ء(حىح ع. ەكىنشى جارتىسى)

ەگىنشىلىك - قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى تايپالاردىڭ مال وسىرۋمەن قاتار دامىتقان نەگىزگى كاسىبى. وڭتۇستىك قازاقستان اۋداندارىندا، سىرداريا، شۋ، تالاس، ارىس وزەندەرىنىڭ بويىندا، قاراتاۋ جوتاسى باۋراي-لارىندا تابيعي سۋ قويمالارى مەن شابىندىق القاپتارى بار جەرلەردەگى تابيعات جاعدايلارى بۇل جەرلەردە ءىرى-ءىرى ەگىنشىلىك قونىستارىنىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى.

ء(حىح ع. ەكىنشى جارتىسى)

ەگىنشىلىك - قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ەجەلگى تايپالاردىڭ مال وسىرۋمەن قاتار دامىتقان نەگىزگى كاسىبى. وڭتۇستىك قازاقستان اۋداندارىندا، سىرداريا، شۋ، تالاس، ارىس وزەندەرىنىڭ بويىندا، قاراتاۋ جوتاسى باۋراي-لارىندا تابيعي سۋ قويمالارى مەن شابىندىق القاپتارى بار جەرلەردەگى تابيعات جاعدايلارى بۇل جەرلەردە ءىرى-ءىرى ەگىنشىلىك قونىستارىنىڭ پايدا بولۋىنا سەبەپ بولدى.

ب.د.د. ءىى عاسىردان ب.د. ءىىى عاسىرلارى ارا­سىندا ءومىر سۇرگەن قاڭلى تايپالارىنىڭ  سىر­دىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى قونىستارىنا جۇرگىزىلگەن زەرتتەۋ بارىسىندا ارحەولوگتار ءدان­دەر مەن استىق قامبالارىنىڭ ورنىن تاپ­قان. ەدەن سىلاعى مەن قامكەسەكتەن سابان-توپان قالدىقتارىنىڭ بولعاندىعى، ءدان ۇككىشتەر مەن استىق ساقتايتىن قامبالاردىڭ كوپ كەزدەسۋى، جەر وڭدەيتىن تاس كەتپەندەر، سۇيەكتەن جاسالعان وراقتاردىڭ تابىلعاندىعى  قاڭلى تايپالارى اراسىندا ەگىنشىلىكتىڭ نەداۋىر دامىعاندىعىن دالەلدەيدى.  ب.د. العاشقى عاسىرلارىندا ەگىندى سۋارۋ شەكتەۋلى كولەمدە جۇرگىزىلگەن، ادەتتە سۋدى پايدالانۋعا ەڭبەكتىڭ ەڭ قاراپايىم ادىستەرى  قولدانىلدى. جەتىاسار مادەنيەتىن قۇ­رايتىن سىر بويىنداعى قاڭلى تايپالارىنىڭ قونىستارىنان كوپتەگەن جارما، ارىقتار ىزدەرى ساقتالعان. سۋ ۇلكەن توعاندار ارقىلى كىشى تو­عاندارعا قۇيادى جانە قالا ىشىنە سولار ارقىلى بارعان. قالا ىشتەرىندە سۋ قويمالارى جاسالىپ، باقشا سۋارۋعا پايدالانىلعان. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردەگى ەگىنشىلىكتىڭ ىزدەرى سىر بو­يىن­دا ەرتەدە وتىرىقشىلىق مادەنيەت بولعا­نىن دالەلدەي تۇسەدى، ءارى سىر بويىندا ەگىنشىلىكتىڭ قالىپتاسۋ تاريحى تەرەڭگە سايادى دەۋگە بولادى.

س.پ.تولستوۆ سىردىڭ تومەنگى اعىسى بويىن­داعى ەرتەدەگى ەگىنشىلىك القاپتارىن كەلەسىدەي توپتارعا جىكتەيدى: جاڭاداريا بويىندا - شىرىك­رابات، ءبابىشمولا، بەستام، جەند، قۇمقا­لا; قۋاڭداريا بويىندا - الىب، رابەنساي، جەتى­اسار; سىرداريا بويىندا - كۇيىكقالا، كەسكەن­كۇيىكقالا، جانكەنت/1/.

