قىرىق ءبىر شىلتەن" دەگەن دە تىركەس بار (س.قوندىباي «عايىپ ەرەن، قىرىق شىلتەن»).
سەرىكبول باۋىرىمىزعا شەكسىز العىسىمىزدى بىلدىرە وتىرىپ، زەرتتەۋدى ودان ارى جالعاستىرايىق.
بىرىنشىدەن، مۇسىلمان بالاسىنا 1:3:7:40 يەرارحيالىق پروپورتسيالاردى باسقاعا اۋىستىرۋعا بولمايدى. ونى تەك ارى قاراي جالعاستىرۋ كەرەك، 1:3:7:40:100:1000 دەپ. بۇل سانداردىڭ قازا بولعان ادامداردىڭ ارتىنان بەرىلەتىن ساداقا مەرزىمدەرىنە تولىقتاي سايكەس بولۋى، بۇل ادام اتادان بەرگى شەجىرە-تاريحقا قاتىستى دەگەن ءسوز. دەمەك، بۇل وسى سانداردىڭ اتاۋىن يەمدەنگەن ۇلى اتالارىمىز قۇرعان قاعاناتتاردىڭ تاريحىن جانە ولاردىڭ اتىنا الىگە دەيىن نەگە ساداقا بەرىپ جۇرگەندەرىمىزدى سارالاۋ كەرەك.
ەكىنشىدەن، ساداق پەن جەبە قازاقتىڭ قاراشاڭىراعى قاز ادايلاردىڭ رۋلىق تاڭباسى. ساداقتىڭ اۆتورلىق قۇقىعى ساق (قاز ساق) اتالارىمىزدا جاتىر. رۋلىق شەجىرەدەگى اتاۋى اقپان. ساداقتىڭ ءسوز قۇرىلىمىنا كوز جىبەرسەڭىز، ساق سىرتىندا، ادا (اتا) ورتاسىندا تۇر. ال، ساقتىڭ ءتۇبىرى «اقتىڭ» قازاقتىڭ ەكىنشى بۋىنىندا تۇرۋىنان ساقتاردىڭ قازاقتان تارايتىن تىكەلەي ۇرپاقتارى ەكەنىن كورەمىز.
ۇشىنشىدەن، ەرەن ءسوزىنىڭ ماعىناسىن باسقا جاقتان ىزدەۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. سەبەبى، قازاقتان باسقا ەلدەر تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتامايدى. بۇل قازاقتىڭ انا ءتىلى بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ اناسى دەگەن ءسوز. وزگە ەلدەردىڭ ءوز تىلدەرىن انا ءتىلى دەپ اتاۋلارىنا قۇقىلارى جوق. «اۆتورلىق قۇقىقتى» وزگە ادام، وزگە ەل ەشقاشان يەمدەنە المايدى.
ونىڭ ۇستىنە پارسىلار (يران) ءوز تەكتەرىن قازاق دالاسىنىڭ ءبىر پۇشپاعى ەجەلگى ماڭعىستاۋدىڭ ماد (مان اداي) پاتشالىعىنان تاراتادى. ولاردىڭ «يران تاريحىندا» تۋرا وسىلاي جازۋلى تۇر. قارا: («يران تاريحى». ريزا شاباني. تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، تەھرانداعى ءشاھيد بەھەشتە اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ پروفەسسورى. الماتى: زەردە باسپاسى، 2002. ماد پاتشالىعى تاراۋى. 1 ءبولىم. 6 بەت).
ەرەن – ءسوز ءتۇبىرى «ەر»، ارى قاراي ەرە، ەن، ەرەن بولىپ شىعادى.
- ەر – ا. ەر-ادام، ەر-ازامات; ءا. بالاماسى باتىر: ەر قوساي، ەر توستىك، ەر تارعىن، ەر شاباي، ەر قوناي; ب. ەر قۇنى، ەركەك، ەركوكىرەك، ەركىن، ەرلى-زايىپتى، ەرلىك، ەرمەك، ەرنەۋ، ەر-سايمان، ەر-توقىم، ەرتە، ەرتەگى (ەرتەدەگى ەرلەردىڭ تەگى), ەرىك (ەرىكتى، ءوز بيلىگى وزىندە), ەرەك (ەلدەن ەرەك، وزگەشە), ەرۋ (ەرۋ ات، ەرۋ ەل), ەرۋ (ەر، ەردى، ەرەدى), ەرۋ (ەرى، ەرىدى، ەريدى، سۋعا ەرۋ) ت.ت. وسى تۇبىردەن جەر، بەر، تەر، تەرى، كەر، كەرى، سەرى ت.ت. سوزدەر تۋىندايدى.
- ەرە – ەرلەردىڭ ىزىمەن ەرە كەلدى، ەرە ءجۇردى، ەرە باردى ت.ت.
- ەن – ەن دالا (كەڭىستىك), ەن (بەلگى، تاڭبا) سالۋ، ەنى (ەنسىز), ەنۋ، ەنە، ەنجار، ەندى-ەندى (باستالۋ), ەنتەلەۋ (العا ۇمتىلۋ), ەنشى الۋ، ەڭ باسى (العاش), ەڭ اياعى، ەڭ جوعارى، ەڭ تومەنى، ەڭ كەمى، ياعني كەز-كەلگەن ۇعىمنىڭ جوعارعى شەگى.
- ال، سوڭعى «ن» دىبىس تاڭباسى ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمىن جانە سوعان سايكەس ۇرپاعى، بالاسى دەگەن ماعىنا بەرەدى. ءجۇسىپ بالاساعۇن، سارين، التىنسارين، نۇرالين، نۇرتازين، مايلين، مامين، كارين ت.ب. وسى ايتقانىمىزدىڭ ايداي ايعاعى بولماق.
- ەرەن (اسا ايرىقشا), ەرەن ەڭبەك (اسا ايرىقشا ەڭبەك); ەرەنتۇز (ەسكىشە اي اتى); ەرەنتۇز (شوقجۇلدىز);
- سول ۋاقىتتا الپامىس، جات قىلادى ەرەندى (الپامىس باتىر);
- «يا، بابام!» – دەي بەردى، ەرەندەر قامىن جەي بەردى (ەر تارعىن);
- «عايىپ يرەن كورىنبەيتىن قولداۋشى كەرەمەت، ول جەتى توپقا بولىنەدى، التىنشى توپقا ەنەتىن - قىرىق شىلتەن» (ع.ايداروۆ. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى).
- «قازاق فولكلورلىق يرەن جانە جالپى جۇمسالاتىن جاران ءبىر ءتۇپ – يارەنە-دەن دارا-دارا دامىپ شىققان بولۋ كەرەك. جاران – پارسى ءسوزىنىڭ قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق زاڭدىلىقتارىنا ءتۇسىپ، ەركىن ءسىڭۋىنىڭ ناتيجەسى. يرەن اتالعان تىركەس قۇرامىنا ەنىپ، قازاق تىلىندە سويلەنۋشىلەرگە لەكسيكالىق دارالىعى ەلەنبەگەندىكتەن، پارسى تىلىندەگى قالپىنا جۋىق تۇردە سىڭگەن». (ر.ءامىروۆ. ءتىلشى-عالىم، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى).
ءۋاج: قازاقتىڭ رۋ اتىن جانە ونىڭ كۇندەلىكتى قولدانىستاعى سوزدەرىن وزگە تىلگە تەلۋدىڭ ەش قاجەتى جوق. پارسىنىڭ ياران (جاران) دەگەن ءسوزى باستاۋىن قازاقتىڭ «جارى» دەگەن رۋى اتاۋىنان الادى. بۇل ايگىلى شىڭعىس قاعان شىققان مۇڭالدىڭ جارىسى. قازىرگى اقتوبە وبلىسى جەرىندەگى مۇڭالجارى تاۋى سول ەجەلگى مۇڭال جارىلاردان قالعان. ارقاداعى شىڭعىس تاۋدىڭ ەڭ بيىك شىڭىنىڭ «مۇڭال شىڭى» دەپ، اتالاتىنى دا وسىدان.
«ەرەن - (مۋجچينا); مۋج; ەرەن كىسى (مۋجچينا); «مۋج»; ەرەنى جوق «جەنششينا بەز مۋجا»; (س. ە. مالوۆ: 106, ب.26. چلەن-كور ان سسسر).
ءۋاج: ەرەننىڭ قاراپايىم ەركەك ەمەس، ەل الدىندا ايرىقشا ەرەن ەڭبەگى بار ەر ادام ەكەندىگىن تۇسىنۋگە ءبىلىمى جەتپەگەن.
قورىتىندى: وزگەلەردەن ەرەكشە جاراتىلعان ايرىقشا بەلگىسى بار، ادامي قاسيەتى اسا جوعارى، بالە-جالادان ەلى مەن جەرىن قورعاۋدا، ەلگە ەرەن ەڭبەگى سىڭگەن، ەلدەن ەرەك ەر-ازامات.
