«بىزگە نە بولدى؟» بۇل سۇراق ءبىراز ۋاقىتتان بەرى تاياۋ شىعىستا، سونىمەن قاتار، جالپى يسلام الەمىندە ءجيى قويىلىپ كەلەدى. ياعني، "باتىس بىزدەن قالاي ارتىق؟" دەگەن سۇراق شەيحتەرىن قاۋمالاپ، ءوز "ۇلىلىقتارىن" ايتۋدان جالىقپاعان اراب ءناسىلدى عالىمداردىڭ كوكەيىن كوپتەن بەرى تەسىپ كەلەدى. وزدەرىن باتىسپەن سالىستىرۋ - يسلام الەمىنىڭ پايداسىنا شەشىلمەيتىنىن ۇققىسى كەلمەيتىن ولار - كوتەرىلگەن تاقىرىپتىڭ ماڭىزدىلىعىنان با ەكەن، كەيىنگى كەزدەرى ءتىپتى، بۋىرقانعان اشۋىن دا جاسىرا المايتىن كۇيگە تۇسكەن.

شىندىعىندا، بۇلايشا سۇراق قويۋدىڭ، كوڭىلسىزدىككە سالىنىپ، اشۋعا ەرىك بەرۋدىڭ دە سەبەبى بار. ويتكەنى، يسلام الەمى بىرنەشە عاسىر بويى ادامزات وركەنيەتى مەن ونىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولدى. مۇسىلمانداردىڭ تۇسىنىگىنشە، يسلام وزىنشە ءبىر ۇلكەن وركەنيەت ەدى دە، ودان سىرت قالعاندار جابايى جانە ءدىنسىز دەپ ەسەپتەلدى.

«بىزگە نە بولدى؟» بۇل سۇراق ءبىراز ۋاقىتتان بەرى تاياۋ شىعىستا، سونىمەن قاتار، جالپى يسلام الەمىندە ءجيى قويىلىپ كەلەدى. ياعني، "باتىس بىزدەن قالاي ارتىق؟" دەگەن سۇراق شەيحتەرىن قاۋمالاپ، ءوز "ۇلىلىقتارىن" ايتۋدان جالىقپاعان اراب ءناسىلدى عالىمداردىڭ كوكەيىن كوپتەن بەرى تەسىپ كەلەدى. وزدەرىن باتىسپەن سالىستىرۋ - يسلام الەمىنىڭ پايداسىنا شەشىلمەيتىنىن ۇققىسى كەلمەيتىن ولار - كوتەرىلگەن تاقىرىپتىڭ ماڭىزدىلىعىنان با ەكەن، كەيىنگى كەزدەرى ءتىپتى، بۋىرقانعان اشۋىن دا جاسىرا المايتىن كۇيگە تۇسكەن.

شىندىعىندا، بۇلايشا سۇراق قويۋدىڭ، كوڭىلسىزدىككە سالىنىپ، اشۋعا ەرىك بەرۋدىڭ دە سەبەبى بار. ويتكەنى، يسلام الەمى بىرنەشە عاسىر بويى ادامزات وركەنيەتى مەن ونىڭ جەتىستىكتەرىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا بولدى. مۇسىلمانداردىڭ تۇسىنىگىنشە، يسلام وزىنشە ءبىر ۇلكەن وركەنيەت ەدى دە، ودان سىرت قالعاندار جابايى جانە ءدىنسىز دەپ ەسەپتەلدى.

ەۋروپا تاريحىندا ورتا عاسىر دەپ اتالعان داۋىردە يسلامنىڭ مۇنداي پىكىرى نەگىزسىز بولعان جوق. ارينە، مۇسىلماندار بۇل عالامشاردىڭ - قىتاي، ءۇندىستان ءتارىزدى ەلدەرى مەن حريستيان الەمىندە وزدەرىنەن الدەقايدا ارتىق نەمەسە كەم وركەنيەتتى قوعامداردىڭ ءومىر سۇرەتىنىن ءبىلدى. بىراق، قىتاي - الىس، از زەرتتەلگەن بولدى دا، ءۇندىستان - يسلامدانۋ جانە قۇلدانۋ پروتسەسىن باستان كەشىرىپ جاتتى. ءسويتىپ، تەك حريستيان الەمى عانا ءدىني جانە ساياسي تۇرعىدان عالامدىق ۇستەمدىككە جەتەر جولداعى جالعىز سالماقتى قارسىلاس بولدى. وسى كەزدە مۇسىلمانداردىڭ كوزعاراسىمەن الەمدىك بيلىكتىڭ يسلام قولىنا كوشە باستاۋى - زاڭدى قۇبىلىس دەپ ەسەپتەلدى.
عاسىرلار بويى مۇسىلماندار دۇنيەگە استامشىل كوزعاراسپەن قاراپ، وزدەرىن وتە جوعارى باعالادى. ياعني، يسلام - جەر بەتىندەگى تەڭدەسى جوق اسكەري قۋاتقا يە بولىپ، ءبىر مەزەتتە ەۋروپا مەن افريكاعا، ءۇندىستان مەن قىتايعا باسىپ كىردى. بۇل - ازيا، ەۋروپا، افريكاداعى كەڭ كولەمدى ساۋدا جانە قاتىناس جۇيەسى ارقىلى ءتۇرلى تاۋارلارىن ساتاتىن، افريكا مەن ەۋروپادان قۇل مەن ءجۇن، التىن اكەلەتىن، ازيانىڭ وركەنيەتتى ەلدەرىمەن ءتۇرلى ساۋدا تاۋارلارىمەن، ماتالارىمەن جانە ونىمدەرىمەن ايىرباس جاسايتىن الەمنىڭ ەڭ الدىڭعى قاتارلى ەكونوميكالىق كۇشتى قوعامى بولدى. سول ۋاقىتتا يسلام الەمى تاياۋ شىعىس، گرەكيا جانە يران سىقىلدى ەجەلگى ەلدەردىڭ ءبىلىمى مەن قابىلەتىنە مۇراگەرلىك ەتىپ، ولارعا قاعاز جاساپ پايدالانۋ (قىتاي) مەن وندىق ساناۋ جۇيەسى ء(ۇندىستان) سەكىلدى ماڭىزدى جاڭالىقتار قوسىپ، ادامزات تاريحىندا عىلىم مەن ونەردىڭ ەڭ جوعارى دامۋ دەڭگەيىنە جەتتى. بۇل جوعارىدا اتالعان مۇرانى قابىلداعان يسلام الەمىنىڭ عالىمدارى وعان ءوز زەرتتەۋلەرىن، تاجىريبەلەرى مەن يدەيالارىن ەنگىزىپ، ۇلكەن ۇلەس قوستى. ورتاعاسىرلىق ەۋروپا كوپ جاعدايدا عىلىم مەن ونەردى يسلام الەمىنەن ۇيرەنىپ، ءتىپتى ولار ءۇشىن بەلگىسىز بولىپ قالۋى مۇمكىن گرەك جازبالارىن اراب تىلىندەگى نۇسقادان وقىپ، بەلگىلى دارەجەدە تاۋەلدى بولدى.