ا.ماكشەەۆ 1853 جىلى اقمەشىت ەكسپە­ديتسياسى كەزىندەگى زەرتتەۋلەرى مەن 1867 جىلعى زەرتتەۋلەرىن سالىستىرا وتىرىپ، ارالىقتا 14 شاقتى جىل ىشىندە وزەن سۋلاردىڭ ارناسى تارىلىپ، كەبە باستاعانىنا كۋا بولعاندىعىن جازادى. «سىردىڭ قازالى ساعاسىنىڭ 1853 جىلى ەنى 20 ساجىن، تەرەڭدىگى 2 ساجىن بولعان، ءارى سۋ جىلدام وتەتىن، سول جاعىنان ارناسىنان تاسىپ، ول جەردە قالىڭ قامىس وسكەن ەدى، 1867 جىلى مەن ءجاي سىرعىپ اعىپ جاتقان سۋ ءىزىن تاپتىم، كەۋىپ كەتكەن قامىستىق ۇستىنەن جول تۇسكەن. بابىستىڭ جانە قاراوزەك باتپاعىن ىلعالداندىرىپ تۇرعان بىرقازان ساعاسىنىڭ باسى - ساعاز باستاۋى. 1853 جىلى سىردان باستاۋ الاتىن ساعاسىنىڭ ەنى 20 ساجىن، تەرەڭدىگى 1,5 ساجىن ەدى، ءارى ودان ءوتۋ وتە قيىن بولعان، ال قازىر (1967 جىلدى ايتىپ تۇر - ت.ك.) مۇلدەم قۇرعاپ قالعان»، -دەيدى /2/.

ن.قالماقوۆ سىرداريا وبلىسىنىڭ ءسولتۇس­تىك بولىگىنىڭ سۋلاندىرۋ جۇيەسىنىڭ وتكەن تاري­حى جايىندا حح عاسىردىڭ باس كەزىندە ءبىر قارت كىسىدەن جازىپ العان اڭگىمەسىن جاريالاعان: «700-800 جىل بۇرىن سىرداريانىڭ تۇتاس سۋ جۇيەسى بولعان. سول كەزدە جاڭاقورعانداعى پوشتا ستانتسياسىنان باستاپ سىرداريا ەكى سالاعا ءبولىنىپ، سونىڭ ءبىرى قىزىلقۇم ارقىلى، ال ەكىنشىسى قاراتاۋ بوكتەرىنەن وتەتىن. قىزىلقۇمدا، سونداي-اق قاراتاۋ بوكتەرىندە دە قىزعان تىرشىلىك بولاتىن. وزەننىڭ قوس تارماعىنىڭ اراسى شولەيت ەدى. وسى قۇم ارقىلى وزەن سۋى ءوزىنىڭ جاڭا ارناسىن اشىپ، ءبىر سالاعا قوسىلادى. ءبىر كەزدە سىرداريادان ەجەلگى بەستاۋ قالاسىنا ارىق تارتۋ ارەكەتى جاسالعان. وسى ارىقتىڭ ىزدەرى بۇرىنعى تومەنارىق پوشتا ستانتسياسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. اڭگىمەشى ءبىر حاننىڭ جارلىعىمەن (ول حاننىڭ ەسىمىن اتاعان جوق) تومەنارىقتا سانسىز جۇمىسشىلار ەڭبەكتەنگەنىمەن، ەشبىر ناتيجەگە قول جەتپەگەنىن ايتتى. تومەنارىق بويىمەن سۋ اقپاپتى. قازىرگى كوزقاراس تۇرعىسىنان العاندا قارت ادامنىڭ اڭگىمەسى شىندىققا جاناسادى; راسىندا دا، تومەنارىق ستانتسياسىندا تەرەڭ ءۇش ارىقتىڭ ىزدەرى بار جانە شيەلى تەمىر جول ستانتسياسىنىڭ قارسى جاعىنداعى قاراتاۋ بوكتەرىندە ەجەلگى بەستاۋ قالاسىنىڭ قالدىقتارى بار. ونىڭ ۇيىندىلەرى شيەلى ستان­تسياسىنان 25 شاقىرىم جانە تومەنارىق ستان­تسياسىنان 35-40 شاقىرىم شالعايداعى تاۋ بوكتەرىندە جاتىر. ال جاڭاقورعان ستانتسياسى ماڭىندا سىرداريانىڭ ەكى سالاسىنىڭ ىزدەرى جوق. سويتسە دە جاڭاقورعاننان پەروۆسك تاۋلا­رىنا دەيىنگى بۇكىل كەڭىستىككە وزەننىڭ كوپتە­گەن ەسكى تارماقتارى ەجەلگى كولدەردى قۇرا­عان»/3/. ن.قالماقوۆقا دەرەك بەرۋشى قارتتىڭ «قى­زىلقۇمدا، سونداي-اق قاراتاۋ بوكتەرىندە دە قىزعان تىرشىلىك بولاتىن» دەۋى بۇل جەرلەر­دەگى ەرتەدەگى ەگىنشىلىك پەن وتىرىقشىلىقتى اي­تىپ وتىرعاندىعىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.