قىرىق. حالقىمىزدىڭ قاسيەت تۇتاتىن سانى - قىرىق. مۇسىلماندىقتىڭ قىرىق پارىزى; پايعامباردىڭ قىرىق ءحاديسى; عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن; قىرىقتىڭ ءبىرى قىدىر; 40 جاس قىردىڭ باسى; ءبىر كۇن جولداسقا قىرىق كۇن سالەم; ءبىر كۇن قارنى اشقاننان قىرىق كۇن اقىل سۇراما; انا قىرىق شىراقتى; قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم; قىرىقكەز اۋليە; ايەلدىڭ قىرىق جانى بار; قىرىق شەيىت; قىرىق قۇلاش شىمىراۋ; جاز جايلاۋى قىرىق استاۋ; قىرىق قابات; قىرىق قۇراق; قىرىق نايزا; قىرىق مىلتىق، قىرىق تەسىك; قىرىق جاماۋ; حاندا قىرىق كىسىنىڭ اقىلى بار; قىرىق مولدالى قۇرىم اعايىن; قىرىق ەر قوساي; قىرىمقۇلدىڭ قىرىق ءبيى; قىرىقبۋىن (وسىمدىك); قىرىق جىل جارلىلىق، قىرىق جىل بايلىق جوق; وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن; وتىز ومىرتقا، قىرىق قابىرعا; قىرىق جىل قىرعىن، الپىس جىل اپات كەلسە دە اجالدى ولەر; ءبىر بەيباقتىڭ مەسەلى قىرىق ەسەككە جۇك بولعان; قىرىق جىلدا قىر جاڭا; قىرىق كۇن شىلدە; قىرىق رۋ; قىرىق كىسى ءبىر جاق، قىڭىر كىسى ءبىر جاق; قىرىق وتىرىك; قىرىق شىبىق; بويى ءبىر قارىس، ساقالى قىرىق قارىس; قىرىقاياق (جاندىك); ءسابيدىڭ العاشقى قىرىق كۇنى (قىرقىنان شىعۋى اتاپ وتىلەدى); ولگەن ادامنىڭ "قىرقىن بەرۋ" ءداستۇرى ت.ت. بار.
- «اراق ىشكەن كىسىنىڭ تىلەگى 40 كۇنگە دەيىن قابىل بولمايدى» (ۇلاعاتتى ءسوز).
- «قىرىق قاقپاندا – قىدىر بار، كوپ بولسا قۇبا-قۇپ» (الشىن مەڭدالىۇلى).
- «قىرىق بايتال قىسىراق، قىزعا ەنشى اتادى. ...قىرىق جىلقىڭ قىز تۋسا» (ت.بالتاباسۇلى.)
- قىرىق مىڭ ءۇيلى قياتتان
قىرىق مىڭ اسكەر قول الىپ،
...قىرىق كۇنشىلىك قازاندى» («قوبلاندى باتىر» جىرىنان).
«جەتى جىل جاتقان قامالىپ، قىرىق ارقان بويى زىنداننان.
...كەرنەي، سىرناي تارتتىرىپ، قىرىق قاقپالى قالاعا.
...ىزعاردىڭ، ىزعار دالاسى، قىرىق كۇنشىلىك جول ەدى.
...تۇيە باس قىلىپ قىرىق قىز، الىپ ۇردى جەزدەسىن» («الپامىس باتىر» جىرىنان).
«قىرىق قاشىرعا قازنا ارتىپ» (قامبار باتىر).
- «بىرەۋلەر «قىرىق پارىز» دەگەن ەكەن – (ىبىرايىم احۋن قۇلىبايۇلى).
- «قىرىق شەيىتتىڭ ىشىندە. بولارمىز، اللا، شاماسى» (ەسكەلدى سۇگىر).
«قورقىت اتا قوبالجىپ. اجالعا تاپپاي ءبىر ايلا.
قىرىق جىل ءجۇردى قاشقاننان» (ساتتىعۇل جانعابىلۇلى).
- ەجەلگى تورى اتتا (تاۋراتتا) توپان سۋ باستالاردا 40 كۇن، 40 ءتۇن جاڭبىر جاۋعانى ايتىلادى.
- مۇرىن جىراۋ سەڭگىربەكۇلى جىرلاعان ماڭعىستاۋلىق جىرلار تسيكلى «قىرىمنىڭ قىرىق باتىرى» دەپ اتالادى. وسى جىرلاردا اتالاتىن قىرىق باتىردى دا، كىرىق شىلتەندەر قاتارىنا قوسۋعا ابدەن بولادى.
قازاقتىڭ «تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى» دەگەن ماقالىنا سايكەس قازاقتاعى كيەلى سانداردىڭ ءبىرى ءتورت. بۇل سان اداي اتامىزدىڭ ءتورتىنشى بۋىن ۇرپاعى قۇنانورىس اتامىزدىڭ اتىمەن بايلانىستى دۇنيەگە كەلگەن. ءبىرىنشى بۋىن – قۇدايكە مەن كەلىمبەردى. ەكىنشى - تازىكە. ءۇشىنشى - قوساي. ءتورتىنشى - قۇنانورىس. بەسىنشى – اقپان (بەس دەگەن باعا اقيقاتتىڭ اتاسىنا بەرىلگەن), التىنشى – بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاق). الەمگە ايگىلى الاش پەن التى الاشىمىز قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندەگى ورنى وسى. جەتىنشى – جەمەنەي (بۇزاۋ). العاشقى تۋىستىعى بولىنبەيتىن جەتى بۋىن ۇرپاق وسى. سەگىزىنشى - سەميت. ءبولىنۋ وسى سەميتتەردەن باستالادى. توعىزىنشى - توبىش. ولار ەجەلدە ەۆروپاداعى ەڭ ۇزىن وزەندەردىڭ ءبىرى وبتىڭ جاعاسىن مەكەندەگەن. ونىنشى – مونعول (مۇڭال). بەس دەگەن باعا قويىلعان اقپان مەن اقيقاتتىڭ جانە اعانىڭ، التى مەن بالىقشىنىڭ، جەتى مەن جەمەنەيدىڭ، سەگىز بەن سەميتتىڭ، توعىز بەن توبىشتىڭ، ون مەن مونعولدىڭ (مۇڭالدىڭ) ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى وسىدان.
وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ءتورت سانى قازاقتىڭ رۋلىق شەجىرەسىندەگى قۇنانورىستاردىڭ ساندىق اتاۋى. ءتورتتىڭ ءسوز ءتۇبىرى - ءور (ورلەۋ، جوعارىلاۋ), ءورت (ورتەنۋ، كۇيىپ-جانۋ), ءتور ء(ۇيدىڭ ءتورى، تورگە شىعۋ), تورە، توراعا، ءتورايىم. دەمەك، «التاۋ الا بولسا، اۋىزداعى كەتىپ، تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەر» دەگەن ماقالدىڭ شىعۋ تەگى وسى. تورتەۋدىڭ ءتورت كوزى تۇگەل، اۋىزدارى ءبىر بولسا، ولاردىڭ ورىندارىنىڭ توردە بولاتىنىنا قانداي داۋ بار. سەبەبى، توپان سۋدان امان قالعان نۇق پايعامبار قاۋىمىنىڭ اۋزى ءبىر بولدى. ولاردىڭ اۋىزبىرلىگى «تاۋدان تومەن قاراي، اۋا جايىلماي ءبىر ارنامەن سارقىراي اققان سەل سياقتى» بۇكىل الەمگە ۇلگى بولعان. ءبىز شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاعىمىز دەپ جۇرگەن تورەلەردىڭ ارعى تەگى وسى. اللانىڭ قالاۋىمەن ادامي قاسيەتتىڭ شىڭىنا شىعىپ، نۇق پايعامبار زامانىنداعى توپان سۋدان كەمەمەن امان ءوتىپ قازىرگى مان اتا قاۋىمىنىڭ باستاۋىندا تۇرعاندىقتان ولاردىڭ ورنى كۇنى بۇگىندە دە توردە تۇر.
قىرىق سانى وسى ءتورتىنشى بۋىن (كەلىمبەردى اتامىزدىڭ تۇڭعىشى قۇنانورىستىڭ ونعا (مۇڭالعا) كوبەيۋى، ياعني ءتورت ەسەلەنگەن وننىڭ جيىنتىعى.
قىرىق - قىر جانە ىق دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. قىر – قازىرگى ادەبي تىلمەن ايتقاندا ءۇستىرت، بيىك جەر، نەمەسە بيىك كەڭىستىكتى الىپ جاتقان كولەمدى ايماق.
ىق – تۇپكى ماعىناسى سۋ. مىسالى، جايىق – جاي اعاتىن سۋ، قۇدىق – قۇت سۋ (تازا سۋ ساقتايتىن ورىن), قايىق – سۋ كەبىسى، ىق (ىعۋ) – تومەن قاراي سارقىراپ اققان سۋ سياقتى مالدىڭ ىققا (جەلدىڭ وتىنە) قاراي ىعۋى ت.ت. دەمەك، قىرىق سانى - ءبىر اتانىڭ بالالارى اۋىزدارى ءبىر بولسا، قىردان تومەن قاراي سارقىراپ اعىپ، توسقاۋىل بەرمەيتىن سۋ سياقتى بولادى دەگەندى بىلدىرگەنى، ياعني ەلدىڭ «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول» شىعارۋى.
تاريح تاعلىمى: ادام اتا ۇرپاقتارى ءبىر رۋلى ەلگە اينالىپ، ءبىر مەملەكەتكە بىرىككەلى بەرى، ول ەل باسىندا از، كەيىننەن قاز (قاس) اتالىپ، سول ەجەلگى اتالار سالعان ۇلى جولمەن كەلەدى. قىرىق سانى سول از ەلدى جاقسىلىققا جەتەلەگەن ءاز (قاز) اتالارىمىزدىڭ ساندىق اتاۋى. ەجەلگى قازاق حاندارى مەن قاعاندارىنىڭ قىرىق رۋلى ەلدەن قىرىق اقىلشى ۋازىرلەرىنىڭ بولاتىنى وسىدان. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ءۋازىردىڭ ءسوز ءتۇبى - از ء(از اۋليە). ءبىزدىڭ «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەرىمىزدە دە» سولاردىڭ رۋحى بار. ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءوز اتاسى) ەشقاشان جاڭىلىسقان ەمەس.
بۇل تۇجىرىمىمىزعا ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىزدىڭ «سويتسە قىرىق شىلتەننىڭ ون بەسى سول تۇرعان حاننىڭ ءبىر بالاسىن قولتىقتاپ، قولداپ حان بولۋعا وسى لايىقتى دەسىپ جۇرەدى ەكەن (م.ج.كوپەەۆ) دەگەن ءسوزى تولىقتاي دالەل بولا الادى.