بىراق، جاعداي كۇتپەگەن جەردەن وزگەردى. قايتا ورلەۋ داۋىرىنە دەيىن-اق ەۋروپالىقتار مادەنيەت كەڭىستىگىندە ايتارلىقتاي ىلگەرىلەي باستادى. جاڭا تاسىلدەر ەۋروپانىڭ جىلدام دامۋىنا جاعداي جاساپ، يسلام قوعامىنىڭ عىلىمي، تەحنيكالىق، مادەني مۇراسى ارتتا قالدى. الايدا، مۇسىلماندار ءبىراز ۋاقىتقا دەيىن مۇنى سەزبەدى. ولار ءۇشىن حريستياندىق جانە ونىمەن بايلانىستى بارلىق نارسە - تانىس جانە قۇنسىز بولاتىن. ولاردىڭ پىكىرىنشە، حريستياندىق تا، يۋدايزم دە - يسلامنان بۇرىن كەلگەن. بۇل دىندەردىڭ قاسيەتتى كىتاپتارى اقيقات شىندىققا نەگىزدەلگەنىمەن، سالاق ساقتاۋشىلار تاراپىنان بۇرمالانىپ، بۇگىنگە تولىق جەتپەگەن. سول ءۇشىن، بۇلاردان كەيىن ادام بالاسىنا سوڭعى جانە شىنايى ءدىن - يسلام كەلدى. حريستياندىقتىڭ دۇرىس تۇسىنىكتەرى - يسلامنىڭ بولىگى، ال يسلامنان تىس نارسە جالعان بولىپ ەسەپتەلدى. وزىنەن وزگەنىڭ ءبارىن وسىلاي تەرىس دەپ ەسەپتەۋ تاكاپپارلىققا سوقتىردى. سونىڭ كەسىرىنەن، اراب تۇبەگى مەن تاياۋ شىعىستاعى مۇسىلماندار «بىزدەن باسقانىڭ ءبارى - ءدىنسىز، ال ءدىنسىزدىڭ جاساعان مۇلكىن تۇتىنىپ، ونىڭ ءىلىمىن ۇيرەنۋ - كۇنا» - دەگەن ءپاتۋا شىعارىپ، سول وتىرىگىنە وزدەرى يلانىپ وتىرا بەردى. ناتيجەسىندە، عىلىمدا باسپاحانا ماشينەسى پايدا بولعانىمەن، بۇل ايماقتا باسپا ءىسى كەنجەلەپ قالدى. ونىڭ سەبەبى - «اراب ءتىلى - قۇران ءتىلى، ونى كاپىر جاساعان باسپا قۇرالىمەن جازۋ - كۇنا» بولىپ سانالادى ەكەن-ءمىس. وسىلايشا، كىتاپ باسۋ جولعا قويىلماعاندىقتان، قوعام دامۋى ءبىرشاما باياۋلادى. مۇنداي تەجەۋلەر سول زاماندا وڭدى-سولدى، ءجوندى-ءجونسىز بەرىلگەن كونسەنسۋستاردىڭ ىقپالىمەن بولدى. ياعني، سول كەزدەگى قوعامنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى - ۇلەمدەر بەرەتىن قانداي دا ءبىر پاتۋاعا تىكەلەي تاۋەلدى ەدى. ءتىپتى تۇرىك دەرەكتەرى داۋىلدان قيراپ، جاعاعا شىعىپ قالعان ۆەنەتسيالىق اسكەري كەمەنىڭ تاريحى تۋرالى قىزىق وقيعانى باياندايدى: وسماندىق اسكەري-تەڭىز ماماندارى كەمەنىڭ تۇرقىن زەرتتەپ، قاجەتتى بولشەكتەر تاپقان. بىراق، ءدال سول جەردە «مۇسىلماندارعا دىنسىزدەردەن ۇلگى الۋعا بولا ما؟» - دەگەن ءدىني-قۇقىقتىق سۇراق تۋىندايدى. ءسويتىپ، بۇل سۇراقتى ءبىر شابارمان الىپ، ءپاتۋا شىعارۋشى ءدىني بيلىك وكىلدەرىنە بارىپ، ولار بەرگەن «دىنسىزدەردەن ۇيرەنگەن نارسە - ولارمەن كۇرەستە جاردەمدەسەتىن بولسا، ۇيرەنۋگە رۇقسات» - دەگەن ءپاتۋانى كەمەنى تاپقان جەردەگى ماماندارعا الىپ كەلىپ، ولار ىسكە كىرىسكەنشە، قانشاما ۋاقىت جوعالتقان...

