ەلباسى جاريالاعان رۋحاني جاڭعىرۋ، ونىڭ ىشىندە ۇلتتىق كودتى قالىپتاستىرۋ تۋرالى ماقالاسى بولاشاق ۇرپاقتى تاربيەلەۋگە ارنالعان ناقتى باعدار بولدى.

ۇلتتىق كود دەگەنگە كەيبىرەۋلەر «مۇنىسى نەمەنە تاعى» دەگەندەي تىكسىنە قاراپ ءجۇر. ۇلتتىق كودتى قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا «قازاقي تەگىمىز، قازاقي ءدىلىمىز، قازاقي سانامىز بەن بولمىسىمىز» دەۋگە بولادى.  مەن 45 جىل ۇستازدىق ەتكەن جانمىن. بالانى وقىتىپ، تاربيەلەپ، تۇلعا عىپ قالىپتاستىرۋدىڭ قىزىعى مەن شىجىعىن ىشتەن، ءوز باسىمنان وتكەرىپ، تانىپ بىلگەن اداممىن. سوندىقتان شىن مانىندەگى ۇلتجاندى، ەلىن سۇيەتىن ۇلتتىق كودى بار ازامات قايدا، قالاي قالىپتاساتىنى تۋرالى ءوز پىكىرىمدى ورتاعا سالماقپىن.

جالپى دۇنيەگە كەلگەن ءار ادامنىڭ بويىنداعى، قانىنداعى قاسيەتتەرى ونىڭ شىققان تەگىنە بايلانىستى ەكەنى ەشقانداي داۋ تۋدىرمايدى. الايدا ولاردى ارى قاراي باعدارلاپ دامىتۋ اتا-اناسىنا، وتباسىنا، وسكەن ورتاسىنا تىكەلەي بايلانىستى. وتانىن سۇيگىش، ۇلتجاندى اقىن اعامىز م.شاحانوۆتىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ءار ادام تۋعان اناسىنان باسقا دا ءوزىنىڭ تاعدىرىن تامىرسىزدىقتان قالقالاپ، ومىرىنە ماڭگى استانا بولار قۇدىرەتتى 4 انانى تانىپ-ءبىلىپ، قادىرلەپ-قاستەرلەگەندە عانا ءوز ۇلتىنىڭ شىن مانىندەگى تولىققاندى وكىلى بولا الادى.  ال ۇلتتىڭ ەڭ نەگىزگى جانە ءبىرىنشى كورسەتكىشى ول – ءتىلى. «ءتىلى جوعالعان ەلدىڭ ءوزى دە جوعالادى» دەپ احمەت بايتۇرسىنوۆ ۇلكەن ەسكەرتۋ جاساپ كەتتى. ءبىزدىڭ دانا حالقىمىز نەمەرەلەرىن اتا-اجەسىنە باقتىرىپ، تاربيەلەتىپ ۇلكەن كورەگەندىك جاساعان. سەبەبى جاس وتاۋ يەلەرى كۇندەلىكتى بار كۇيبەڭ تىرلىكتى ءوز مويىندارىنا الىپ، قارتتاردىڭ  قولدارىن بوساتقان. ال اتا-اجەلەر نەمەرەلەرىنە بەسىك جىرى، ەرتەگى، قيسسا-داستانداردى ايتىپ، تىيىم سوزدەردى قۇلاقتارىنا ءسىڭىرىپ، وزدەرىنىڭ قولدارىنان كەلەتىن ونەرىن ولاردىڭ بويىنا ءسىڭىرىپ وتىرعان. «اتا كورگەن وق جونار، انا كورگەن تون پىشەر» دەگەن وسىدان قالعان. ال قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتى تۇنىپ تۇرعان وسيەت، ناسيحات ەكەنى بارشاعا ايان. باتىرلىق تا، ەلجاندىلىق تا، وتباسىعا، ۇلكەنگە قۇرمەت تە، كىشىگە ىزەت تە، قوناقجايلىلىق تا، قىسقاسى، بۇكىل جاقسى ادامي قاسيەتتى دارىپتەۋ وسىندا. وسىلاردى قۇلاعىنا ءسىڭىرىپ، بويىنا جيىپ، ساناسىنا ءتۇيىپ وسكەن بالانىڭ جامان ادەتتەن اۋلاق، تاربيەلى  دە ىزەتتى ادام بولارى حاق. ءبىزدىڭ حالقىمىزدا وتباسىنىڭ ءار مۇشەسىنە قاتىستى ماقال-ماتەل بار. بۇل ماقال-ماتەلدەر وتباسىنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ ورنىن، قىزمەتىن، ولاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس سيپاتىن ناقتى انىقتاپ، اشىپ جەتكىزەدى.  ولارعا انالوگ باسقا ەشبىر تىلدەن تابىلمايدى. وزگە تىلدەردە ءتىپتى «ناعاشى-جيەن» دەگەن اتاۋ دا جوق. قازاق ماقال-ماتەلدەرىن، تيىم سوزدەرىن جاتتاپ، جادىندا ۇدايى ساقتاپ جۇرگەن ادامنىڭ ءتىلى باي ءارى شەشەن، ويى ۇشقىر، ادامگەرشىلىگى مول بولماق.