قىرىق سانىنىڭ اتاۋى ماڭعىستاۋدىڭ قىرىندا (ۇستىرتتە) دۇنيەگە كەلدى. ماڭعىستاۋدىڭ قارا ويىنداعى قاراحان تاۋدىڭ (قاراتاۋدىڭ) قاس بي تەڭىزىنە تىرەلەر تۇسىنداعى تۇپقاراعان جەرىندەگى قاڭعا بابا القابىندا ەڭ العاش حاندىق قۇرىلىپ، حان اعا (قانعا) دەگەن ءسوز سولاردان قالسا، ماڭعىستاۋدىڭ قىرىندا، ەجەلگى اتاۋى سىندى ادام بالاسى العاش رەت ۇلى جاراتۋشى – اللانى تانىدى. سوعان سايكەس سول جەردىڭ تۇرعىندارى دا، تۇراعى دا ۇستىڭگى جۇرت، ياعني ءۇستىرت اتاندى. بۇكىل الەم عالىمدارىنىڭ سيناي تاۋى دەپ ىزدەپ تابا الماي جۇرگەندەرى وسى سىندى تاۋى. ول جەردە سىندى اسۋى، سىندى قۇدىعى كۇنى بۇگىندە دە بار. «مان اتا» اسۋىنان 10 كم-دەي جەردە.
قىر دەمەكشى، وسى ماڭعىستاۋدىڭ قىرىندا قازاقپەن بىرگە دۇنيەگە كەلىپ، وسى اتاۋدى قازىرگى قىرعىز جەرىنە الا كەتكەن ۇرپاق وزدەرىن كۇنى بۇگىندە دە قىرعىز دەپ اتايدى. بۇنى قىرعىز اتاۋىنىڭ ءسوز ءتۇبىرىنىڭ مانقىستاۋداعى اتىشۋلى قىرمەن سايكەس ەكەندىگىنەن دە كورۋگە بولادى. سونىمەن قاتار، وسى قىرعىز ەلىندە قازاق دالاسىنىڭ ارال مەن قاسبي ايماعىنداعى اتاۋلاردى قايتالايتىن سۇمسا، قوشقار اتا، قىزىل قيا، قازارمان، وش (وس), نارىن، قاراساي، قارا-سۋ، قارا-قۇلجا، قارا-قاباق، قارا-مىق، قاراقولقا، قاراۋىل توبە، قارا-بالتا ت.ت. توپونوميكالىق اتاۋلار بار. ءبىز بۇدان قىرعىز جەرىندە قاپتاپ كەتكەن قارالاردا ءوز تەكتەرىن ماڭعىستاۋدىڭ تۇپقاراعانى مەن قارامان اتاسىنان الاتىنىن كورەمىز. ول ەلدە قاراعانتۇپ (قارالاردىڭ ءتۇبى) دەگەن جەر اتاۋىنىڭ بولماۋى وسىدان.
«قىرعىز ەلى وعىز حاننىڭ قىرعىز اتتى نەمەرەسىنىڭ اتىمەن اتالدى. (ابىلعازى. «تۇرىك شەجىرەسى»، 34 بەت). ابىلعازى اتامىزدىڭ بۇل دەرەگىنە ەشقانداي كۇدىكپەن قاراۋدىڭ قاجەتى جوق. بۇل دەرەك اداي شەجىرەسىمەن دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى. اداي-كەلىمبەردى-مۇڭال-شوعى-جولاي-جولمانبەت-تىلەگەن—قىرعىز (وراق) بولىپ تاراتىلادى. قىرعىزدىڭ تەگىنىڭ قازاق ەكەنىن وتكەن عاسىردا يۋنەسكو كولەمىندە 1000 جىلدىعى تويلانعان «ماناس» جىرىنان دا انىق كورۋگە بولادى. سەبەبى، وسى جىرداعى باستى كەيىپكەرلەر مەن جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ءبارى مانقىستاۋ جىرلارى: مۇرىن جىراۋدىڭ ەر كوكشەسى، ماناش ۇلى تۇياقبايى مەن رادلوۆتىڭ ەر كوكشە نۇسقاسىنداعى باستى كەيىپكەرلەر «ماناس» جىرىندا ماناس – ماناش، ەر كوكشە، ەر قوساي، المانبەت، جاڭبىرشى بولىپ ءبىر ەپوستىق وقيعا كەڭىستىگىندە كەزدەسەدى. وسى جايلى س.قوندىباي «ەسەن قازاق» اتتى ەڭبەگىندە «بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس. بۇل – ءبىر عانا ەپوستىق دۇنيە جانە قىرعىزدار قازاقتان تەك ءبىر عانا جىردى تۇتاستاي وزدەرىنىڭ «ماناسىنا» قوسىپ العان» دەيدى (180 بەت). بۇل تۇجىرىمعا مىناداي وزگەرىس ەنگىزگەن دۇرىس جانە ول وتە كوكەيگە قونىمدى بولىپ شىعادى. بۇل جەردە قىرعىزداردى وزىمىزدەن الشاقتاتىپ جانە «ۇرى» نە «بارىمتاشى» ەتىپ «قوسىپ الدى» دەگەننەن كورى، ولار دا ءوز اتا-بابالارىن ۇمىتپاي، اتالارى جايلى تاريحي دەرەكتەردى جىرعا قوسىپ، بىزبەن تۋمالاس ەكەنىن مويىنداپ وتىر. بارلىق تاريحشىلاردىڭ قاپەرىنە بەرەرىم، قازاقتا، ياعني قازىرگىشە ايتقاندا بۇكىل تۇرىك الەمىندە بىردە-ءبىر رۋ، تايپا، ۇلت ءوز تەگىنەن جاڭىلىسپايدى. بوتەن ەلدىڭ اتاسىن مەنىكى دەپ ايتپايدى. ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە قازاق پەن قىرعىز كورشى ورىس، وزبەك، ت.ب. باتىس ەلدەرى سياقتى «تەگىن بىلمەيتىن تەكسىزگە» ءالى اينالا قويعان جوق.
قىرعىز ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. قىر جانە وعىز (وق (وعلان، ۇلان) جانە قىز), نەمەسە قىر مەن قىز، ياعني قىردىڭ قىزى. ماڭعىستاۋ دا قىرىققىز، قىرعىز (قىرىعىز) اتاۋلى توپونوميكالىق اتاۋلار كۇنى بۇگىندە دە بار. اڭگىمەنىڭ اشىعىن ايتقاندا قىرعىزدار بىزگە جيەن بولادى، ياعني قىرداعى قازاقتاردىڭ قىزدارىنان تاراعاندار. مۇنىڭ دالەلى، قىرعىزداردىڭ قازاقتار سياقتى تىلدەرىن انا ءتىلى دەمەي، ەنە (ەنە) ءتىلى دەپ اتاۋى. ەنە دەپ قازاق، ءوز اناسىن ەمەس، جۇبايىنىڭ اناسىن ايتادى. قىرعىزداردىڭ ءوز ءتىلىن انا ءتىلى دەپ اتاماي، ەنە ءتىلى دەيتىنى وسىدان. «اۆتورلىق قۇقىق» تولىقتاي ساقتالىپ تۇر.
مۇنىڭ تاعى ءبىر دالەلى: بوستاندىققا اسا قۇشتار، ەشقاشان قولعا ۇيرەنبەيتىن، ۇنەمى دالاعا قاراپ ۇليتىن، وتە شىدامدى، ەشقاشان تۇقىمى قۇرىمايتىن قاسقىر دەگەن اڭ اتاۋىنىڭ بولۋى. قازاق ونى ءبورى، نەمەسە كوكبورى دەپ اتاپ، الاشتىڭ (الشىننىڭ) لاقاپ اتاۋى رەتىندە دە قولدانا بەرەدى. الپامىس باتىردىڭ اكەسى ءبايبورىنى، ايگىلى شىڭعىس قاعاننىڭ ارعى اتاسى بورتە ءبورىنى، ەجەلگى ءريمنىڭ نەگىزىن قالاعان رومۋل مەن رەمنىڭ قۇرمەتىنە سالىنعان، ءريمنىڭ قاق تورىندە قاسقىردىڭ قانشىعىن ەمىپ تۇرعان ەكى بالانىڭ تاس ءمۇسىنىن ەسكە الىڭىز. مىنە وسى ءبىر اۋىز سوزدە ءبىرىنشى بۋىندا قاس (قاز), ەكىنشى بۋىندا قىردىڭ تۇرۋىنان وسى ەل ەسىمدەرىنىڭ دۇنيەگە كەلۋ رەتىن انىق باعامداۋعا بولادى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، قازاق پەن قاسقىردىڭ ءتۇبىرى ءبىر. دەمەك، قاسقىر دەگەن ءسوز ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ارينە، ەڭ ءبىرىنشى دالانىڭ جىرتقىش اڭىن دالانىڭ ءتول پەرزەنتى قازاق تانىماي باسقا كىم تانۋشى ەدى.
بۇل ەل ەسىمدەرىنىڭ باستاۋ نۇكتەسى، ياعني اتاسى – ءاز (از) اۋليەنىڭ مولاسى جاتقان ماڭعىستاۋداعى ءۇستىرت (قىر). مىنە وسى ءبىر اۋىز قاسقىر دەگەن ءسوز، قازاق پەن قىرعىزدىڭ تۋىس ەل ەكەنىن جانە قىرعىزدىڭ قازاقتان، ياعني قاس بيلەر ەلىنەن ءبولىنىپ شىققانىن كورسەتەدى. قىرعىز دەگەندەگى ءتۇبىر ءسوز قىردىڭ - قازدان كەيىنگى ەكىنشى بۋىندا تۇرۋى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. جارايسىڭدار، اتالارىم! ءسوز جاساساڭ وسىلاي جاسا! تاريح جازساڭ وسىلاي جاز! سىزدەردىڭ بۇل جازعاندارىڭىزدى مىڭ، ميلليون جىلداردان دا كەيىن وقۋعا بولادى.