وسى سياقتى بولماشى نارسەگە رۇقسات سۇراۋ، مەملەكەتتىك ماسەلەلەرگە قالايدا ءدىني رەڭك بەرىپ، قيىنداتۋ - مۇمىندەردىڭ دامۋىن تەجەپ، باتىستىڭ العا شىعۋىنا جاعداي جاسادى. الايدا، مۇنى سوڭعى پايعامباردىڭ ۇممەتتەرى تۇسىنبەي (نەمەسە تۇسىنگىسى كەلمەي), ارتتا قالۋ سەبەبىن ءوز قاتەلىگىنەن ىزدەمەي، وزگەنى كىنالاۋعا بەيىم تۇردى. ماسەلە وسى جەردە ايقىندالا ءتۇستى: «باتىس جەتىستىگىنىڭ سيقىرلى جۇزىگى قاي جەردە جاسىرىلعان، ونىڭ قۋاتىنىڭ قاينار كوزى قايدا؟» ارابتار بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن ءداستۇر بويىنشا ءدىن تەرميندەرىنەن ىزدەدى. ياعني، بارلىق پروبلەما مەن ولاردى شەشۋ جولىن تەك دىنگە اپارىپ تىرەي بەردى. مۇنداي كەرىتارتپالاردىڭ ۋاجدەرى ءاردايىم بىرتەكتى بولاتىن. «وتكەنىمىزگە، پايعامبارىمىز تۇسىنداعى قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان، تەك شاريعات زاڭدىلىعىمەن ءجۇرىپ-تۇراتىن حاليفات داۋىرىنە، شىنايى دىنگە، قۇداي سوزىنە قايتا ورالايىق،» - دەيدى ولار. ارينە، بۇل «ەگەر ءبىزدىڭ جولىمىز بولماي، ءىسىمىز وڭعا باسپاي جاتقان بولسا، بۇل قۇدايدىڭ ءبىزدى «اقيقات جولدان» تايعانىمىز ءۇشىن جازالاپ جاتقاندىعى»، - دەگەندى بىلدىرەدى. قانشالىق جاقسىلىققا باعىتتاۋ نيەتىندە ايتىلسا دا، بۇل پىكىر ءوز دايەكتىلىگىن جوعالتقان-دى. ويتكەنى، مۇنداي وزگەرىستەن «حاق ءدىندى» ۇستانعان مۇسىلمان ەمەس، كەرىسىنشە دىنسىزدەر پايدا كورىپ جاتقان. تاياۋ شىعىس تۇرعىندارىنا وزگە وركەنيەت پەن مادەنيەتتى نازارعا الىپ، سوعان ءۇڭىلىپ كورمەي، بۇل سۇراققا جاۋاپ تابۋ قيىنعا سوعاتىن. ءاۋ باستاعى شىنايى يسلامعا ورالۋدى ۋاعىزداۋ ءبىر باسقا دا، بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن حريستيانداردان ىزدەۋ - مۇلدەم باسقا نارسە. ياعني، سول شاقتاعى كوزعاراسپەن قاراساق، كوپە-كورنەۋ ساندىراق بولاتىن.

كوپشىلىك يدەياسىن العاش ىسكە اسىرعان فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى حريستياندىق رەڭككە يە بولماق تۇگىلى، شىعىستا حريستياندىققا قارسى دەپ تانىلعاندىقتان، ءبىرشاما ۋاقىت ەۋروپادا وسى ءدىننىڭ باسەكەلەسى سانالىپ كەلگەن-ءدى. الايدا، يمپەريا مەن قايتا قالپىنا كەلتىرۋ تۇسىندا ول وزگەلەردىڭ وزىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىنان ايىرىلىپ قالدى. بۇعان قوسا، ولار «فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى ادامزاتقا تەڭدىك اكەلدى، ءبىز دە سولاردان ۇلگى الۋىمىز كەرەك»، - دەستى. بىراق مۇنداي تەڭدىكتى ادامزاتقا يسلام ءدىنى العاش تۇسكەن كەزدە، سوڭعى پايعامبار مۇحاممەد (س.ع.س. - اۋدارماشىدان) جاريالاعان-دى. سول كەزدىڭ وزىندە كەدەي وتباسىنان شىققان دارىندى بالا بولسا، ول مەدرەسەدەن ءىلىم يگەرىپ، قاري، حافيز بولىپ دارەجەسى جوعارىلاپ، قوعامعا ىقپالدى تۇلعا بولىپ قالىپتاسا الار ەدى. وسى سەكىلدى وزدەرىندە بار ۇستىنداردى ۇمىتىپ، باتىسقا تابىنعان مۇسىلماندار ماڭگۇرت كۇي كەشتى. ءحىح عاسىر مەن حح عاسىردىڭ كوپ بولىگىندە سول باياعى «سۇلەيمەننىڭ جۇزىگىن» ىزدەۋ شارالارى باتىس ءومىرىنىڭ ەكونوميكا جانە ساياسات، ياعني بايلىق پەن بيلىك دەگەن ەكى اسپەكتىسىنە شوعىرلاندى. ءسويتىپ، باتىس - قوعامدى دۇرىس قۇرماعان بۇلاردىڭ قاتەلىگى سالدارىنان ەمەس، «وزگەشە فورمالار جاساپ، ءتيىمدى تاسىلدەر تۇتىنعاندىقتان العا وزىپ كەتتى» دەپ تۇسىنگەن بۇلار تاعى دا قاتەلەستى.
حح عاسىردىڭ ىشىندە تاياۋ شىعىسقا جانە كۇللى يسلام ەلدەرىنە راسىندا دا ءبىر تەتىكتىڭ قيۋى قاشقاندىعى بەلگىلى بولدى. ءوزىنىڭ ماڭگىلىك باسەكەلەسى - حريستيان الەمىنە قاراعاندا، يسلام الەمى - جۇتاڭىراق، السىزىرەك جانە نادانىراق بولا ءتۇستى. ءحىح-حح عاسىرلاردا باتىستىڭ باسىمدىعى انىق بايقالدى. ول مۇسىلماننىڭ قوعامدىق جانە جەكە ءومىرىنىڭ بارلىق سالالارىنا كىرىسە باستادى.

