«اگروشيكىزاتقا سۇرانىس ارتاتىن كۇن تاياۋ»
قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى شاۆحات وتەمىسوۆ:
- شاۆحات انەسۇلى، ەلگە كەلگەن ەكى اپتانىڭ ىشىندە وبلىستىڭ ەڭ شالعاي اۋىلدارىنا، رەسەيمەن شەكارالاس اۋداندارىنا ات باسىن بۇرىپ ۇلگەرىپسىزدەر. ەل-جۇرتتىڭ جاعدايى، كوڭىل كۇيى قالاي ەكەن؟
قر پارلامەنتى ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى شاۆحات وتەمىسوۆ:
- شاۆحات انەسۇلى، ەلگە كەلگەن ەكى اپتانىڭ ىشىندە وبلىستىڭ ەڭ شالعاي اۋىلدارىنا، رەسەيمەن شەكارالاس اۋداندارىنا ات باسىن بۇرىپ ۇلگەرىپسىزدەر. ەل-جۇرتتىڭ جاعدايى، كوڭىل كۇيى قالاي ەكەن؟
- بىردەن ايتىپ كەتەيىن، شالعاي اۋدان، الىس اۋىلدارداعى حالىقتىڭ بيىل كوڭىل كۇيى كوتەرىڭكى. ونىڭ ەڭ باستى سەبەبى، سوڭعى بىرەر جىلدا ءبىزدىڭ وبلىستىڭ ەڭ قاشىق دەگەن اۋداندارىنىڭ وزىنە كوگىلدىر وتىن جەلىسى جەتىپ، سونىمەن قاتار اۋىز سۋ ماسەلەسى شەشىمىن تابۋدا. مىسالى، بۇرىندارى بوكەي ورداسى اۋدانىنا بارعاندا الدىمىزدان ءبىرىنشى كەزەكتە گاز ماسەلەسى شىعاتىن ەدى. ال ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا ءسايكەس بىلتىر وبلىس باسشىلىعىنىڭ قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا ءبىزدىڭ ءوڭىردىڭ ەڭ شالعاي اۋدانىنا كوگىلدىر وتىن جەتتى. بيىل وسى شارۋا زاڭدى جالعاسىن تاۋىپ، سىرىم، قاراتوبە اۋداندارىنىڭ تۇرعىندارى ءالگىندەي قۋانىشقا كەنەلدى. بۇل ءسوز جوق، ەل-جۇرتقا قوسا، بيلىك ءۇشىن دە ايتۋلى الەۋمەتتىك جەتىستىك. سونىمەن قاتار بارلىق اۋداندا بالاباقشا، مەكتەپ، مادەنيەت وشاقتارى مەن ەمدەۋ مەكەمەلەرىنىڭ عيماراتتارى بەرىسى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، ءارىسى جاڭادان سالىنۋدا. وسىنىڭ ءبارى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ كوز الدىندا ءارى وزدەرىنىڭ بەلسەندى اتسالىسۋىمەن جۇزەگە اسىپ جاتقان جاعىمدى جاڭالىقتار. ءارى ءالگىندەي الەۋمەتتىك يگىلىكتەردىڭ كورىنىس تابۋى تۇراقتى سيپات العاندىقتان، سوڭعى جىلدارى جاس مامانداردىڭ اۋىلدىق جەرلەرگە بارۋعا دا ىقىلاسى ارتتى.
- سويتە تۇرا، پارلامەنتتىڭ دەپۋتاتتارى ارنايى كەلىپ تۇرعاندا، اۋىلداعى اعايىن كوكەيكەستى ماسەلەلەردى دە العا تارتقان شىعار؟
- قازتالوۆ، جاڭاقالا جانە جانىبەك اۋداندارىنا بارعان ساپارىمىزدا جەرگىلىكتى جۇرت ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك وتكىزۋ ماسەلەلەرىن ءجيى تىلگە تيەك ەتتى. ءيا، ازىرشە الگىندەي اگروشيكىزات اتاۋلىنى وتكىزۋ، وڭدەۋ جاعى وقساڭقىرىماي تۇرعانى راس. بىراق بۇل باعىتتا دا قولعا الىنىپ جاتقان وڭدى باستامالار بارشىلىق. وزدەرىڭىزگە ءمالىم، ەلباسىنىڭ تاپسىرماسىنا وراي ەلدى يندۋستريالاندىرۋ باعدارلاماسى، يندۋستريالاندىرۋ كارتاسى جاسالىپ، بەكىتىلدى. وسى جوبا-جوسپارعا سايكەس قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە تىگىن-توقىما كلاستەرىن قالىپتاستىرۋ كوزدەلىپ وتىر. دەمەك، ءجۇن-جۇرقا، تەرى-تەرسەك سىقىلدى اگروشيكىزاتتارعا سۇرانىس ارتاتىن كۇن تاياۋ. ونىڭ ۇستىنە كەدەن وداعى قۇرىلىپ، قازاقستاندىق شيكىزاتقا قوسا، دايىن ءونىم ءۇشىن دە تۇتىنۋ رىنوگى بىرنەشە ەسە كەڭەيىپ جاتقاندا ءجۇن-جۇرقا، تەرىتەرسەك ەندى سۇراۋسىز قالماس دەپ ويلايمىن.