«الپامىس باتىر» مەن قىرعىزدىڭ «ماناسى» ءبىر تۇلعا ەكەندىگىن مارقۇم سەرىكبول قوندىباي كەزىندە جەرىنە جەتكىزە دالەلدەپ كەتكەن بولاتىن.
مىنە وسى قازىرگى قىرعىز جەرىندە دە «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەنگە» قاتىستى ەكى جەر اتاۋى بار. ءبىرىنشىسى – وش قالاسىنا جاقىن سۇلەيمەن تاۋىنداعى «قىرىق شىلتەن» ۇڭگىرى. ەكىنشىسى – باتكەن وبلىسىنىڭ اقبۇلاق اۋىلىنداعى «شىلتەن اتا» بەيىتى. بۇل بەيىتتىڭ ەكىنشى اتاۋى «قىرىق شىلتەن». «قىرىق شىلتەننىڭ» الپامىس باتىردى ءاردايىم قولداپ جۇرەتىنى سياقتى، قىرعىزدىڭ «ماناس» داستانىندا دا «قىرىق شىلتەن ماناستى ۇنەمى قولداپ جۇرەدى. جىردا قوزى باعىپ جۇرگەن بالا ماناستىڭ ءبىر قوزىسىن قاسقىر الىپ قاشىپ، ۇڭگىرگە كىرىپ كەتەدى. ماناس قۋىپ بارىپ ارتىنان كىرسە قاسقىر ادامعا اينالادى. سويتسە شىلتەندەردىڭ ءبارى سول ۇڭگىرگە جينالعان ەكەن. ولار بۇدان بىلاي ماناستى قولداپ جۇرەتىنىن ايتادى.
قورىتىندى: اللانىڭ قالاۋىمەن ەلىن، جۇرتىن جارقىن بولاشاققا جەتكىزۋ جولىندا «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارعان» ۇلى ۇستاز-پىرلەر جانە سولاردىڭ كيەلى رۋحى. قىرىق سانى «اۋىزدارى ءبىر، باۋىرمالدىق پەن تاتۋلىققا» باستايتىن جانە ولاردىڭ وتە كوپ ەكەندىگىن ايعاقتايتىن ۇعىم.
ايتەۋىر ابىروي بولعاندا، كەڭەستىك ءبىلىم قۇدىعىنان سۋ ىشكەن «بىلگىش تاريحشىلار» وسى قىرىق سانى اتاۋىن بوتەن ەلگە تەلىمەي قازاقتىڭ وزىنە قالدىرىپتى.
شىلتەن – بۇل ءسوزدى قازاقتىڭ بارلىق زەرتتەۋشىلەرى پارسىنىڭ «چيل»، قازاقشا اۋدارماسى قىرىق دەگەن سوزىنەن شىقتى دەپ تۇجىرىمدايدى. ءتۇپ-تامىرىمەن قاتە تۇجىرىم. شىلتەن - تازا قازاق ءسوزى. دالەل مە؟ تىڭداپ كورىڭىز؟
جوعارىدا كورسەتىلگەندەي شىلتەن ءسوزى پارسىنىڭ قىرىق دەگەن سوزىنەن شىقتى دەلىنەتىنى ەشقانداي اقىلعا سىيمايدى. سەبەبى، بار-جوعى ءتورت سوزدەن تۇراتىن ءبىر جيىنتىق ەسىمدە قىرىق ءسوزىن ەكى رەت، بىرەۋىن قازاقشا، بىرەۋىن پارسىشا قايتالاۋدىڭ ەشقانداي قاجەتتىلىگى جوق. سوزدىك قورىندا سان ميلليونداعان (بىلەتىندەر جيىرما ميلليوننان استام دەيدى) ءسوزى بار، بۇكىل الەم ەلدەرى تىلدەرىنىڭ اناسى اتالاتىن انا ءتىلىمىز وزگە جۇرتتىڭ سوزىنە ءزارۋ ەمەس. كەرىسىنشە بۇكىل الەم ەلدەرى، ونىڭ ىشىندە پارسى ءتىلى دە ءوز باستاۋىن قازاقتىڭ انا تىلىنەن الادى. پارسى ەلى ءوز باستاۋىن ەجەلگى قازاقتىڭ ماد (مان اداي) پاتشالىعىنان الاتىنىن جوعارى دا ايتتىق.
شىلتەن – ءسوز ءتۇبىرى «ءىل»، ارى قاراي ءشىل، ەن، تەن، ىلتە، شىلتە (شىلدە), شىلتەن بولىپ شىعادى.
- «ءىل»-دەن – ىلكى (العاشقى، الدىڭعى), ىلگەرى (العا), ىلىك (سەپتىك), ءىلىم ء(بىلىم), ىلە (وزەن), ىلە جاۋاپ قايتاردى، ءنىل (وزەن), ءىلۋ، ىلمەك، ىلگىش، ىلگەك (تۇيمە), تىل، ءبىل، كىل، كىلت ت.ت. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، ءتىلدىڭ دە، ءىلىم مەن ءبىلىمنىڭ دە، كىلتتىڭ دە ءتۇبىرى «ءىل». ال ءبىزدىڭ بولشەۆيكتىك كەڭەس بيلىگىنىڭ عىلىمي اتاعىن العان بارلىق «بىلگىش» تاريحشىلارىمىز بەن ءتىل عالىمدارىمىز ءتىلىمىز بەن ءبىلىمىمىزدىڭ كىلتىن ءتۇپ-تامىرىمەن وزگە جۇرتقا (پارسىعا) ءوز قولدارىمەن ۇستاتا سالعان.
- ءشىل – شىلدە (قىرىق كۇن شىلدە), جازدىڭ ەڭ ىسسى مەزگىلى، ءشىل (زوول), ءشىلبي، ءشىلبۋىت، شىلدە تەر، شىلدەلىك (زوول), شىلدەحانا (شىلدە توي. ءسابيدىڭ دۇنيەگە كەلۋ قۇرمەتىنە قىرىق كۇن وتكەننەن كەيىن جاسالاتىن توي), شىلدەقوڭىز (زوول), ءشىلي (ىلعي), شىلتەر، شىلىك ت.ت.
مىسالى: «قىرىق كۇن شىلدە بولعاندا. ...قىس شىلدەدە جىلىك جۇگىرەدى، جاز شىلدەدە كۇلىك جۇگىرەدى، ...قىرىق كۇن شىلدە، قىس قالدى، جاز ورنىندا. ...عايىپ – كورىنبەيتىن، دوس. ەرەن - ادام، كىسى. قىرىق - قاسيەتتى سان. شىلتەن - پارسىشا قىرىق (سينونيم). عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن - شىلدە - شىلدەحانا. قايىپەرەن، اۋشىەرەن، يران، ەران ءدىني ۇعىم شەڭبەرىندە قولدانىلادى». (م.ج.كوپەەۆ);
ءۋاج: ءماشھۇر ءجۇسىپ اتامىز شىلتەندى پارسىنىڭ ءسوزى دەپ وتىرعان جوق. قىرىقتىڭ اۋدارماسى دەپ وتىر.
«جازدىكۇن شىلدە بولعاندا» (اباي قۇاناباەۆ);
«جاز ءوتىپ شىلدە جەتتى، شىلدەدە كۇن ۇزىن، ءتۇن قىسقا، كۇننىڭ ىستىعى سونشا كۇشتى، تاستار، قۇمدار قىزىپ كەتەدى (م. دۋلات، اقىن، جازۋشى، قوعام قايراتكەرى);
«شىلدە جازدىڭ ەڭ ىستىق قىرىق كۇنى» (ۆ.ۆ. رادلوۆ سوزدىگى (ۆوستوكوۆەد-تيۋركولوگ، ەتنوگراف));
«شىلدە. ول اۋەلدە قىرىق كۇندىك مەزگىل رەتىندە ايتىلىپ، كەيىن وتىز كۇندىك اي رەتىندە قولدانىلىپ، قالىپتاسىپ كەتكەن» (م. يسقاقوۆ);
«قىرىق كۇن شىلتەر ىستىقتا قارسى كوشىپ، بەتپاقتىڭ سار دالاسى كەلىپ ءتۇستى (قكبس، 31);
- ەن – ەن دالا (كەڭ دالا، كەڭىستىك), ەن (بەلگى، تاڭبا) سالۋ، ەنى (ەندى-ەنسىز), ەنۋ، ەنە، ەنجار، ەندى-ەندى (باستالۋ), ەنتەلەۋ (العا ۇمتىلۋ), ەنشى الۋ، ەڭ باسى (العاش), ەڭ اياعى، ەڭ جوعارى، ەڭ تومەنى، ەڭ كەمى، ياعي كەز-كەلگەن ۇعىمنىڭ جوعارعى جانە تومەنگى شەگى.
- تەن (تەڭ) – تەنتەك (تەنتەك ادام), تەنتىرەۋ (كەزبەلىكپەن اينالىسۋ), تەڭ، تەڭ جارتىسى، تەڭ كورۋ، تەڭ توراعا، تەڭ ءتۇسۋ (تەڭبە-تەڭ), تەڭبىل، تەڭگە (قازىرگى قازاق، ەجەلگى بۇكىل الەمدىك ۆاليۋتا), تەڭگەرۋ، تەڭدەۋ، تەڭسەلۋ، تەڭىز ت.ت.
- ىلتە – بىلتە (بىلتە شام), جارىقتىڭ كوزى، بالاماسى ءبىلىمنىڭ باستاۋى.