جاڭاشىلدار، رەفورماشىلار مەن توڭكەرىسشىلەر ءوز كۇشتەرىن قارۋلى كۇشتەر، ەكونوميكا جانە ساياسات سەكىلدى باستى ءۇش باعىتقا جۇمىلدىردى. بىراق بۇلاردىڭ ناتيجەسى وتە اۋىر بولدى. جەتىلدىرىلگەن قارۋلى كۇشتەر - جەڭىستىڭ ورىنىنا نامىستى كەلتىرەتىن جەڭىلىستەر لەگىن اكەلدى. كەيبىر ەلدەر وركەندەپ دامۋدىڭ ورىنىنا، كەدەيشىلىك پەن سىبايلاس جەمقورلىققا بەلشەسىنەن باتىپ، ەكونوميكاسى سىرتتان كەلەتىن كومەككە مۇقتاج نەمەسە جالعىز جەر استى قورى - مۇنايعا تاۋەلدى بولىپ قالدى. ءتىپتى، سول مۇنايدى بارلاپ، ونى ءوندىرىپ، اجەتكە جاراتۋ دا باتىستىڭ ونەرتاپقىشتىعى مەن ىسكەرلىگىنسىز جۇزەگە اسپادى. وسى تۇستا بۇلار دا جەردىڭ جانار-جاعارماي قالدىقتارىمەن لاستانۋ قاۋپىن، سونداي-اق، الەمدىك ەكونوميكانىڭ باتىستىق قىڭىر اۆتوكراتتار توبىنا تاۋەلدى ەكەنىن جەتە ءتۇسىندى. قارۋ مەن فابريكالار، مەكتەپتەر مەن پارلامەنت سەكىلدى كوپتەگەن قۇرالدار پايدالانىلعانىمەن، كۇتكەن ناتيجە بولمادى. كەيبىر جەردە ءبىرشاما جەڭىلدىك تۋىپ، ءتىپتى تۇرعىنداردىڭ كەي توبى بەلگىلى ءبىر تەڭدىككە قول جەتكىزدى. بىراق، يسلام مەن باتىس الەمى اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك ۇيلەسىمسىزدىگى جويىلعان جوق.

دەسە دە، الدا بۇدان دا زور سوراقىلىق كۇتىپ تۇر ەدى. تالاي عاسىردان بەرى تيەسىلى كوشباسشى ورىنىن جوعالتىپ، وزدەرىن ءالسىز، ءارى كەدەي سەزىنگەن اراب تۇبەگى مەن تاياۋ شىعىستىق مۇسىلماندار ەندى باتىستىڭ سوڭىندا سالپاقتاپ قالدى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا بۇلار باتىستان عانا ەمەس، شىعىس ازيادان دا قالىپ، ودان ءارى قورلانا ءتۇستى. جاپونيانىڭ اياعىنان تىك تۇرۋىن دا ىشتەي جاراتپاي تۇردى. ازياداعى جاڭا ەكونوميكانىڭ جەتىستىكتەرى تەك قىزعانىشتارىن وياتتى. ءوز ماماندارى مەن تەحنيكاسىنىڭ شاماسى جەتپەيتىندىكتەن، كونە وركەنيەتتىڭ تاكاپپار مۇراگەرلەرى ءوز جۇمىسىن جۇرگىزۋ ءۇشىن باتىستىق فيرمالاردى جالداۋعا تۋرا كەلدى. قۋىپ جەتۋ - قيىن شىعار، ال ءبارىنىڭ سوڭىنان سالپاقتاپ ءجۇرۋ - ودان دا جامان. قازىرگى الەمنىڭ بارلىق تالابىنا ساي - ەكونوميكالىق دامۋ، جۇمىسپەن قامتۋ، ساۋاتتىلىق پەن ءبىلىم بەرۋ جانە عىلىمي جەتىستىكتەر، ساياسي بوستاندىق پەن ادام قۇقىن قۇرمەتتەۋ سەكىلدى ءبىر كەزدەرى قۋاتتى وركەنيەت قۇرعان قۇندىلىقتىڭ ءبارى قۇردىمعا كەتتى.