سىرداريانىڭ سول جاق بەتىندەگى بەتپاق­دالادان جاڭاداريا وزەنىنە دەيىنگى القاپتا جاتقان ارىق ىزدەرى ەرتەدە ەگىنشىلىكتىڭ قار­قىندى دامىعاندىعىنىڭ دالەلى. پەروۆسك ۋەزى تۇرعىندارى سىرداريا وزەنىنىڭ ەكى جاق بەتىندە 350 شاقىرىمداي ۇزىندىقتا ورنا­لاسقان. پەروۆسك ۋەزىنىڭ سولتۇستىك-شىعىس بولىگىندە قارا­تاۋ تاۋلارىنىڭ بوكتەرىندە مادەني داقىلدار ءوسىرۋ ءىسى نەداۋىر دامىعان، سالىستىرمالى تۇردە سولتۇستىك-شىعىس بولىگىن­دە تەلەكول بويىندا قىستاۋلار كوپ ورنا­لاس­قان، ال سۋلاندىرۋ ءجۇ­يەسىنىڭ ناشار دامۋى­نا بايلانىستى ەگىن ەگىل­مەگەن. سىرداريا اڭ­عا­رىنداعى ەگىستىك القاپتار وزەننەن تارتىلعان باس­تى ارىقتار كەلىپ قۇياتىن كول سۋلارى ارقىلى سۋ­لان­دىرىلادى. سىرداريا سۋى مۇز ەرىگەن كەزدەن باستاپ شىلدە ايىنىڭ سوڭىنا دەيىن عانا كوتەرىڭكى بولىپ، ارناسىنان تولىپ اققان. پەروۆسك ۋەزىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس بولىگى وزەن سۋىنان بيىكتە ورنالاسقاندىقتان، بۇل جەردە شىعىر كەڭىنەن پايدالانىلعان. سولتۇستىك-شىعىسىنداعى تاۋلى وڭىردە تاۋدان اققان وزەن سۋلارىنان تارتىلعان ارىقتارمەن سۋلاندىرىلادى. سۋ تاياز اققاندىقتان ماۋ­سىمنىڭ باسىنا دەيىن تاۋ قارى ەرىپ بىتكەنگە دەيىن سۋدى قولدان جاسالعان سۋ قويماسىنا جينايدى /4/.

سىر بويىندا ەگىنشىلىكتىڭ كاسىپ رەتىندە كەڭىنەن ءورىس الۋى ءحىح عاسىردىڭ ورتا كەزىنە سايادى. «سانكت-پەتەربۋرگسكيە ۆەدوموستي» با­سى­لىمىنىڭ 1865 جىلعى №266 سانىندا جا­ريا­لانعان رەداكتسيالىق ماقالادا سىرداريا قازاقتارىنىڭ وتىرىقشىلىققا اۋىسۋىنا  پەروۆسكىدە فورتتىڭ سالىنۋى اسەر ەتكەن دەپ كورسەتىلگەن. ءحىح عاسىردىڭ 2-ءشى جارتىسىندا قازاقستانداعى ەگىنشىلىكتىڭ دامۋى قازاق شا­رۋاشىلىعىندا ونىڭ الدىنداعى ۋاقىتتا بول­عان ىلگەرى باسۋشىلىقتار ارقىلى ازىرلەنگەن ەدى. بۇل كەزەڭدە ەگىنشىلىكتىڭ ءبىرشاما كەڭ ءورىس العان جەرى وسى سىرداريا ءوڭىرى بولدى.

ءحىح عاسىردىڭ ورتا شەنىندە قازاقتاردىڭ كورشى وتىرىقشى حالىقتارمەن جانە ورىس قونىستانۋشىلارىمەن مادەني-ەكونوميكالىق بايلانىستارىنىڭ كۇشەيۋى، قازاق ەگىنشىلىگىنىڭ دارەجەسى مەن اۋماعىنا، كورشىلەردەن اگرونو­ميالىق تاسىلدەردى ۇيرەنۋىنە، ەگىنشىلىك دا-قىل­دارىن تاڭداۋىنا، ەگىنشىلىك ونىمدەردىڭ شارۋاشىلىق جانە باسقا ماقساتتارعا ورىندى پايدالانۋعا ايتارلىقتاي اسەر ەتتى. مال اپا­تىنا سوقتىراتىن ىندەتتەردىڭ، جۇتتىڭ بولۋى مال شىعىنىن ارتتىرا ءتۇستى، مالى ازايعان قازاقتار كوشپەلىلىكتەن قول ءۇزىپ، ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋعا ءماجبۇر بولدى.