ال، ءسوز سوڭىندا تۇرعان «ن» دىبىس-تاڭباسى، ءسوزدىڭ قاي جەرىندە قولدانىلسا دا بالاسى، ۇرپاعى دەگەن ماعىنا بەرەدى. باستاۋىن نۇق پايعامبار اتامىزدىڭ ەسىمىنەن الادى.
شىلتەننىڭ شىلاۋى ءتيدى (جەلەپ-جەبەدى، باتاسى ءتيدى).
«بالا بەرسە – تەزىنەن، پىرلەردىڭ ءتيىپ دەمىنەن.
شىلتەننىڭ ءتيىپ شىلاۋى – ارتىلىپ تۋسا وزىمنەن!» (اقتامبەردى جىراۋ).
سوپىلىق ءىلىمنىڭ جولىنا تۇسكەندەر ۇستازىنىڭ ء(پىرىنىڭ) ۇيعارۋىمەن كۇننىڭ كوزى كورىنبەيتىن جەر استى مەشىتتەردە اللادان تىلەك تىلەپ، قىرىق كۇن، قىرىق ءتۇن بويى شىلگە وتىرعان.
قازاقستاندا «ءشىل» اتتى قۇستاردىڭ: «سۇر ءشىل» جانە «ساقالدى ءشىل» دەپ اتالاتىن ەكى ءتۇرى بار. توپتانىپ جۇرەدى. وتىرىقشى قۇس. جەردى شۇقىلىپ ۇيا جاسايدى دا، وعان قۇرعاق ءشوپ توسەيدى. جۇمىرتقاسىن انالىعى مەن اتالىعى بىرگە باسادى. وسىمدىك تۇقىمىمەن، بۇرىمەن، جاندىكتەرمەن (قوڭىز، قۇمىرسقا، ت.ب.) كورەكتەنەدى. زياندى جاندىكتەردى جەپ، ادامدارعا پايدا كەلتىرەدى. كاسىپتىك ماڭىزى بار باعالى قۇس قاتارىنا جاتادى.
اقىلعا سالىپ قاراساق، جازدىڭ ەڭ ىستىق قىرىق كۇنىن شىلدە دەپ اتاپ، قازاق بالاسىن قىرقىنان شىعارىپ شىلدەحانا جاساعالى بەرى، ادامعا ەش زيانى جوق پايدالى قۇستارعا «ءشىل» دەپ ات قويىپ، سوعان سايكەس سوپىلىق ءىلىمنىڭ مايىن سارقا ىشكەن سوپى-پىرلەردى شىلتەن دەپ اتاعالى بەرى قانشاما سۋلار اقتى، قانشاما مىڭداعان جىلدار ءوتتى.
ەگەر ءبىز كەڭەستىك عالىمداردىڭ جانە سولاردىڭ جولىن جالعاستىرۋشىلاردىڭ شىلتەن دەگەن ءسوز پارسىدان اۋىپ كەلگەن كىرمە ءسوز دەگەندەرىن قابىلدايتىن بولساق، وندا جوعارىداعى سوزدەردىڭ ءبارىن دە قازاقتىڭ ءوز ءسوزى ەمەس دەۋىمىزگە تۋرا كەلەتىنىنە ولاردىڭ بىلىمدەرى جەتپەگەن. مەنى قاتتى تاڭ قالدىرىپ وتىرعان دۇنيە ولاردىڭ «ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى), ءوز اتاسى دەگەن سوزدەردى تۇسىنۋگە بىلىمدەرىنىڭ جەتپەۋى. مىنە بىزگە سوڭعى جىلدارى «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەردىڭ» شىلاۋى تيمەي جۇرگەن سەبەبى.
جاتتىڭ زورلىعىمەن اتا-بابامىزدىڭ ارۋاعىن ۇمىتىپ، ۇلتتىڭ ارى مەن نامىسىنىڭ، ياعني ءتىلى مەن ءدىلىنىڭ كىلتىن وزگەنىڭ قولىنا ءوز قولىمىزبەن بەرىپپىز. ۇلى اتالارىمىز «اتالارىمىزدىڭ ارۋاعىن اۋزىمىزعا الىپ، قايتىس بولعان اتا-انالارىمىز بەن تۋمالاستارىمىزعا ارناپ اس-ساداقا بەرىپ، جۇما سايىن جەتى نان تارقاتىپ، ءاربىر اس ىشكەن سايىن استىڭ باتاسىن جاساپ، مارقۇمدارعا دۇعا باعىشتاپ وتىرماساق، ارۋاقتاردا بىزبەن بايلانىسىن ۇزەدى» دەپ، بەكەر ايتپاعان. تاعى قايتالايمىن. بۇل جەردەگى ەڭ سوراقى دۇنيە، شىلتەننىڭ كىلتىن ءوز قولىمىزبەن وزگەگە ۇستاتقانىمىز بولىپ تۇر.
قورىتىندى: بۇكىل ادامزات قاۋىمىنا شامشىراق بولىپ جانىپ، ەن دالانى جايلاعان ەلدەردى كەزىپ مۇسىلماندىقتى اسقان بىلىمىمەن، شەشەن تىلىمەن ۋاعىزداپ، قينالعان جاندارعا كومەككە كەلىپ، جۇرەك كىلتىن اشاتىن ۇلى ءدىني تۇلعالاردىڭ ءوزى مەن رۋحى.
ال، ولار كىمدەر؟ اڭىز با؟ الدە تاريحتا بولعان جاندار ما؟ دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ىبىرايىم احۋن قۇلىبايۇلىنىڭ مىنا جىر-شۋماقتارىنان تابامىز:
«شارعىنىڭ تورتەۋ دالەلى-
بەرىك قورعان قالاسى:
يسلامنىڭ بەس پارىز،
ورازانىڭ وتىز كۇن،
كۇن تاۋلىكتە بەس ناماز،
شارعىنىڭ قىرىق ەدى بالاسى.
حاليفاداي ءاربىرى
بۇلارمەن كىمنىڭ تالاسى؟
...قىرىق بالا دەگەنىڭ
شاريعاتتى اقتاعان،
دۇنيەنىڭ ءجۇزىن ساقتاعان
قايىپ – ەرەن قىرىق – شىلتەن
ارابى ەسىمى ابدال-دى.
شاريعاتتى جۇرگىزگەن،
ءدىن-مۇسىلماندى تىرگىزگەن
مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتى
ازىرەتى ومار مەن
قىرىق كىسى بولعان-دى،
كاپىرلەردەن قورىقپاي
قالىڭ توپتى قاق جاردى،»... (ىبىرايىم احۋن قۇلىبايۇلى 1886-1982).
«عۇن تىلىندە ايتىلعان كەيبىر تايپالاردىڭ اتىن ايتساق، ولار: ارعىن (ۋارحۋن), ابدال (ەفتال، ەفتاليت), كەردەرى (كيداري), البان (لاۆان), تارنياق، كوتزاگەر، بەندەر (زابەندەر) جانە باسقالار.
عۇن تايپالارى ابدال مەن كيداريتتەر تۋرالى ءا.ح.مارعۇلان: «ولاردى گرەكتەر حيونيت، ريم جازۋشىلارى ەفتاليت، بولماسا «كيداريت حۋندارى»، ارميان جازۋشىلارى «حەپتال»، ارابتار «حايتال» دەيدى.
بۇل تايپانىڭ اتىن دۇرىس جازعان ۆيزانتيا جازۋشىسى فەوفيلاكت سيموكاتتا، عۇنداردىڭ ءوزى قالاي ايتسا سولاي جازعان-«ابدال»، بىزدە «ەفتاليت» دەپ ايتىلاتىن ءسوزدىڭ ءتۇپ نۇسقاسى - دەيدى. يستەمي قاعاننىڭ ۆيزانتيا پاتشاسىنا جازعان حاتىندا «مەن ابدالداردىڭ كوسەمىن وزىمە باعىندىردىم، ول مەنىڭ وداقتاسىم بولدى» -دەيدى. ...ءبىر عاجابى بۇل «ابدال» تايپاسى كەيىن تۇرىكپەن مەن كىشى ءجۇز قازاقتارىنىڭ قۇرامىندا ساقتالدى. ولاردىڭ ۇرپاعى ءالى كۇنگە دەيىن بار...» - دەپ جازعان بولاتىن» (ارال-كاسپي ءوڭىرىنىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارى. اقتاۋ 2007. 248-253 بەتتەر).
وسى دەرەكتەردى ساراپقا سالساق تومەندەگىدەي بولىپ شىعادى:
- ابدال - قازاقتىڭ رۋ اتى. الشىنداعى 12 اتا بايۇلىنىڭ ءبىر بالاسى تازدان تارايدى. ابدالدار تۇرىكپەن، وزبەكتىڭ لاقاي، قىرعىزدىڭ سارىباعىس تايپالارىنىڭ قۇرامىندا كەزدەسەدى.
- تاريحقا الەمگە ايگىلى كۇن قاعانى ەدىل پاتشانى بەرگەن عۇن (كۇن) ەلىنىڭ تەگى قازاق، ونىڭ قۇرامىنداعى كورسەتىلگەن تايپالاردىڭ بارلىعى دەرلىك (ارعىن، كەردەرى، البان، ابدال ت.ب.) كۇنى بۇگىندە دە قازاق حالقىنىڭ قۇرامىندا.
- ىبىرايىم احۋن عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندى اراپ دەپ وتىرعان جوق. اراپتاردىڭ ولاردى «ابدال» دەپ رۋ اتىمەن اتايتىنىن ايتىپ وتىر.