بۇعان كىنالى كىم؟ بۇل - جالپى ادامزاتتى تولعاندىرعان ساۋال. تاياۋ شىعىستا كوپتەگەن ادام بۇرىن دا، قازىر دە بۇل سۇراقتى قويىسىپ جاتىر. جانە بۇعان ءتۇرلى جاۋاپ تا بار. ادەتتە ءوزىڭنىڭ باقىتسىزدىعىڭ ءۇشىن وزگەنى جازعىرعان جاقسى، ءارى وڭاي عوي. سول ءتارىزدى ۇزاق ۋاقىت بويى بۇل باقىتسىزدىقتىڭ كىنالى وبەكتىسى - موڭعولدار بولىپ كەلدى. ءحىىى عاسىرداعى موڭعول شاپقىنشىلىعى - ءوزى السىرەپ، توقىراۋعا جاقىنداعان يسلام وركەنيەتى مەن مۇسىلمان ۇستەمدىگىنىڭ قۇلاۋىنا سەبەپ بولدى. بىراق، ءبىرشاما ۋاقىتتان كەيىن مۇسىلمان جانە وزگە ەل تاريحشىلارى بۇل دايەكتىڭ ەكى كەمشىلىگىن كورسەتتى. ءبىرىنشىسى - مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ (اسىرەسە يرانداعى) كەرەمەت مادەني جەتىستىكتەرىنىڭ ءبىراز بولىگى - موڭعول شاپقىنشىلىعىنا دەيىن ەمەس، كەيىن جاسالعان. ەكىنشىسى - موڭعولدار ءوزى دە ابدەن السىرەپ، قۇلاعالى تۇرعان يمپەريانى جاۋلاپ الدى. شىندىعىندا دا، ءبىر كەزدەردەگى حاليفتاردىڭ قۋاتتى يمپەرياسى شىعىس ازيادان كەلگەن كوشپەندىلەر ورداسىنان راقىمشىلىق تىلەپ، قالايشا اق جالاۋ كوتەرگەنىن ءتۇسىنۋ قيىن...

ەۋروپالىق ۇلتشىلدىقتىڭ كوتەرىلۋى دە جاڭا تۇسىنىكتەر تۋعىزدى. ارابتار وزدەرىنىڭ باقىتسىزدىعى ءۇشىن بىرنەشە عاسىر وزدەرىن باسقارعان تۇرىكتەردى كىنالاسا، تۇرىكتەر ءوز وركەنيەتىنىڭ توقىراۋىن - كەرى تارتقان ارابتاردىڭ وتكەن ءومىرىنىڭ اۋىر سالماعىنان كورەدى. ال پارسىلار بولسا، ەجەلگى داڭقىنىڭ جوعالۋىنىڭ قۇنىكەرى - اراب پەن تۇرىك جانە موڭعول دەپ بىلەدى.

اراب الەمىنە فرانتسۋزدار مەن بريتاندىقتار ۇستەمدىك ەتكەن تۇستا ء(حىح-حح عاسىرلار) - باتىس يمپەرياليزمى دەگەن تاعى ءبىر «كىنالى» تابىلدى. بۇلايشا جازعىرۋعا تاياۋ شىعىس سەبەپ بولدى. باتىستىڭ ساياسي ۇستەمدىگى، سونداي-اق، وتە ۇزاق، تەرەڭ جانە زۇلىم مادەني ىقپالى - ايماقتىڭ بەت-بەينەسىن وزگەرتىپ، حالىقتارىنىڭ ءومىرىن بەيتانىس باعىتقا بۇرىپ جىبەردى. ءسويتىپ وزدەرىنىڭ مادەني وتكەنىنە تەڭدەسسىز - جاڭا ءۇمىت پەن قاۋىپكە كەز قىلدى.

بىراق، اعىلشىن-فرانتسۋز «سپەكتاكلىنىڭ» عۇمىرى - سالىستىرمالى تۇردە قىسقا بولدى. كەرى كەتۋ ءۇردىسى سول توڭكەرىس باستالاردان ءبىراز بۇرىن باستالىپ، اتالمىش كورىنىس اياقتالعاننان كەيىن قايتا جالعاستى. قاسكۇنەمنىڭ ءرولى مەن باتىستىڭ وزگە دە كوشباسشىلىق قىزمەتى ەندى قۇراما شتاتتارعا اۋىستى. بار كىنانى امەريكاعا جابا سالۋ ارەكەتى - ايتارلىقتاي قولداۋعا يە بولعانىمەن، ۇلىبريتانيا مەن فرانتسياعا جابىلعان جالا سەكىلدى، سەنىمسىز كۇيىندە قالدى. اعىلشىن-فرانتسۋز بيلىگى مەن امەريكالىق ىقپال - تاياۋشىعىستىق مەملەكەتتەر مەن قوعامنىڭ ىشتەي السىرەۋىنىڭ سەبەبى ەمەس، سالدارى عانا بولدى.
جوعارىداعى داۋ-دامايعا ەۋروپالىقتاردىڭ قوسقان تاعى ءبىر ۇلەسى - انتيسەميتيزم مەن بارلىق جونسىزدىكتەر ءۇشىن جويتتەردى ايىپتاۋ بولدى. ءداستۇرلى يسلام قوعامىندا جويتتەر قاراپايىم شەكتەۋلەردى سەزىنەتىن. حVII-XVIII عاسىرلاردا باتىستىق ليبەراليزم پايدا بولىپ، تارالعانعا دەيىن ولارعا حريستيانداردان گورى، مۇسىلمانداردىڭ قول استىندا ءومىر ءسۇرۋ قولايلى بولدى. سوندىقتان، جويتتەرگە دەگەن جاۋلىق كوزعاراس قالىپتاسقان جەردە ولاردان كۇدىكتەنىپ، سەسكەنۋدەن بۇرىن، كەمسىتۋشىلىك كوزعاراس باسىم بولدى.
كەي كەزدە «شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋى - تاياۋ شىعىستىڭ قۇلاۋىنان ەمەس، باتىستىڭ كەنەت دامىپ كەتكەندىگىنەن بولدى»، - دەگەن دايەك كەلتىرىلىپ ءجۇر. ياعني، ۇلى گەوگرافيالىق اشىلۋلار، عىلىمي قوزعالىستار، تەحنولوگيالىق يندۋستريالدى جانە ساياسي توڭكەرىستەر - باتىستىڭ قايتا جاڭارىپ، وزىنە كەڭ جاعداي جاساپ، بيلىگىن نىعايتا تۇسۋىنە اسەر ەتتى. دەگەنمەن، بۇل ۇستانىمدار سۇراققا جاۋاپ بەرمەيدى، تەك ولاردى قايتا تۇجىرىمدايدى: «مۇنداي ۇمتىلىس ەرتەرەكتە دە قولدانىلسا، نەگە امەريكانى اشۋشىلار اتلانتيكالىق جاعالاۋعا مۇسىلمان پورتىنان ەمەس، يسپان پورتىنان اتتاندى؟»، «نەلىكتەن داڭقتى عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ كوپشىلىگى جۇرت كۇتكەندەي الدەقايدا باي، دامىعان جانە كوپ جاعدايدا ءبىراز ساۋاتتىراق يسلام الەمىندە ەمەس، ەۋروپادا اشىلدى؟»