- شاۆحات انەسۇلى، ەندى ءبىر ءسات اۋىلدان استاناعا قاراي ويىسساق. ءتورتىنشى شاقىرىلىمداعى پارلامەنتتىڭ ءۇشىنشى سەسسياسى ءوتكەن ايدىڭ سوڭىندا مارەگە جەتكەنى ءمالىم. اتالمىش سەسسيا بارىسىندا دەپۋتاتتار سۇزگىسىنەن وتكەن زاڭ اتاۋلىنىڭ قايسىسىن بولە-جارا اتار ەدىڭىز؟
- ءۇشىنشى سەسسيا ءوز جۇمىسىن بىلتىرعى قىركۇيەكتىڭ بىرىندە باستاپ، بيىلعى ماۋسىم ايىنىڭ وتىزىندا ءتامامدادى. اتالمىش سەسسيا باستالعان ساتتە ءبىزدىڭ قورجىنىمىزدا 200-دەي زاڭ جوباسى بار-تىن. سونىڭ 134-ءىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ەلەپ-ەكشەپ سەناتقا جولدادى. ال سەناتتىڭ سۇزگىسىنەن وتكەن 100 زاڭعا پرەزيدەنت قول قويىپ، قولدانىسقا ەندى. ارينە، پارلامەنتتىك تالقىلاۋدان وتكەن زاڭداردىڭ ارقايسىسىنىڭ ەلىمىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق تىنىس-تىرشىلىگى ءۇشىن وزىندىك ماڭىزى بارى انىق. سويتە تۇرا، كۇشىنە ەنگەن زاڭداردىڭ ىشىندە كەدەن وداعى قۇرىلۋىنا وراي وسى سالاعا قاتىستى زاڭ اكتىلەرى مەن سالىق كودەكسىنە ەنگىزىلگەن وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلاردى، 2010-2014 جىلدارعا قاتىستى بيۋدجەتتى پىسىقتاعانىمىزدى الدىمەن ايتار ەدىم. سونداي-اق وسى قاتارعا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كەيبىر زاڭ اكتىلەرىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ ارقىلى قازاقستاندىق قامتۋدى جەتىلدىرۋدى كوزدەپ، وتاندىق تاۋارلارعا باسىمدىق بەرۋگە ۇيىتقى بولعانىمىزدى دا قوسۋعا بولادى.
- جاقىندا ءسىز «نۇر وتان» حدپ وبلىستىق فيليالىندا وتكەن «بيزنەستىڭ جول كارتاسى - 2020» باعدارلاماسىنا قاتىستى ازاماتتاردى قابىلداۋ كۇنىنە قاتىستىڭىز...
- ءوز باسىم «بيزنەستىڭ جول كارتاسى - 2020» كاسىپكەرلىكتىڭ دامۋىنا سونى سەرپىن بەرەتىن باعدارلاما ەكەندىگىنە كامىل سەنىمدىمىن. تەك ەندى ونىڭ جاي-جاپسارىن ەل-جۇرتقا، اسىرەسە، بيزنەس وكىلدەرى مەن بانك سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنە كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، ۇعىنىقتى جەتكىزۋ شارت. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىنا سايكەس ۇكىمەت بەكىتكەن اتالمىش باعدارلاما مىنانداي ءۇش قۇرامداس بولىكتەن تۇرادى:
- جاڭا بيزنەس جوبانى قولداۋ،
- كاسىپكەرلىك سەكتورىن ساۋىقتىرۋ،
- ەكسپورتقا ءونىم شىعاراتىن كاسىپكەرلەردى قولداۋ.
مىنە، وسىنداي مۇرات-ماقسات ءۇشىن بيۋدجەتتەن 30 ملرد. تەڭگە قارالىپ وتىر. ەندىگى كەزەكتە جاڭاعى ءۇش ماسەلەنىڭ باس-باسىنا قىسقاشا توقتالىپ وتەيىك.
جاڭا جوباعا 12 پايىزدىق نەسيە بەرىلەدى دە، ونىڭ 7 پايىزىن كاسىپكەردىڭ ءوزى تولەيدى. ال قالعان بەس پايىزىنا ۇكىمەت دەمەۋقارجى (سۋبسيديا) بولەدى.