حالىقتىڭ ەگىنشىلىك قاجەتتەرىن قاناعات­تاندىرۋعا قازاقستانداعى سىرداريا، قۋاڭدا­ريا، جاڭاداريا، ارىس، سارىسۋ، كەلەس، تالاس، شۋ سياقتى وزەندەردىڭ سۋى جەتكىلىكسىز بولدى. سول سەبەپتى حالىق وزەندەردەن قۇرعاق دالاعا ارىقتار تارتتى. ارىق قازۋعا كەيدە ءبىر رۋلى ەل تولىق كىرىسكەن. ۇلكەن ارىقتار قازۋ ءىسى بىرنەشە جىلعا سوزىلعان.

ءحىح عاسىردىڭ 2-ءشى جارتىسىندا قازالى ۋەزىندە جەرگىلىكتى حالىق جانكەنت سياقتى قيراعان قالالار، ەسكى قونىستارعا اپاراتىن ارىقتاردى تازارتىپ، ارشىپ، قالپىنا كەل­تىرۋ جۇمىستارىنا كىرىستى. ءىستىڭ بارىسى ن.ماەۆتىڭ «تۋركەستانسكيە ۆەدوموستي» گازە­تىندە جاريالانعان  «يرريگاتسيوننايا رابوتا ۆ كازالينسكوم ۋەزدە» اتتى ماقالاسىندا بايان­دالدى: «بىرقازان ارىعى قازالىدان 45 شاقىرىم جەردەگى سىرداريانىڭ سول جاعىنان تارتىلدى، ۇزىندىعى 11 ارشىن، سىردان باستالاتىن كوزى­نىڭ ەنى 17 ارشىن، بارا-بارا 14 ارشىنعا قىسقار­دى. كولەمى 50 شاقىرىمداي ارىق بىرقازان كولىنە قۇيادى. ارىقتى تازالاۋ جۇمىسى 1876 جىلى باستالدى، 1878 جىلى 10000 پۇت استىق ەگىلدى. باۋجيدە ارىعىنىڭ ۇزىندىعى 65 ارشىن، ەنى 9 ارشىن. باۋجيدەگە پاراللەل جاتقان  ۇزىندىعى 6 شاقىرىم ەگىستىككە تارى ەگىلدى. بۇل ەكى ارىق 2500 پۇت ءداندى داقىل  ەگىلەتىن جەردى سۋارۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ەرگەرەك ارىعىنىڭ قۇرىلىسىنا 1878 جىلى 4000 ادام، 1879 جىلى 2000 ادام تارتىلدى. 1878 جىلى ەرگەرەك القابىنا 3 مىڭ پۇت ءارتۇرلى استىق تۇقىمى ەگىلىپ، 1879 جىلى 5000 پۇت استىق ەگىلدى. جانكەنت شاھارىنا اپاراتىن ۇزىندىعى 30 شاقىرىم، ەنى 9 ارشىن بولاتىن ارىق اشىلىپ، 5000 پۇت ءدان سەبىلگەن ەگىستىكتى سۋاردى» /5/.

وسىنداي ەسكى ارىقتاردى قالپىنا كەلتىرىپ، اشىپ، سۋ جۇرگىزۋ ءىسى جولەك ەلدى مەكەنىندە دە قولعا الىنعان. بۇل باستاما ا.دياتكوۆتىڭ «كيرگيزسكيە نۋجدى» اتتى ماقالاسىندا قول­داۋ تاپتى. ماقالادا وزەك، كوككەرىم، تومەن­ارىق ارىقتارى مەن شيەلى كانالىنىڭ قايتا قالپىنا كەلتىرىلگەندىگى جانە جولەك بولىستى­عىنداعى ەگىستىك القاپتارىنداعى سۋلاندىرۋ شارالارىنىڭ ناتيجەلەرى ايتىلدى /6/. وسى ماقالادا سىر ءوڭىرى قازاقتارىنىڭ قالاي وتى­رىقشىلانىپ جاتقاندىعى، سورقۇدىقتان شيە­لىگە دەيىنگى 40 دەسياتينا، پەروۆسك ۋەزىندەگى قازاقتاردىڭ 10 دەسياتينا جەرلەردى وڭدەپ، ەگىستىك القاپقا اينالدىرعاندىعى باياندالادى.