كىنالىنى ىزدەۋدىڭ ايلالى ويىنى مۇسىلمان قوعامىنىڭ وزەگىنە باعىتتالعان. سول قوعامنىڭ وزەگى - ءدىن، يسلام ءدىنى بولىپ تابىلادى. الايدا، ادەتتە يسلامدى قارالاۋ - قاۋىپتى، ءارى مۇنداي جاعداي سيرەك ۇشىراساتىندىقتان، سەنىمدى بولىپ تا شىقپايدى. ويتكەنى، ورتاعاسىر ءداۋىرىنىڭ كوپ بولىگىندە شىعىستىڭ كونە مادەنيەتى دە، باتىستىڭ جاڭا مادەنيەتى دە - يسلام سەكىلدى وركەنيەت پەن پروگرەسس ورتالىعى بولا العان جوق. ءدال سول قوعامدا كونە عىلىمدار قايتا اشىلىپ، ىلگەرىلەۋگە مۇمكىندىك الدى، جاڭا عىلىمدار پايدا بولدى، شارۋاشىلىق پەن فابريكانىڭ جاڭا سالالارى پايدا بولىپ، ساۋدا-ساتتىق بۇرىن جەتپەگەن دەڭگەيگە كوتەرىلدى. سول جەردە قۋعىندالعان ەۆرەيلەر مەن ديسسيدەنت حريستيانداردى دا جينادى، بەلگىلى ءبىر دارەجەدەگى وي بوستاندىعى مەن پىكىر ەركىندىگىنە قول جەتكىزدى. ورتاعاسىرلىق يسلام الەمى - قازىرگى زامانعى مۇراتتار مەن دامىعان دەموكراتيالىق تاجىريبەمەن سالىستىرعاندا، وزىنە دەيىنگىلەرگە، زامانداستارىنا، ءتىپتى كوپتەگەن ءىزباسارلارىنا قاراعاندا، ەركىندىكتىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتە الدى.

«ەگەر يسلام - بوستاندىق، عىلىم جانە ەكونوميكالىق دامۋ جولىنداعى كەدەرگى بولسا، مۇسىلماندار ءبىر كەزدەرى قالاي كوشباسشى بولدى؟» - دەگەن اڭگىمە كوپ ايتىلادى. ال كەيبىرەۋ سۇراقتى باسقاشا قويادى: «يسلام - مۇسىلمانداردى جوعارى دارەجەگە جەتكىزدى، ال مۇسىلماندار سونىڭ ۇدەسىنەن شىعا الدى ما؟» سويتەدى دە، بۇل سۇراققا كىنانى جەكە ءبىر تالىمگەرلەرگە، ىلىمدەرگە جانە توپتارعا اۋدارىپ جاۋاپ بەرەدى.
ال قازىر يسلامشىلار، فۋندامەنتاليستەر دەگەن اتپەن بەلگىلى تۇلعالارعا كەلەر بولساق، ولار «قازىرگى يسلام ەلدەرىنىڭ ساتسىزدىگى مەن كەمشىلىگى - بوتەن تۇسىنىكتەر مەن سالتتار تاراپىنان بولعان كەرى ىقپالدىڭ سالدارىنان بولدى. يسلامنىڭ اقيقات جولىنان تايۋى - بۇرىنعى ۇلىلىقتى جوعالتۋعا اكەپ سوقتىردى»، - دەپ جازدى. ال، جاڭاشىلدار مەن رەفورماشىلار - بۇل كەرى كەتۋدىڭ سەبەبىن ەرتەدەگى قۇندىلىقتارىنان باس تارتقاندىقتان ەمەس، سونىڭ ساقتالىپ قالعاندىعىنان، ياعني، مىڭ جىل بۇرىن پروگرەسسيۆتى، جاسامپاز بولعانىمەن، قازىر ول سيپاتىنان ايىرىلعان، بارىنە دە ءوتىمدى يسلام رۋحانياتىنىڭ يكەمسىز، ورالىمسىز كۇيگە تۇسكەندىگىنەن كورىپ، فۋندامەنتاليستەرگە قارسى كوزعاراس ۇستاندى. جاڭاشىلدىقتى جاقتاۋشىلاردىڭ ءادىسى - ءدىندى، اسىرەسە يسلامدى قارالامايدى، بىراق ءفاناتيزمدى جازعىرادى. ءفاناتيزمدى، ءىشىنارا ءدىني فاناتيكتەردىڭ باسشىلارىن ءبىر كەزدەگى ۇلى يسلام عىلىمى مەن تۇتاستاي وي بوستاندىعى مەن پىكىر ەركىندىگىن تۇنشىقتىرۋشىلار دەپ ەسەپتەيدى.