- ابدال - ءسوز ءتۇبىرى «اب (اپ), (ابا (اپا), بابا (اتا-بابا، ياعني اتا مەن اكە))»، ارى قاراي ال (العى، العاشقى، الدىڭعى), دال (دال بولۋ، نە ىستەرىن بىلمەي داعدارۋ). دەمەك، «قالىڭ تۇماننان» جول تاپپاي ەلدىڭ داعدارعان شاعىندا، بۇكىل الەمگە مۇسىلماندىقتىڭ نۇرىن شاشىپ، بۇكىل ەلدىڭ يمانعا ۇيۋىنا ۇيىتقى بولعان العاشقى اتالارىمىزدىڭ رۋلىق اتاۋى.
«تۇركىستاندا تۇمەن باب،
سىزدەردەن مەدەت تىلەيمىن.
سايرامداعى سانسىز باب،
وتىرارداعى وتىز باپ،
ەڭ ۇلكەنى ارىستان باب،
سىزدەردەن مەدەت تىلەيمىن» (قازاقتىڭ ەسكى جىرىنان). وسى باپتاردىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشىلار تۇركىستاندىق پىرلەردىڭ ءپىرى قۇل قوجا احمەت ياسساۋي مەن ماڭعىستاۋلىق اۋليە بەكەت ءپىر اتالار بولىپ تابىلادى.
- ابدال رۋىنىڭ ءومىر سۇرگەن كەزەڭدەرى وتە ءارى دە، بىرنەشە مىڭداعان جىلدارعا كەتەدى دەسە دە بولادى. ونى «الپامىس باتىر» جىرىنداعى الپامىس باتىردى، قىرعىزدىڭ «ماناسىنداعى» ماناستى «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەردىڭ» قولداعانى جونىندە ايتىلاتىنان دا كورۋگە بولادى.
عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەننىڭ بارلىعى دا ماڭعىستاۋلىق ءاز (قازاق) اتامىزدىڭ ۇرپاعى. ولاردىڭ مولاسى دا وسى جەردە.
- قىرىقشىلتەن – قورىم; قاراعان تۇبەكتە، اششىمۇرىن مۇيىسىنەن وڭتۇستىكتە 25 كم جەردە (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋدىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى» الماتى-2010. 217 بەت).
وزگە وڭىرلەردە دە «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەنگە» بايلانىستى كيەلى ورىندار كەزدەسەدى. ماڭعىستاۋداعى قورىمعا «عايىپ ەرەن» دەگەن ءسوز تىركەسى قوسىلمايدى. نەگە؟ سەبەبى، ولار ماڭعىستاۋعا «عايىپتان-تايىپ» كەلگەن جوق، ءبارى وسى ءوڭىردىڭ ءبىلىم بۇلاعىنان سۋ ىشكەن ۇرپاقتارى.
- ماڭعىستاۋدا قىرىقشىلتەننەن دە باسقا قىرىق سانىنا قاتىستى كوپتەگەن توپونوميكالىق اتاۋلار بار: قىرىققىز (قىرعىز) – جەر اتى، قىرىقكەز – قورىم; قىرىققىستاۋ – قورىم; قىرىققۇدىق - قۇدىق; قىرىقمەرگەن – جەر اتى; قىرىقمىلتىق – قورىم; قىرىقسەگىز – قۇدىق ت.ت.
- اتالارىمىز كەزىندە «قىرقادان قىرعا قاراپ، قىرىق شالعىسىن كۇنىنە، ون ەكى سىلكىپ تاراعان»، ياعني ەلدى جاقسىلىققا جەتەلەيتىن ازاماتتاردىڭ «تەك قانا ءبىر باعىتقا قاراي اعاتىن، قىردان اققان سۋ سياقتى» اۋزى ءبىر بولۋلارىن جانە سول ون ەكى اتا ۇرپاقتارىنىڭ ادامي قاسيەتتەرىنىڭ اسا جوعارى دەڭگەيدە بولۋىن قاداعالاپ وتىرعان. قازاقتىڭ قارا شاڭىراعى «ون ەكى اتا بايۇلى» وسىلاي بولعان. ولار بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ استانا حالقى اتالعان. ول جايلى مۇرات موڭكەۇلى اتامىز:
«قىرقادان قىرعا قاراسا،
قىرىق شالعىسىن كۇنىنە
ون ەكى سىلكىپ تاراسا;
قۋ توڭكەرسە اسپاننان
ءۇش تىلەگەن باپپەنەن.
داۋىلپاز سوقسا استىنان
جەلبەگەي كۇرەڭ اتپەنەن،
باۋىرى شۇبار، سىرتى كوك
قارشىعا قۇسقا جاراسار!
الاس بولىپ اداسقان،
مۇنار بولىپ تۇلداسقان،
مۇسىلمان بولىپ ءدىندى اشقان;
مۇنىڭ ءبارى جىگىتتەر،
ءبىر كىسىدەن تابىلماس –
استانا جۇرتقا جاراسار» (مۇرات موڭكەۇلى «بەس عاسىر جىرلايدى» الماتى-1989. 131 بەت).
قازىرگى جاعدايدا ەلىمىزدە ۇلتتىق يدەلولوگيانىڭ: ءتىل، ءدىن جانە ءدىلدىڭ تولىقتاي مويىندالماۋىنان ازاماتتارىمىز «قىرقادان قىرعا قاراي» الماي، «قىرقادان ويعا قاراۋعا» ءماجبۇر. وسىنىڭ سالدارىنان «كۇنىنە ون ەكى سىلكىپ تاراپ وتىرماعاسىن، قىرىق شالعىنىڭ دا ءجۇزىن توت» باسىپ، «ارامشوپتەردى» وتاپ وتىرۋعا شاماcى جەتپەۋدە. سەبەبى، ءبىز اتالارىمىز سياقتى پيراميدانىڭ باسىنا اردى ەمەس اقشانى قويدىق. ادامي قاسيەتتەن (اردان) التىندى (بايلىقتى) جوعارى قويعان ەلدىڭ دە، ونىڭ باسشىلارىنىڭ دا بولاشاعى بولمايدى. بۇل ءبىزدىڭ ۇلى اتالارىمىزدىڭ قاعيداسىندا «مالىم جانىمنىڭ ساداعاسى، جانىم ارىمنىڭ ساداعاسى» جانە «ارىستان باسقارعان ەل ارىستان، تۇلكى باسقارعان ەل تۇلكى، قويان باسقارعان ەل قويان» بولادى دەپ تۇجىرىمدالعان.
تاريح تاعلىمى: بۇتكىل جەر بەتىندەگى ەڭ العاشقى مەملەكەت از، قاز، قازان، قازار، قازاق مەملەكەتى قۇرىلعالى بەرى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك جانە وتباسىلىق قۇرىلىمى جۇيەلەرىنىڭ ەكەۋى دە بىردەي بولدى. قازاق ەلى قازاق وتباسىسىنىڭ ۇلكەيتىلگەن ماكەتى. سەبەبى، قازاقتىڭ مەملەكەتتىك قۇرىلىمى ءوز باستاۋىن وتباسى قۇرىلىمىنان العان. اتالارىمىزدىڭ «وتباسى شاعىن مەملەكەت» دەيتىندەرى وسى. قازاقتا «ۇلكەن ۇل تاق مۇراگەرى، ال كەنجە ۇل قارا شاڭىراق يەسى» ەكەندىگى سان مىڭداعان جىلداردان بەرى ساقتالىپ، اينىماس داستۇرگە اينالعان.
ۇلى اتالارىمىزدان قالعان ەسكى جادىگەرلەردىڭ ىشىندەگى، ەشكىمدى ەشقانداي داۋعا جىبەرمەيتىن ەڭ سەنىمدى دەرەك كوز: جەر، سۋ، تاۋ، ەلدەر مەن ەلدى مەكەن اتاۋلارى بولىپ تابىلادى. مىنە وسى قاعيداعا سايكەس، نۇق پايعامباردىڭ كەمەسى توقتاپ، ىلىڭگىر سالعان جەر بۇگىنگى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى جەرىندە الىستان قاراعاندا شوگىپ جاتقان قوس وركەشتى تۇيەنى ەلەستەتەتىن قازىعۇرت اۋدانى جەرىندە ورنالاسقان، قازىعۇرت تاۋى بولىپ تابىلادى. تاۋدىڭ توبەسى ويپاڭ، جازىق، ۇزىندىعى 20, ەنى 10 شاقىرىمداي، بيىكتىگى تەڭىز دەڭگەيىنەن 1768 مەتر. وسى تاۋدا «ادام اتا شوقىسى»، “كەمە قالعان”، “پايعامبار توقتاعان”، «ىلىڭگىر (ياكور)»، “پايعامبار ساۋساعى”، «پايعامبار اتىنىڭ سۋ ىشكەن جەرى»، اقبۋرا، كوزدى اتا، اڭگىر اۋىلى ايماعىنداعى تاۋ شوقىسىنىڭ ەرنەگىندە ادام اتا مەن اۋا انا كيەلى تاسى مەن سول شوقىنىڭ ەتەگىندە قايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەر سۋ ىشكەن بۇلاق ت.ت. قاسيەتتى جەرلەر بار. بىراق، ءبىزدىڭ اشىق ەنتسيكلوپەديامىزدا بۇلاردىڭ ءبارىن اڭىز جەتەگىندەگى ورىندار دەپ جازىپتى. اتا-بابا مۇراسىن مەڭگەرۋگە بىلىمدەرى جەتپەي، وزدەرى ىلعي وتىرىك ايتاتىن بولعاسىن اتالارىمىزدى دا وتىرىكشىلەردىڭ ساناتىنا بەتتەرى بۇلك ەتپەستەن تەلىپ جىبەرگەن.
قازىعۇرت دەمەكشى، قازىعۇرتتىڭ تولىق ماعىناسى قازىق جۇرت. مىنا اتاۋلار سول قازىق جۇرتتان قالعان ەڭ سەنىمدى دەرەك كوزدەر.