ماقالادا: «زامانا سىنىنان سۇرىنبەي وتكەن وزىق  داستۇرلەردى تابىستى جاڭعىرۋدىڭ ماڭىزدى العىشارتتارىنا اينالدىرا ءبىلۋ قاجەت. ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايدى» دەپ   وتە تۋرا ايتىلعان. قازاقستاننىڭ رەسەيدىڭ بوداندىعىندا بولعان 74 جىل، باستى نازار ەكونوميكاعا اۋدارىلعان ەگەمەندىك العان 25 جىل – جالپى العاندا ۇلتتىق يدەولوگياسىز وتكەن ءبىر عاسىردا ورتا ەسەپپەن ءتىپتى ءۇش ۇرپاق  اۋىستى دەگەندە،   قازىرگى ۇرپاقتىڭ بويىندا قازاقي قاسيەتتىڭ، ياعني ۇلتتىق كودتىڭ تەك 30 پايىزى قالدى دەپ توپشىلاۋعا بولادى. بۇرىندارى «ىشتەن شىققان شۇبار جىلان عوي» دەپ، ءوز بالاسىنىڭ بار كىناسىن دە، كۇناسىن دە موينىنا الىپ، ول ءۇشىن جاۋاپتى بولاتىن انالاردىڭ ورنىنا قازىرگى «كوكەك انالاردىڭ»، ءوز بالا-شاعاسى تۇرماق اتالاس ەلدىڭ جەسىر-جەتىمىنە قامقور بولاتىن ازاماتتاردىڭ ورنىنا نامىسسىز، جاۋاپكەرشىلىكسىز جىگىتتەردىڭ، بەيكۇنا نارەستەلەرگە زورلىق جاسايتىن ەسەرسوق ەركەكتەردىڭ، ءجۇز تەڭگە ءۇشىن جاقىنىن دا ايامايتىن جاۋىزداردىڭ  قاپتاپ كەتۋى وسىنىڭ دالەلى. ءوز بالاسى تۇرماق، وزگەنىڭ بالاسىنا كوز قىرىن سالىپ، تاربيەلەي، جونگە سالا جۇرەتىن  قازاعىمىزدىڭ «ۇلعا وتىز ۇيدەن، قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم» دەگەن ءسوزى ەستەن شىعىپ، ۇمىتىلعالى قاشان. قازىرگى جاستارعا ەسكەرتۋ جاساماق تۇگىلى، بەتتەرىنە قاراۋعا جۇرەكسىنەمىز. وسى ءجۇز جىلدىقتىڭ ورتا بۋىنى بىزدەر قازاقستان تاريحىنان مۇلدە ماقرۇمبىز،  ەشتەڭە بىلمەيمىز. بۇرىنعى تاريحتى بىلەتىن اتا-اجە كەزىندە كىشكەنتاي بولدىق، اكە-شەشەلەرىمىز كۇندىز-ءتۇنى سوعىستان كەيىنگى قيراعان شارۋاشىلىقتى، ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرەمىز دەپ تەر توگۋمەن بولدى، ال مەكتەپتە جانە جوعارى وقۋ ورنىندا ەرتە دۇنيە ميفتەرىنەن باستاپ، بۇكىل الەم تاريحى مەن كوممۋنيستىك پارتيانىڭ بارلىق سەزدەرى مەن پلەنۋمدارىنىڭ تاريحىن وقىپ وستىك، ال قازاقتاردىڭ قازان توڭكەرىسىنە دەيىنگى تاريحى ءبىز ءۇشىن قىمتاپ جابىلعان قازان بولدى.  بىز  قوبىلاندىنى قازاق جىرىنان، جاڭگىر دەگەن حان بولعانىن ماحامبەتتىڭ ولەڭىنەن، ابىلقايىر، ابىلاي، حان كەنەنى ءى.ەسەنبەرليننىڭ  روماندارىنان عانا وقىدىق. ءومىر سۇرگەن، ەلىنە، حالقىنا سىڭىرگەن قىزمەتىن سارالاپ وقىماعاندىقتان، ولار بىزگە تاريحي تۇلعالار ەمەس، تەك ادەبي شىعارمالاردىڭ كەيىپكەرلەرى بولىپ قانا ەلەستەيتىن. ال ءوز ەلىنىڭ، ءوز تەگىنىڭ تاريحىن بىلمەگەن ادام وزگەلەردىڭ الدىندا ەشتەڭەسىن ايتىپ، كورسەتىپ ماقتانا المايدى، ەڭسەسىن كوتەرىپ، ءوزىن اسقاق ۇستاي المايدى.وكىنىشكە وراي، ءبىز سونداي ۇرپاقپىز.