بۇل تاقىرىپقا ءسوز قوزعاۋ ءۇشىن نەعۇرلىم كەڭ تاراعان ءتاسىل - تۇتاستاي ءدىن تۋرالى ەمەس، ءدىن مەن ونىڭ كاسىبي وكىلدەرىنىڭ ساياسي جۇيەدەگى ورىنى تۋراسىندا اڭگىمە قوزعاۋ. مۇنداي جاعدايدا باتىستىڭ ىلگەرىلەپ كەتۋىنىڭ باستى سەبەبى - شىركەۋ مەن مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن ءبولىپ، قۇقىقتىق زاڭدارمەن باسقارىلاتىن ازاماتتىق قوعام قۇرۋىندا بولىپ شىعادى. يسلام قوعامى ارتتا قالۋىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى - مۇسىلمانداردىڭ ايەل زاتىن ەكىنشى سورتتى تاۋار رەتىندە ساناۋىندا جاتىر. بۇل - اتالمىش الەمدى جارتى حالقىنىڭ تالانتى مەن كۇش-قۋاتىن پايدالانۋدان ايىرىپ، ەندى ءبىر بولىگىن (ۇرپاقتارىن) ساۋاتسىز، ەزىلگەن انالاردىڭ تاربيەسىنە قالدىرادى. مۇنداي تاربيەنىڭ ونىمدەرى - مەنمەن، وزىنە-ءوزى وتە سەنىمدى، تاكاپپار نەمەسە ەركىن، اشىق قوعامدا ءومىر سۇرۋگە ەپسىز، وتە ىنجىق، كوڭىلجىقپاس بولىپ وسەدى.

كەيبىرەۋلەر تاياۋ شىعىس پەن باتىستىڭ اراسىنداعى سيممەتريانىڭ بۇزىلۋىن - باعالى مەتالدار قورىنىڭ تۇگەسىلگەندىگىنەن، اۋىلدىق جەردە وتە جاقىن تۋىستاردىڭ (مىسالى، نەمەرەلەس اعا-قارىنداس) نەكەلەسۋىنەن نەمەسە اعاشتاردىڭ تامىرى مەن شابىندىقتارداعى ءشوپتى قۇرتىپ، شالعىندى جەردى شولگە اينالدىرعان ەشكى اسىراعاننان كوردى. سونداي-اق، تاياۋ شىعىستا جاڭا ءداۋىردىڭ وزىندە دوڭگەلەكتى كولىكتىڭ پايدالانىلماۋىن جاقسىلىقتىڭ بەلگىسى ەمەس دەپ سانادى. انتيكالىق ۋاقىتتا تانىمال بولعان دوڭگەلەكتى ترانسپورت ورتا عاسىردا سيرەك كەزدەسەتىن كولىك بولىپ كەلدى. شارۋا ءۇشىن اربا وتە ۇلكەن، سوعان سايكەس قىمباتقا تۇسەدى. ونى جاسىرىپ تىعۋ قيىن، وزگەلەردىڭ تارتىپ الۋى وڭاي. زاڭ دا، سالت تا بيلىكتىڭ وزبىرلىعىن شەكتەي المايتىن جەردە - كوزگە كورىنەتىن جانە قوزعالاتىن مۇلىكتى ساقتاۋ وتە قيىن بولدى. زورلىقشىل بيلىك پەن كورشىلەرلەن قورقۋ كورىنىسىن ارابتاردىڭ ۇيلەرىنىڭ ءداستۇرلى قۇرىلىمىنان كورۋگە بولادى. تەرەزەسىز بيىك قابىرعالار، جىڭىشكە دالىزدەردە جاسىرىلعان ەسىكتەر - باقۋاتتى تۇرمىستىڭ قانداي دا ءبىر ءىزىن مۇقيات جاسىراتىن سەكىلدى. جاڭا داۋىردە تاس توسەلگەن جولدار مەن دوڭگەلەكتى كولىكتىڭ كەڭىنەن تارالۋى دا ماڭىزدى ماسەلەنىڭ شەشىمىن تابا المادى.

ءبىر كەزدەرى قىزۋ قولدانعان ۇسىنىستار ۇمىتىلدى. حح عاسىردىڭ ەڭ باستى قوزعالىسى - سوتسياليزم مەن ۇلتشىلدىق بولسا، بىرەۋى - ساتسىزدىگىمەن، ەكىنشىسى - اقىرىندا پايداسىز بولىپ شىققان جەتىستىگىمەن بەدەلىن ءتۇسىرىپ الدى. تاۋەلسىزدىك دەپ تۇسىندىرىلگەن بوستاندىق - قالعان يگىلىكتەردىڭ قۇت باستاۋى سانالدى. مۇسىلمانداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ەندى تاۋەلسىز ەلدەردە تۇرعانمەن، پروبلەما شەشىلمەگەن كۇيىندە قالدى. ەكى يدەولوگيانىڭ دا زاڭسىز تۋىلعان «بۋدانى» - ۇلتتىق سوتسياليزم ءالى كۇنگە دەيىن ديكتاتۋرا مەن ءبىر پارتيالى جۇيە ساقتالعان كەيبىر ەلدەردە ءومىر ءسۇرۋىن توقتاتقان جوق. سونداي-اق، بۇل رەجيمدەر ءومىر سۇرگەنىمەن، سىناقتان وتە الماي، ۋادە ەتكەن يگىلىكتەردى بەرە المادى. ونىڭ ۇستىنە بۇلاردىڭ ىشكى قۇرىلىمى ابدەن توزىپ، قارۋلى كۇشتەرى تەك لاڭكەستىك پەن حالىقتى جازالاۋعا ارنالعان.