ارىقتاردى قولدان قازۋ، ەسكى ارىقتاردى قالپىنا كەلتىرۋ ءىسى حح عاسىردىڭ باس كەزىندە دە جالعاستى. «سىردارينسكي باسسەين ي ەگو بۋ­دۋششەە زناچەنيە» اتتى ماقالادا جامانداريا مەن قاراوزەك ارالىعىنداعى 80 شاقىرىم جەر­گە سوزىلىپ جاتقان جەردى جامانداريادان تار­تىلاتىن كەتپەنسۋ، قاراارىق، بىرقازان، بەس­ارنا ارىقتارى جانە اقجۇرەكتەن قازالىنىڭ باتىسىنا دەيىنگى ارالىقتارداعى جەرلەردى يگە­رۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى جانە كارىز، بوگەتتەر، كوپىر­لەر سالۋ كەرەكتىگى دە ايتىلدى /7/.

سىر وڭىرىندەگى ەگىنشىلىكتىڭ قالىپتاسۋى جايىندا ا.ماكشەەۆتىڭ «وپيسانيە نيزوۆەۆ سىر-داري» ەڭبەگىندە: «سىرداريا قازاقتارى  ەگىنشىلەر مەن كوشپەلىلەرگە  بولىنەدى. ... ەگىنشى­لىك قۇرالدارى قاراپايىم، اعاش جانە تەمىر سوقا جەر جىرتادى. ەگىندى وراقپەن، قولمەن جينايدى. جىلقى، وگىز كومەگىمەن تاس ديىرمەندە ءدان تازارتىلادى. پەروۆسك فورتى مەن جولەك ارالىعىندا سۋ جانە تاس ديىرمەندەر كەزدەسەدى. ... سىر وزەنىنىڭ تومەنگى اعىسى بويىندا ارپا، سۇلى، تارى، قىزىل جۇگەرى، اق جۇگەرى جانە قاۋىن، قاربىز وسىرىلەدى»، - دەي وتىرىپ، سىردىڭ تومەنگى بويىندا 2 مىڭداي ەگىنشى شاڭىراعى بارىن كورسەتەدى /8/.

سىرداريانىڭ قاراوزەك ساعاسى بويى ەگىنشى­لىكتى دامىتۋعا اسا قولايسىز بولسا دا، سۋار­مالى ەگىنشىلىك ءۇشىن قاراوزەكتەن تارتىلعان ارىقتار ماڭىزدى ءرول اتقاردى. ارىق قازۋ ءىسى اسا جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتكەن. ارىق قازۋ كەزىن­دە ادامداردى جۇمىلدىرۋ،  ۇيىمداستىرۋ، ولار­دى باسقارۋ  ءۇشىن - اقساقال، سۋدى پايدالانۋعا باسشىلىق جاسايتىن - مۇراپ, ارىق قۇرىلىسى مەن تەحنيكاسىن قاداعالايتىن - شاباقشى ساي­لاندى. ارىق قۇرىلىسى اياقتالعاننان كەيىن كوبىنە ارىق قازۋ ءىسىن باسقارعان اقساقال  اتىمەن اتالىپ كەتەتىن.

ەگىنشىلىك القاپتاردى سۋارۋعا قۋاڭداريا، جاڭاداريا سياقتى تابيعي سۋ كوزدەرى جانە سۋارمالى تەحنيكالار پايدالانىلدى. سۋارمالى ەگىنشىلىكتى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى جولى شىعىر قوندىرۋ بولدى. سۋ كوتەرەتىن قۇمىرالار قوندىرىلعان اعاش دوڭگەلەك، ەكى ءتىستى قون­دىرعىنىڭ كومەگىمەن، وگىز نەمەسە تۇيەنىڭ كو­مەگىمەن اينالدىرىلدى. سىر بويىندا ەڭ قا­راپايىم جاسالعان شىعىردىڭ قۇنى 30 سومدى قۇراعان ەكەن /9/.

سىر قازاقتارى تارى ەگۋگە ەرەكشە ءمان بەر­گەن. تارى ءونىمدى جاقسى بەرگەن، ءارى اسا ەرەكشە كۇتىمدى قاجەت ەتپەيتىن ءونىم. جازدا جەتى رەتكە دە­يىن سۋارعان، ءونىمنىڭ ءوسۋى 80 كۇنگە سوزىلعان. ارپا مەن بيداي ءوسىرۋ ءىسى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتى­سىنان باستاپ، بۇرىنعىعا قاراعاندا  قار­قىن­داي باستادى. وعان ورىس قونىستانۋشىلارى­نىڭ دا كەلۋى اسەر ەتتى. ارپا مەن بيدايدىڭ ءپىسىپ، ءونىم بەرۋى 100 كۇنگە سوزىلعان.