ەندى كاسىپكەرلىكتى ساۋىقتىرۋ ماسەلەسىنە كەلەيىك. قارجىلىق داعدارىس كەزىندە جارتى جولدا قالىپ قويعان جوبا اتاۋلى از ەمەس. قارجى-قاراجاتتىڭ تاپشىلىعىنان كاسىپكەر جوباسىن جالعاستىرماق تۇگىلى، بانكتەن العان بۇرىنعى نەسيەسىنەن قۇتىلا الماي اۋرە. مۇنداي تىعىرىققا تاپ بولعان بيزنەس وكىلدەرى دە ەندى جاڭا جوباعا قاتىستى جوعارىداعىداي ءجۇيەمەن نەسيە الا الادى. ياعني 12 پايىزدىق نەسيەنىڭ 5 پايىزى ۇكىمەت تاراپىنان دەمەۋقارجىمەن وتەلەدى. سونداي-اق شەتكە تاۋار شىعارۋعا قابىلەتتى كاسىپكەرلىك نىسانى ءۇشىن دە 12% نەسيە قاراستىرىلعان. بۇل نەسيەنىڭ 4 پايىزىن كاسىپكەر وتەسە، ال 8 پايىزىن ۇكىمەت دەمەۋقارجىمەن جابۋعا مىندەتتەنىپ وتىر. مۇنداي قادام وتاندىق كاسىپكەرلەردى كەدەن وداعى جاعدايىندا باسەكەگە قابىلەتتى ءونىم وندىرۋگە ىنتالاندىرارى انىق. ەكسپورتتىق ونىمگە نەگىزدەلگەن ءبىر جوبانىڭ وزىنە 3 ملرد. تەڭگەگە دەيىن قارجى ءبولۋ قاراستىرىلعان.
- ءسىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان قارجى كوزدەرى كاسىپكەرلەرگە قانداي ينستيتۋتتار ارقىلى بەرىلمەك؟
- ۇكىمەت «دامۋ» كاسىپكەرلىكتى دامىتۋ قورىنا، ال بۇل قور ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرگە قاراستىرىلعان قارجىنى سۇرانىسقا وراي جىبەرىپ وتىرۋى ءتيىس.
- كاسىپكەرلىكتىڭ ۇلەس سالماعى جىل وتكەن سايىن اۋدان-اۋىلداردا دا ارتىپ كەلەدى. الايدا ەكىنشى دارەجەلى بانكتەر ول جاققا ءالى اياعىن باسا قويعان جوق...
- ويىڭىزدى ءتۇسىندىم. اۋدان-اۋىلداعى كاسىپكەرلەرگە «بيزنەستىڭ جول كارتاسى» بويىنشا قارالعان نەسيەلىك قاراجاتتى جەتكىزۋدىڭ ءبىر جولى - شاعىن قارجىلىق ۇيىمداردىڭ جاردەمىنە جۇگىنۋ. مەندەگى مالىمەت بويىنشا ءبىزدىڭ وبلىستا بۇگىنگى تاڭدا 20-دان اسا شاعىن قارجىلىق ۇيىم ارەكەت ەتەتىن كورىنەدى.
- دەمەك، دەلدالدىق تىزبەك ىسكە قوسىلعاندىقتان، نەسيەنىڭ پايىزدىق كورسەتكىشى از-ماز بولسا دا ارتادى عوي؟
- ءسىز العا تارتىپ وتىرعان پايىزدىق ءوسىمدى جوققا شىعارۋعا بولمايدى، ارينە. دەگەنمەن بۇل ءوسىم مەنىڭشە، كاسىپكەر ۇركەتىندەي دەڭگەيگە جەتپەۋى ءتيىس. جالپى، سوڭعى كەزدەرى بۇرىنعى «اگروبانك» سىقىلدى اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن ارنايى قارجى ينستيتۋتىن اشۋ كەرەكتىگى جونىندە ءجيى ءسوز بولا باستادى. ماعان وسى ماسەلە قولداۋعا تۇرارلىق باستاماداي كورىنەدى.
- شاۆحات انەسۇلى، بيىلعى قۋاڭشىلىق وبلىستىڭ ەگىن شارۋاشىلىعىن بىلتىرعىداي تاعى دا تاقىرعا وتىرعىزدى. ال ساقتاندىرۋ كومپانيالارى ءبىزدىڭ وبلىستى اينالىپ وتۋگە ءۇيىر. جەرگىلىكتى ماماندار بۇگىندەرى «ساقتاندىرۋدىڭ ۇكىمەت ءتولەيتىن قازىرگى 50 پايىزدىق مولشەرىن 70-80 پايىزدىق دەڭگەيگە كوتەرۋ كەرەك» دەگەن پىكىر ايتىپ ءجۇر؟..