قازىرگى تاڭدا قويىلعان سۇراققا بەرىلگەن ەكى جاۋاپ قانا ايماقتا ۇلكەن قولداۋعا يە. ونىڭ ءبىرىنشىسى - بارلىق ساتسىزدىك يسلامنىڭ الميساقتاعى قۇندىلىقتارىنان باس تارتقاندىقتان بولىپ جاتىر. سوندىقتان، ءبىز وتكەنىمىزگە قايتا ورالۋىمىز كەرەك دەگەن پىكىر. بۇل - يران رەۆوليۋتسياسىنىڭ نەمەسە مۇسىلمان ەلدەرىندەگى فۋندامەنتاليستىك قوزعالىستار مەن رەجيمدەردىڭ جولى. ال ەكىنشىلەرى - كەمال اتاتۇرىكتىڭ باستاماسىمەن تۇرىك رەسپۋبليكاسىندا جاقسى جۇزەگە اسقان زايىرلى دەموكراتيالىق جولدى ۇسىنادى.
قالاي دەسەك تە، تۇرىكتەردىڭ، موڭعولداردىڭ، يمپەرياليستەردىڭ، ەۆرەيلەردىڭ نەمەسە امەريكالىقتاردىڭ اراسىنان كىنالىنى ىزدەۋ ويىنى جالعاسىپ جاتىر جانە بۇل ويىننىڭ جۋىق ارادا بىتەر ءتۇرى كورىنبەيدى. قازىر تاياۋ شىعىستىڭ كوپ بولىگىن بيلەيتىن جازالاۋشى ءارى ءتيىمسىز ۇكىمەتتەر ءۇشىن بۇل ويىن - وزدەرى جويا الماعان كەدەيشىلىكتىڭ سەبەبىن تۇسىندىرۋدە ەلەۋلى امال، وزدەرى كۇشەيتكەن زورلىق-زومبىلىقتى اقتاۋدىڭ ءتيىمدى ءتاسىلى ىرەتىندە پايدالى قىزمەت اتقارىپ تۇر. وسىلايشا ولار وزدەرىنىڭ باقىتسىز ازاماتتارىنىڭ كۇشەيىپ كەلە جاتقان اشۋىن وزگە سىرتقى ماقساتتارعا باعىتتاۋعا تىرىسىپ جاتىر.

بىراق، تاياۋ شىعىس تۇرعىندارىنىڭ كوپ بولىگى ەندى وزدەرىن سىناۋعا كوشكەن. «ءبىزدى مۇنداي كۇيگە كىم ءتۇسىردى؟» دەگەن سۇراق جۇيكەگە ءتيىپ، دۇشپاندىق پيعىل تۋعىزدى. ال، «ءبىز قاي جەردەن قاتەلەستىك؟» دەگەن سۇراق - بۇدان دا ماڭىزدى. «جاعدايدى قالاي قالپىنا كەلتىرۋگە بولادى؟» دەگەن سۇراۋعا اكەلەدى. جانە بولاشاققا دەگەن جاقسى ءۇمىت وسى سۇراقتىڭ، وعان بەرىلەتىن ءتۇرلى جاۋاپتاردىڭ استارىندا جاتىر.
ەگەر، تاياۋ شىعىستىڭ حالقى وسى جولمەن كەتە بەرەتىن بولسا، وندا «جانكەشتى كاميكادزە» دەگەن اتاق تۇتاستاي ايماققا مەتافورا بولىپ، ەرتە مە، كەش پە تاعى دا كونە ايلا-امالعا سۇيەنگەن ەۋروپانىڭ، بولماسا، شىعىستا ءوسىپ كەلە جاتقان جاڭا ءبىر دەرجاۆانىڭ ۇستەمدىگىنە كەز بولادى. ەگەر تاياۋ شىعىس - دۇشپاندىق پىيعىل مەن قۇرباندىقتان باس تارتىپ، الاۋىزدىعىن ىرەتتەپ، بارلىق تالانتىن، كۇش-قۋاتى مەن الەۋەتىن جالپىعا ورتاق مۇددەگە بىرىكتىرە السا، قازىر دە انتيكالىق ءداۋىر مەن ورتا عاسىرداعىداي باستى وركەنيەت وشاعىنا اينالا الادى. ازىرگە كەش بولماي تۇرعاندا مۇسىلمان الەمى وسى شەشىمنىڭ ءبىرىن تاڭداعانى ءجون.

بەرنارد ليۋيس - پرينستون ۋنيۆەرسيتەتىندەگى تاياۋ شىعىستى زەرتتەۋ كافەدراسىنىڭ قۇرمەتتى پروفەسسورى، يسلام تاريحى مەن الەمدىك ساياساتتاعى مۇسىلمان فاكتورى جونىندەگى كوپتەگەن كىتاپتىڭ اۆتورى. بۇل ەڭبەكتەردىڭ العاشقىسى 1940 جىلى جارىق كورگەن. جوعارىداعى ماقالا - اۆتوردىڭ يرۆينگ كريستول اتىنداعى سىيلىقتى تابىس ەتۋ كەزىندە سويلەگەن ءسوزىنىڭ قىسقارتىلعان نۇسقاسى. بۇل سىيلىقتى امەريكان كاسىپكەرلىك ينستيتۋتى (American Enterprise Institute) تاعايىنداعان بولاتىن.

ىقشامداپ اۋدارعان: نۇراددين سادىق

«ءۇش قيان» گازەتى