ورىس اسكەري ستاتيستارىنىڭ زەرتتەۋى بو­يىنشا، 1860 جىلدارى سىر بويىنىڭ 3000 دەسياتين جەرىندە ەگىن سالىنىپ، ودان 200000 پۇتتاي ءونىم جينالعان. بۇل كەزدەرى سىر بويىن­داعى ەگىنشىلىكتىڭ باستى القاپتارى قۋاڭداريا­نىڭ تومەنگى اعىسىندا، № 1-ءشى فورت ماڭىنداعى اقيرەك، قامىستىباس كولدەرى بويىندا، پەروۆسك فورتى ماڭىنداعى سىرداريانىڭ ەكى جاق بەتى­نەن جولەككە دەيىنگى ارالىقتا بولدى. پەروۆسك فورتى ماڭىندا باۋجيدە، بىرقازان، جاڭا­ارىق، كەلتەارىق، تاسارىق، وپقاندى، جەلبان، قارالان، ۇزىنارىق، مۇسىلمان ارىقتارىنىڭ بويىندا، بىرقازان مەن بەسارنا ساعالارىنىڭ ارالىعىنداعى قان سايىندا، باتپاقوتكەل بويىندا، قاراكول، بىرقازان، سارىكول، اششىكول اڭعارىندا ەگىنشىلىك اتىزدارى بولدى.

1860 جىلى ينجەنەر-كاپيتان ستاركوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا، جالپى سىر بويىندا 10295 ەگىنشى وتباسى بولعان، 20600 دەسياتينا جەرگە 82400 پۇت ەگىن سالىنىپ، ودان 2 163 000 پۇت ءونىم العان. تەك №1-ءشى فورت ماڭىنداعى اقيرەك القا­بىندا 800 دەسياتينا ەگىن اتىزى بولعان /10/. ال، اسكەري كەڭەسشى وسمولوۆسكيدىڭ ەسەپتەۋى بويىن­شا، پەروۆسك فورتىنان №2-ءشى فورت ارالى­عىن­دا 1857 جىلى - 2472, 1858 جىلى - 3324, 1859 جىلى - 5228, 1860 جىلى - 4000 وتباسى ەگىن سالعان.  وسمولوۆسكيدىڭ كومەكشىسى، ستارشينا كارامىشەۆتىڭ ەسەپتەۋىنشە №1-ءشى فورت وڭىرىندە 1858 جىلى - 7650, 1859-دا - 6872, 1860-تا - 4350 شاڭىراق ەگىن سالعان. بۇل ەكى اسكەري ينفور­مانتتىڭ مالىمەتىنەن بايقاعانىمىز - 1860 جىلى ەگىن ەككەن قازاقتار سانىنىڭ ازايۋى. بۇل سول جىلدارداعى قۇرعاقشىلىق پەن شەگىرتكەنىڭ قاپتاۋىنان ەگىننىڭ شىقپاۋىمەن بايلانىستى. 1860 جىلى سىرداريا بويىندا ورتا ەسەپپەن جالپى سانى 8000 ەگىنشى شاڭىراعى بولسا، 1861 جىلى ولاردىڭ  سانى 6500-گە قىسقارعان. 1862 جىلى ەگىن سالۋعا تابيعاتتىڭ قولايلى بولۋىنا بايلانىستى ەگىن سالۋشىلاردىڭ سانى ءوسىپ، پەروۆسك فورتى وڭىرىندە - 4051, №1-ءشى فورت ماڭىندا - 4022, بارلىعى - 8073 ەگىنشى شاڭىراعى بولعان. 1862 جىلى 35215 دەسياتينا جەرگە - تارى، 1209 دەسياتينا جەرگە - ارپا، 569 دەسياتينا جەرگە - بيداي، 282 دەسياتينا جەرگە - قارا بيداي ەگىلگەن /11/. قارا بيدايدى جەرگىلىكتى قازاقتار «ارىس» دەگەن.