مەنىڭ ءوزىمنىڭ از دا بولسا قازاقي قاسيەتتەرىمدى ساقتاپ قالعانىم – اۋىلدا تۋىپ، وسكەنىم، اتام مەن اپامنىڭ تاربيەسىندە 8-9 جىل بولعانىم، اتا-ەنە مەن كەلىننىڭ سىيلاستىعىن، شەشەن، ورىس كورشىلەرمەن تاتۋلىقتى، جولاي ات باسىن بۇراتىن قۇدايى قوناقتاردى دا جىلى قارسى الۋدى  كورگەنىم، اقساقالداردىڭ جيىلىپ وتىرىپ ايتقان اڭگىمەلەرىن، شەجىرەلەرىن تىڭداعانىم، كەلگەن ەلگە كۇن دەمەي، ءتۇن دەمەي، قاباعىن شىتپاي ءجۇرىپ شاي بەرەتىن كەلىننىڭ ىزەتتىلىگىن  بايقاعانىم بولسا كەرەك.

بۇل رۋحاني جاڭعىرۋ باعدارلاماسى ەلجاندى، ۇلتجاندى اقىنىمىز م.شاحانوۆ ايتقانداي،  «كومپيۋتەر باستى جارتى ادام»  بولىپ ءوسىپ كەلە جاتقان قازىرگى ۇرپاققا، ولاردى تاربيەلەپ جۇرگەن وتباسىلار مەن ۇستازدارعا  كەشىگىپ بولسا دا  جەتكەن وتە قاجەتتى باعدارشام بولدى. بۇل باعدارلامانى ىسكە اسىرۋعا  باعىتتالعان تياناقتى دا اۋقىمدى ىرگەتاس 2004 جىلعى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا قازاقستان اۋماعىنداعى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەر مەن نىسانداردى جاڭعىرتۋ، 2013 جىلعى «حالىق – تاريح تولقىنىندا» باع­دارلاماسى ارقىلى الەمنىڭ ەڭ بەلدى ارحيۆتەرىنەن ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى قۇجاتتاردى جۇيەلى تۇردە جيناپ، زەرتتەۋ ارقىلى قالانىپ قويدى. ەندى ءار جەكە تۇلعادان باستاپ ۇكىمەتكە دەيىن، بارلىق دەڭگەيدەگى ۇجىمدار مەن ۇيىمدار جاپپاي ات سالىسىپ، تالماي ەڭبەكتەنسە، بولاشاق ۇرپاعىمىز «ۇلتتىق ساناسى كەمەلدەنگەن، ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار العان، ءبىرتۇتاس ۇلى ۇلتتىڭ پەرزەنتى» بولىپ شىعارى حاق.

قارت ۇستاز، بالا وسىرگەن انا، نەمەرە سۇيگەن اجە رەتىندە ايتارىم، ەگەمەن ەلىمىزدە ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتارىمىز ءوز انا تىلىندە تازا سويلەپ، ەجەلدەن «ەر» دەگەن داڭقى شىققان، نامىسىن تاپتاتپاعان، تۋعان جەردىڭ توپىراعىن سۇيگەندە بولماسا، ەشكىمگە باسىن يمەگەن، ەشكىمنىڭ الدىندا تىزەسىن بۇكپەگەن اتا-بابالارىنىڭ تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن ءبىلىپ وسسە، ءوز ەلى مەن حالقىنىڭ تەك مالىن جەمەي، قامىن جەيتىن، تۋعان جەرىن، اۋلىن ايالاپ، ساقتاپ، قورعايتىن، رۋحاني شىڭدالعان، باسەكەگە قابىلەتتى، جاھاندانۋ ۇردىسىنە جۇتىلىپ، ءوزىن جوعالتىپ المايتىن حالىقتىڭ لايىقتى ازاماتى بولىپ شىعادى دەگەن سەنىمدەمىن.

اقمارجان اقىجانوۆا، حالىقارالىق اقپاراتتىق تەحنولوگيالار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ اسسوتسياتيۆتىك پروفەسسورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى

Abai.kz