ارنايى بارىپ قازىعۇرت تاۋىنىڭ باۋرايىنداعى اڭگىر اۋىلى ايماعىندا ورنالاسقان «قايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندى دە» كوردىم. ۇلى جاراتۋشى - اللا الاقانداي جەرگە ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ بۇكىل بولمىسىنان حابار بەرەتىندەي تاس بەلگىلەردى شوعىرلاندىرىپتى. قاتتى جەلدىڭ وتىنەن، بوراننىڭ ىزعارىنان قورعايمىن دەپ، شاپانى شۇرق تەسىك بولعان ادام اتا مەن ونىڭ باۋىرىنا تىعىلعان اۋا انا تاسى دا وسىندا. انا تاسىنىڭ باۋىر جاعىندا ءتورت بولىككە بولىنگەن قازانعا ۇقسايتىن بەلگى بار. بۇل – «ءتورت قۇبىلامىز تۇگەل» بولسىن دەپ تىلەك تىلەيتىن جەر. ودان ءسال ارىرەكتە نارەستە بەلگىسى بار. پەرزەنتتى بولعىسى كەلەتىندەر وسى جەردە اللادان تىلەك تىلەيدى. مۇندا ۇشقان قۇستان، جۇگىرگەن اڭنان اۋمايتىن نەشە ءتۇرلى تاس بەينەلەر، «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەر» سۋ ىشكەن ءۇش بۇلاق كوزى بار. شىراقشىنىڭ ايتۋىنشا ءبىرىنشى بۇلاق – كوز سۋى، ەكىنشى بۇلاق – قۇلاق سۋى، ءۇشىنشى بۇلاق – وڭەش سۋى دەپ اتالىپ، بۇلاقتاردىڭ سۋى وسى اعزالارعا ەم بولاتىن كورىنەدى.
بالا كەزىمىزدە اكە-شەشەمىزدىڭ ۇيرەتۋىمەن «باتىرلار جىرىن»، قازاقتىڭ كوپتەگەن شەجىرە داستاندارىن وقىپ، جاتتاپ وستىك. اۋىل قاريالارى ءبىرىنشى اللانى ۇلىقتاپ، اللاعا سيىناتىن، سونىمەن قاتار اللانى ۇلىقتاۋدا ۇرپاقتارىنا ۇلگى بولعان ماڭعىستاۋلىق 360 اۋليەلەردى، ءاز اۋليەنى، قارامان اتا، شوپان اتا، شاقپاق اتا، ماسات اتا، بەكەت اتا، بابا تۇكتى شاشتى ءازىز، عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەندەردىڭ ارۋاعىنا دۇعا باعىشتاپ، اۋىزدارىنان تاستامايتىن. وسى اۋليەلەردىڭ ءبارىنىڭ ماڭعىستاۋدا عۇمىر كەشكەندىكتەرىن، ەل جادى ولاردى نە ءۇشىن اۋىزدارىنان تاستاماي جاتتاپ جۇرەتىندەرىنىڭ سىرىن اڭگىمەلەرىنە ارقاۋ ەتىپ، وسى اۋليەلەردىڭ مولالارىنىڭ دا ماڭعىستاۋدا ەكەندىكتەرىن جىر قىلىپ ايتىپ وتىراتىن.
«سىيىنالىق اللا مەن ەكىنشى، عايىپ-ەرەن دەپ» ساتتىعۇل اتامىز جىرلاعانداي «باتىرلار جىرىندا» جانە وزگە دە شەجىرە-داستانداردا اللادان كەيىنگى اۋىزعا كوپ الىناتىنى وسى «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» بولاتىن.
ول كەزدە ماڭعىستاۋدان جىراقتا جۇرگەندىكتەن سول باتىرلارمەن بىرگە مەندە قىرىق شىلتەنگە بارىپ، باسىنا زيارات ەتسەم دەپ ارماندادىم. سول ارمانىمدى ورىنداۋ تىم ۇزاققا سوزىلدى. سەبەبى، ءبىز ەلگە (ماڭعىستاۋعا) قايتا ورالعانىمىزدا سوپىلىق ءىلىمنىڭ شىرقاۋ شىڭىندا تۇرعان ەجەلگى قازاق مادەنيەتىنىڭ وتى وشۋگە اينالعان. ماڭعىستاۋدا بىردە-ءبىر سوپىلىق ءىلىم وردالارى قالماعان. ءبارىن قيراتقان. قيراتپاعانىن مال قورا مەن اراق ساقتايتىن قويماعا اينالدىرعان. ءدىنى ساۋاتتى عۇلاما-عالىمداردىڭ ءبارىن تۇرمەگە قاماعان، اتقان، اتپاعاندارىن جەر اۋدارعان، قالعاندارىن قولدارىنداعى مالدارىن تارتىپ الىپ قىرعىنعا ۇشىراتقان. قىسقاسى، رەسمي دەرەكتەردە كورسەتىلگەندەي 1919 جىلى ماڭعىستاۋ دا 350-400 مىڭداي قاز ادايلار تۇرعان بولسا، سودان 1935 جىلعى ەسەپ تە 35-40 داي عانا قالعان.
پاتشالىق، كەڭەستىك ورىس ءىلىمىنىڭ ءۇش عاسىر بويى ۇزدىكسىز جازعان، جالعان ساياسي جازبالارىنىڭ سالدارىنان ماڭعىستاۋلىق بارلىق اۋليەلەر وزگە ۇلتتارعا تەلىنگەن. ءتىپتى، سوۆەتتىك تاربيە العان ماڭعىستاۋلىق كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ ءبىلىمدى جانداردىڭ ءوزى سولارعا سەنىپ، سول جالعان سەنىمدى ءوز شىعارمالارىنا ارقاۋ ەتكەن. مىسالى، سولاردىڭ ەڭ كورنەكتىسى س.قوندىبايدىڭ «قارامان اتا» اتتى ەڭبەگىندە «قارامان اتا 362 اۋليەنىڭ ءبىرى سانالاتىن ەسكى قورىم، بۇگىندە مەملەكەت قاراۋىنداعى مۇراجاي، جەراستى مەشىتى بار، قاسيەتتى ورىن، ءوز ۇلتى تۇرىكپەن بولسا كەرەك» دەگەن جولدار بار. وسى جولداردى باسشىلىققا العان بۇگىنگى تاريحشىلار قارامان اتانى تەك قانا تۇركپەندەرگە تەلىپ ءجۇر. بۇل قاتە تۇجىرىم. بۇنىڭ شەجىرە دەرەگىن «قوبىلاندى باتىر» جىرىنان تابامىز. وندا قيات رۋىنان شىققان «سەيىلدىڭ ۇلى قارامان باتىردىڭ» بەينەسى سومدالعان. ال، قيان (قيات) قورقىت بابا مەن شىڭعىس حان شىققان رۋدىڭ اتى ەمەس پە؟
ەندى اڭگىمەمىزدىڭ وزەگى قىرىق شىلتەنگە ورالايىق. زەينەتكە شىعىپ، ولكەمىزدىڭ تاريحىن زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسقان سوڭعى 10 جىلدا قىرىق شىلتەندى ۇزبەي ۇزاق ىزدەدىم. جازبا دەرەكتەردىڭ تالايىن اقتاردىم، ولكەمىزدىڭ ءسوز بىلەتىن، جەر بىلەتىن تالاي ازاماتتارىنا سۇراۋ سالدىم. سەرىكبول باۋىرىمىزدىڭ كىتابىنداعى مىنا دەرەكتەرگە:
«قىرىق شىلتەن. قاراعان تۇبەكتەگى اششىمۇرىن مۇيىسىنەن وڭتۇستىكتە 16-17 كم جەردە. باسقا مالىمەت جوق. جالپى ورتا ازيالىق يسلامداعى «قىرىق شىلتەن» ۇعىمى سۋفيستىك اعىمدارمەن بايلانىستى. مۇنداعى «شىلتەن» - پارسى تىلىندەگى «قىرىق» دەگەن ءسوزدى (چيلتان) بىلدىرەدى، تەك قازاق ءتىلىنىڭ ايتىلۋ زاڭدىلىعىنا باعىنىپ، وزگەرىسكە ۇشىراعان.
...ەرەن عايىپ قىرىق شىلتەندەر ەپوستا – كوزگە كورىنبەيتىن جاۋىنگەر-باتىرلار نەمەسە ولاردىڭ رۋحتارى رەتىندە تۇسىنىلگەن. ونىڭ ءبىر قورىمىنىڭ ماڭعىستاۋدا، ونىڭ تەڭىزگە استاسىپ جاتقان تۇسى – قاراعان تۇبەكتە كەزدەسۋى، ءسىرا، كەزدەيسوق ەمەس، وكىنىشتىسى، ماڭعىستاۋلىق شىلتەن-ەرەندەرگە قاتىستى اڭىزدار جيناقتالماعان» (س.قوندىباي «ماڭعىستاۋ مەن ءۇستىرتتىڭ كيەلى ورىندارى» الماتى-2000. 91 بەت) دەگەن دەرەككە سۇيەنىپ، سول ءوڭىردى جامان ماشيناممەن تۇگەل شارلادىم. ءوستىپ جۇرگەندە بەس-التى جىلدا وتە شىقتى.
مىنە بىلتىر ءساتى ءتۇسىپ قولىما ماڭعىستاۋدىڭ ەجەلگى كارتاسى ءتۇستى. كارتانىڭ قولىما تۇسۋىنە سەبەپكەر بولعان جان «ارال-كاسپي ارالىعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەرىندەگى اراب گرافيكالى ماتىندەردىڭ انىقتامالىعى» (الماتى، بابامۇرا-م باسپاسى، 2015) اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى نۇرلان قۇلباەۆ (قازاقستاننىڭ ايگىلى سۋرەتشىسى مارقۇم ايتباي قۇلباەۆتىڭ بالاسى) دەگەن ازامات بولدى. قورىم كارتا دا «عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» ەمەس، تەك قانا «قىرىق شىلتەن» دەپ اتالىپتى.