1863 جىلعى اسكەري مالىمەتتى نەگىزگە الساق، پەروۆسك ۋەزىندە - 4215 ەگىنشى وتباسى بولىپ، 18520 دەسياتينا جەرگە - تارى، 7400 دەسياتينا جەرگە - ارپا، 632 دەسياتينا جەرگە - بيداي، بار­لىعى - 26 552 دەسياتينا جەرگە ەگىن ەگىلگەن. ال، № 1-ءشى فورت وڭىرىندە 5975 دەسياتينا جەرگە - تارى، 1823 دەسياتينا جەرگە - ارپا، 688 دەسياتينا جەرگە - بيداي، 292 دەسياتينا جەرگە - ارىش، بار­لىعى - 8778 دەسياتينا جەرگە ەگىن سالىندى. №1-ءشى فورت ەگىستىكتەرىنەن 5975 پۇت تارىدان - 100390 پۇت ءونىم، 12762 پۇت ارپادان - 70749 پۇت ءونىم، 4820 پۇت بيدايدان - 28 222 پۇت ءونىم، 1090 پۇت قارا بيدايدان - 11 659 پۇت ءونىم جينالعان /12/.

سىر بويىنىڭ قازاقتارى قاۋىن، قاربىز وسىرەتىندىگى جايلى مالىمەت تە اسكەري ستا­تيستيكالىق كىتاپتان تابىلادى. 1863 جىلى پەروۆسك وڭىرىندە باۋ-باقشا ءوندىرىسى شامامەن 500 دەسياتيناداي جەردى العان /13/. تۇركىستان ستاتيستيكالىق كوميتەتى جيناقتاعان مالىمەتكە 1870 جىلى پەروۆسك ۋەزىنەن بارلىعى 6947 قازاق شاڭىراعى ەگىنشىلىكتى، ال 20 018 شاڭىراق كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىن  كاسىپ ەتكەن /14/.

ۆ.ۆ.رادلوۆ ا. ماكشەەۆ دەرەگىنە سۇيەنە وتى­رىپ،  قازالى ۋەزىندە 4000 شاڭىراق، پەروۆسك ۋە­زى­نەن 6000 شاڭىراق ەگىنشىلىكپەن اينالىسادى دەگەن /15/.  بۇل جەردە ۆ.ۆ.رادلوۆ 1860 جىلدار­دى نەگىزگە الىپ وتىر. «تۋركەستانتسەۆ» دەگەن اۆتوردىڭ «زەملەدەليە ۆ سىردارينسكوي وبلاس­تي» اتتى ماقالاسىندا 1910 جىلعى مالىمەتتى نە­گىزگە الا وتىرىپ، «پەروۆسك ۋەزىندە - 3 173,4 مىڭ پۇت، جان باسىنا شاققاندا - 17,7 پۇتتان، قا­زالى ۋەزىندە 3 161,9 پۇت استىق جينالعان، جان باسىنا 17,3 پۇتتان كەلەدى» دەگەن /16/.

1910 جىلى قازالى ۋەزىندە جۇرگىزىلگەن اۋىل شارۋاشىلىعى ساناعى بويىنشا قازالى­دا­عى 24223 قازاق شارۋاشىلىعىنىڭ 12088-ءى، ياع­ني 50%-ى /17/, ال، پەروۆسك ۋەزى تۇرعىندارىنىڭ 80%-ى ەگىن سالۋدى قوسالقى كاسىپ ەتكەن / 18/.

پەروۆسك ۋەزىندە جەرگىلىكتى حالىق سىرداريا وزەنى ارناسىنىڭ تاسيتىن ۋاقىتىن ەگىن ەگۋگە ءتيىمدى پايدالانا ءبىلدى. گ.زاگرياجسكيدىڭ پە­روۆسك ۋەزى قارتتارىنان جازىپ العان مالىمەتى بويىن­شا، سۋ تاسقىنى ۋاقىتىنا قاراي ەگىن ۋاقى­تى 7 كەزەڭگە بولىنگەن: ءساۋىر تاسۋ - 25 ناۋرىزدان ءساۋىردىڭ باسىنا دەيىن، ارپا مەن بيداي سەبىلەتىن ۋاقىت; گۇل شالدىق - مامىردىڭ باسىنان 7 كۇنگە سوزىلادى، بيداي، ارپا، جوڭىشقاعا سۋ جىبەرىلەدى; گۇل ۋاقىت - اعاش گۇلدەيتىن ۋاقىت، مامىردىڭ ورتا كەزىنەن 15 كۇنگە سوزىلادى، بيداي، ارپا، باقشا جانە جوڭىشقالىقتى سۋارادى; تايلاق تاسۋ - 5 جانە 10 ماۋسىم ارالىعىندا، سۋدىڭ قاتتى جىلدامدىقپەن تاسيتىن ۋاقىتى، 10 كۇنگە سوزىلادى، تارى ەگىلەتىن ۋاقىت; شۇلعاۋ تاسۋ - شىلدەنىڭ اياق كەزىنەن تامىزدىڭ باسىنا دەيىن، استىق جيناۋعا قولايلى ۋاقىت; قاراقۇيرىق تاسۋ - تامىزدىڭ 5-نەن 5 كۇنگە سوزىلادى، قاراقامىستىڭ گۇلدەيتىن ۋاقىتى; سۇمبىلە تاسۋ - تامىزدىڭ سوڭى، جوڭىشقا سۋعارۋعا پايدالانىلادى /19/. قازاقتىڭ ءداس­تۇرلى ەتنوگرافياسىن ناقتىلاۋعا دەرەك بەرەر ينفورمانتتاردىڭ قاتارى ازايا تۇسكەن قازىرگى ۋاقىتتا بايىرعى قازاقتاردىڭ ورتاسىندا بولىپ جازىلعان وسىنداي ماقالالاردىڭ قۇندىلىعى، عىلىمي تانىمدىلىعى ارتا تۇسەتىنى انىق.

ەگىن شارۋاشىلىعىنا بايلانىستى وزىندىك ءداستۇر، ىرىمدار دا قالىپتاسقان. ءا.ديۆاەۆ 1884 جىلدارى سىر بويىن ارالاعان ساپارىندا پە­روۆسك ۋەزىنىڭ قازاعى ماقان شىقتىباەۆتان كوپتە­گەن ىرىمداردى جازىپ الىپ، 1895 جىلى «سبور­نيك ماتەريالوۆ دليا ستاتيستيكي سىر-دارين­سكوي وبلاستي» جيناعىندا جانە «تۋركەستان­سكي سبورنيك» جيناعىنىڭ 567-تومىندا باس­تىر­عان. سولاردىڭ قاتارىندا ەگىنشىلىككە قاتىستى كەلەسىدەي مالىمەت بار:  «اللادان جاۋىن تىلەۋ، جەر كوگەرتۋ ءۇشىن تاساتتىق بەرىلەدى. ەگىن ەگىپ جاتقان ديقانعا ءوتىپ بارا جاتقان جۇرگىنشى «ءبىر ءدانىڭ مىڭ ءدان بەرسىن»، - دەپ امانداسادى. ەگەر ديقاننان بىرەۋ-مىرەۋ ەگىستىك ءۇشىن ءدان سۇراسا، ول مۇمكىندىگىنە قاراي سۇراۋشىعا بەرەدى. ديقان ءوز قىرمانىنىڭ استىعىن الىپ، پايدالا­نۋعا كىرىسەردە «ديقان اتانىڭ» اتىنا باعىش­تاپ، قۇراننان ايات وقيدى. سودان سوڭ العاشقى ءول­شەم قايىر-ساداقاعا، «اققۇلاعا» بولىنەدى. بۇل مىندەتتى تۇردە كەشكىسىن وتتىڭ جارىعى­مەن جاسالادى، كۇندىز جاسالمايدى» /20/. بۇل ىرىمداردىڭ بارلىعى استىق مول بولسىن دەگەن ماقساتتا جاسالادى.

قورىتا ايتقاندا، ءحىح عاسىردا سىر­داريانىڭ تومەنگى اعىسى بويىنداعى ەرتەدەگى سۋ جەلىسى، ارىقتاردىڭ ىزدەرى، قالا-قونىستاردا ساقتالعان استىق قويمالارى مەن ۇرالاردىڭ  ىزدەرى بۇل وڭىردە ەرتەدە ەگىنشىلىكتىڭ دامىعانىن دالەلدەيدى. موڭعول شاپقىنشىلىعى كەزىندە سىر بويىنداعى ەجەلگى قالالاردىڭ قيراۋى، قالا تۇرعىندارىنىڭ ەگىنشىلىك كاسىبىن دە قۇلدىراتقان; كەيىنگى ورتا عاسىرلاردان باستاپ ەگىنشىلىك قايتا جاندانىپ، پەروۆسك جانە قازا­لى ۋەزدەرىندە ەگىنشىلىك مال شارۋاشىلىعى­مەن قاتار دامىعان كاسىپ بولدى; ەگىنشىلىكپەن كوبىنە جازدا جايلاۋعا كوشپەي قالعان مالى از اۋىلدار عانا اينالىستى جانە ءبىز زەرتتەپ وتىرعان كەزەڭدە ەگىنشىلىككە قاراعاندا مال شارۋاشىلىعى باسىم بولدى.

«قازاق تاريحى» جۋرنالىنان