قورىم تاۋشىق – اق كەتىك (قازىرگى فورت شەۆچەنكو) قالاسى جولىنىڭ 31-ءشى كم-دە (كەرىسىنشە اق كەتىك – تاۋشىق جولىنىڭ 60 كم-دە) جولدىڭ وڭ جاق، ياعني تەڭىز جاق بەتىندە 400-500 مەتردەي جەردەگى قىستاۋدىڭ قارسى الدىنداعى قورادان 200 مەتردەي جەردە ورنالاسقان. قورىم اۋماعىنىڭ ەنى ەلۋ، كولدەنەڭى ءجۇز مەتر شاماسىندا.
قورىمنىڭ قاق ورتاسىندا كەزىندە وڭدەلمەگەن ۇلكەندى-كىشىلى تاستاردان قالانعان كەسەنە بولعانى انىق بايقالاتىن ۇلكەن تاس ءۇيىندى بار. اۋماعى 10*10 مەتردەي جەردى الىپ جاتىر. وسى كەسەنە ۇيىندىسىنەن 10 مەتردەي جەردە قاتارىنان جاتقان ءتورت قۇلپىتاس بار. ۇزىندىعى 60 سم. مەن ءبىر مەتر اراسىندا. ۇستىندە ماڭعىستاۋداعى ەجەلگى قورىمداردىڭ بارىندە دەرلىك كوپتەپ كەزدەسەتىن ۇستىندە «اسا تاياق» بەلگىسى بار سوپىلىق ءىلىم جولىن قۋعاندار باسىنا قويىلاتىن قۇلپىتاستارى بار. ەكەۋى ءبىرشاما جاقسى ساقتالعان. ءۇشىنشىسىن جەل ءمۇجىپ تاستاعان، تەك قانا سۇلباسى جاتىر. ال ءتورتىنشىسى سىنىپ 3 بولىككە بولىنگەن. قورىمدا جالپى سانى ايتسا ايتقانداي 40 شاماسىندا بەيىت بار.
قورىمنىڭ تەڭىز جاق شەتىندە وڭدەلمەگەن تاستان قالانىپ سالىنعان بىرنەشە بەيىت بار. بىرەۋىنىڭ ۇستىنە قازاقتىڭ حاندارى كيەتىن تاجگە ۇقساس تاس بەلگى قويىلعان. ولاردان دا باسقا باسىنا تەك تاس ستەللالار قويىلعان جانە ۋاقىت تەزىنە توتەپ بەرە الماي جەرمەن جەكسەن بولىپ كەتكەن بىرنەشە بەيىتتىڭ ورىندارى بايقالادى. قورىمدا جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي ءتورت قۇلپىتاستان باسقا، بىردە-ءبىر وڭدەلگەن تاس تا، رۋلىق تاڭبا دا جوق.
ورتالىق قيراعان كەسەنەدەن جول جاققا قاراي 50 مەتردەي جەردە اۋماعى 10*10 مەتر شاماسىندا، كەزىندە ۇلكەن ەتىپ سالىنعانى انىق كورىنىپ تۇرعان ەجەلگى عيماراتتىڭ ورنىن، تۇنەۋحانا ورنى بولار دەپ شامالاۋعا ابدەن بولعانداي. سەبەبى، استىندا قورىم جوق، تابانى قيما تاسپەن قيىمدالىپ توسەلگەنى ايقىن بايقالادى.
قورىم تەڭىز جاعالاۋىنان ونشا الىس ەمەس. قورىم تۇرعان توبەشىكتەن تەڭىزدە، تەڭىز جاعاسىنداعى جارقاباق تا الاقانداعىداي ايقىن كورىنەدى. قورىم شاقپاق اتا مەن سۇلتان ەپە قورىمدارىنىڭ ورتا جەرىندە ورنالاسقان. وسى قورىمنان كەتىك باعىتىنا قاراي تەڭىز جاعالاي جۇرگەندە كەنتى بابا 10 كم + ارى قاراي سۇلتان ەپە 1 كم = 11 كم. شاماسى بولادى. ال، كەرى قاراي ياعني تاۋشىق باعىتىنا قاراي تەڭىز جاعالاپ كەتسەڭىز 11 كم. شاماسىندا شاقپاق اتا جەر استى مەشىتىنە تاپ بولاسىز. قورىمنىڭ اق كەتىك باعىتىندا كىشى قاراعاشتى - 2 كم; ۇلكەن قاراعاشتى 12 كم; مايا قورىمى 17-18 كم. شاماسىندا. قاپام اتا قورىمى دا وسى وڭىردە، 5-6 كم. جەردە. زەر سالىپ قاراساق، ماڭعىستاۋ دا ەسكى قورىمسىز بوس جاتقان بىردە-ءبىر بيىك جەر (توبەشىك) تاپپايسىز. ءبىز بۇدان بۇل ءوڭىردىڭ كەزىندە ۇلكەن مادەنيەت وشاعى بولعانىن ايقىن اڭعارامىز.
بىلمەگەن ادام «ۋ» ىشەر دەگەن وسى بولار. ءتىپتى ءۇي مەن قورانىڭ قاق ورتاسىندا دا ەجەلگى بەيىتتەردىڭ ورنى جاتىر. ءۇستىن مال مەن ادام ءبارى باسقىلاپ ءجۇر.
كەلەشەك تە «قىرىق شىلتەن» اۋليەنىڭ مولاسىنىڭ قاسىنداعى قىستاۋدى قورىمنان الىسىراق جەرگە كوشىرگەن، نەمەسە تەك قانا قورانى قىستاۋدىڭ قارسى جاق بەتىنە اۋدارىپ، قورىمنىڭ سىرتىن قورشاعان دۇرىس بولار ەدى.
اڭگىمەنىڭ قىسقاسى قورىم قاراۋسىز قالعان. اۋمالى توكپەلى زار-زاماننىڭ تەپكىسى جەرگىلىكتى حالىقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. امان قالعانى جەر اۋدى. قوزعاۋشى كۇشى جەبرەيلەر بولعان كەڭەس بيلىگى حالىقتىڭ ءتىلى مەن ءدىنىن قولدانۋعا، كوكتەم مەرەكەسى ناۋرىز تويىن تويلاۋعا، اتا-بابالارىنىڭ ارۋاعىنا ارناپ اس-ساداقا بەرۋگە تىيىم سالىپ، اتا-بابالارىنىڭ ارۋاعىندا ەسكە الدىرماۋعا بارىن سالدى. حالىق زيارات ەتەتىن ۇلى اتالارىمىز جاتقان اۋليەلى ورىنداردى قۇلاتتى، قيراتتى، باسىنداعى بەلگىلەردى الىپ تاستاپ ۇستىنە ءدال وسىلاي مال قورالار سالدى.
«عايىپ ەرەن قىرىق شىلتەن» سوپىلىق ءىلىمنىڭ شىرقاپ شىققان شىڭى. بۇل شىڭعا شىققاندار اللانىڭ قالاۋىمەن قاراپايىم ادامدار كورە المايتىن دۇنيەلەردى كورەدى، قاراپايىم ادامدار ىستەي المايتىن دۇنيەلەردى ىستەيدى. اللانىڭ حاق جولىندا جۇرگەن ادال جانداردى قولداۋىنا الادى. مىسالى: ادامدار مەن ەلدەردى الدا نە كۇتىپ تۇرعانىن بولجاپ ساقتاندىرادى. كەز كەلگەن اۋرۋدىڭ شيپاسىن تابا بىلەدى. ولىككە جان بەرۋ، اسپانعا قۇس بولىپ ۇشۋ، قارا سۋدى تەرىس اعىزۋ، قاجەت كەزىندە جەل شاقىرۋ، جاۋىن جاۋعىزۋ، داۋىل تۇرعىزۋ سياقتى نە ءبىر ءتۇرلى كەرەمەتتەردى جاسايدى. جاي ادامدارعا كورىنبەي جۇرە الادى، التى ايلىق جولعا كوزدى اشىپ، جۇمعانشا جەتەدى. ولار وسى ومىردە قالاي بولسا، ولاردىڭ رۋحتارى دا تۋرا سولاي جۇرەكتەرى اللا دەپ سوعاتىن، ادال نيەتتى جانداردى قامقورلىعىنا الىپ جۇرەدى. مىنە ءدال سونداي تۇلعالاردىڭ سوڭعى تۇياقتارىنىڭ ءبىرى اۋليە بەكەت – ءپىر اتا بولىپ تابىلادى. ۇلى جاراتۋشى – اللانى شىن ءسۇيىپ، تاريحات جولىن زەرتتەيتىن سوپىلىق ءىلىمدى اسا جوعارى دەڭگەيدە مەڭگەرگەن ۇلى اتالارىمىزدىڭ وزدەرى مىنا جارىق دۇنيە دە ادامدارعا دۇرىس جول سىلتەپ، قولداۋ بىلدىرسە، سول اتالارىمىزدىڭ ارۋاعى دا ۇرپاقتارىنا تۋرا سولاي جاساعان.
ۇلى اتالارىمىز جەرلەنگەن كيەلى ورىندار ۇرپاعىمەن بىرگە جاسايدى. ۇرپاعى ۇمىتپاسا اۋليەلەر دە ۇمىتپايدى. ۇلتتىق رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ بۇدان اسقان جولى جوق.
وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا ۇلى جاراتۋشى – اللا يمان بەرگەي!
مۇحامبەتكارىم قوجىربايۇلى، ماڭعىستاۋ
Abai.kz