- وزدەرىڭىزگە ءمالىم، باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ كليماتى كۇرت كونتينەنتالدى. ياعني بۇل قىسى سۋىق، جازى ىستىق دەگەن ءسوز. سول سەبەپتى ورال ءوڭىرى - ەگىن شارۋاشىلىعى تۇرعىسىنان نارتاۋەكەلدى تالاپ ەتەتىن ولكە. ەسەسىنە اق جايىق اتىرابىندا وسكەن اق بيداي اتاۋلىنىڭ قامىرلىعى (كلەيكوۆينالىق كورسەتكىشى) جوعارى. ءبىزدىڭ ولكەنىڭ توپىراعىندا ونگەن ءداننىڭ الگى قاسيەتى ونىڭ مارتەبەسىن كۇرت كوتەرىپ، حالىقارالىق رىنوكتا ءباسىن اسپانداتىپ جىبەرەدى. وسىعان سەنەتىن اقجايىقتىق ديقان اتاۋلى جىل سايىن ەگىن سالۋعا ىنتالى. جاز جاڭبىرلى، كۇن رايى ەگىنگە قولايلى بولعان جىلى ەڭبەككەر قاۋىمنىڭ بەينەتى ارتىعىمەن اقتالادى. ال كوكتەن ءنار تامباعان جىلى ەڭبەك ەش بولدى دەگەن ءسوز. مىنەكي، بيىل دا بىلتىرعىداي قۋاڭشىلىق ديقان قاۋىمنىڭ توككەن تەرىن تەككە كەتىردى. بۇعان قوسا ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگى سەبىلگەن ءداندى، ەگىلگەن ەگىندى ساقتاندىرا الماعان. سونىمەن قاتار كوكتەمگى ەگىستىڭ قامىمەن تۇقىم مەن جانار-جاعارماي ءۇشىن الىنعان نەسيە جانە بار.
ءبىزدىڭ وبلىستا بىلتىر دا، بيىل دا ەگىن ادام فاكتورىنىڭ كەسىرىنەن ەمەس، تابيعي جاعدايدىڭ اسەرىنەن كوڭىل كونشىتەرلىكتەي ءونىم بەرمەدى. سول سەبەپتى وتكەن جىلى پارلامەنت دەپۋتاتتارى ۇيىتقى بولىپ، اقجايىق ديقاندارى العان نەسيە اتاۋلىنىڭ وتەۋ مەرزىمىن كەيىنگە شەگەرۋگە قول جەتكىزگەنبىز. ال ەگىندى ساقتاندىرۋدىڭ مەملەكەت تولەيتىن مولشەرىن كوبەيتۋ ماسەلەسىن دە مەنىڭ ويىمشا، تالقىعا سالىپ، تالپىنىپ كورۋگە بولادى. ەگەر ديقاندار «ەگىن شارۋاشىلىعىن ساقتاندىرۋ مىندەتتىلىگى تۋرالى» زاڭعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ جونىندە جانۇشىرا دابىل قاعىپ جاتسا، دەمەك وعان قۇلاق اسقان ءجون.
- ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ جونىندە ەل-جۇرتتىڭ پىكىرى ەكىگە جارىلىپ تۇر. ال بۇل ماسەلە پارلامەنت دەپۋتاتتارىنىڭ نازارىندا بار ما؟
- ەل ىشىندە ۇبت جۇيەسىن جاقتايتىندار دا، داتتايتىندار دا بار ەكەندىگىنەن حاباردارمىن. سول سەبەپتى ءماجىلىستىڭ ءبىر جينالىسىنا ءبىلىم ءمينيسترى جانسەيىت تۇيمەباەۆتىڭ ءوزى كەلگەندە ۇلتتىق بىرىڭعاي تەستىلەۋ جونىندە اڭگىمە قوزعاعانمىن. مەن مينيسترگە «ۇبت-نىڭ قولدانىسقا ەنگەنىنە ءبىراز جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. دەمەك، مينيسترلىكتىڭ وسى ماسەلەگە جاۋاپتى قىزمەتكەرلەرىنە قوسا، پەداگوگ عالىمدار مەن بىلىكتى ۇستازداردان قۇرالعان بىرىككەن كوميسسيا قۇرىپ، مەنىڭشە، ۇبت جۇيەسىنىڭ جەتىستىگى مەن كەمشىلىگىن سارالايتىن ۋاقىت جەتتى. بالكىم، كوميسسيا قۇرامىنا دەپۋتاتتار مەن اتا-انالار قاۋىمىنىڭ دا وكىلدەرىن قوسقان ءجون شىعار» دەگەن باعىتتا ۇسىنىس ايتتىم. مينيستر تۇيمەباەۆ «پىكىرىڭىزگە نازار اۋدارامىز» دەي كەلە، ەكى ساتىلى تەست نۇسقاسىن دا قاراستىرىپ جاتقاندىعىن العا تارتتى. ياعني مەكتەپ بىتىرگەن كەزدە جانە جوو-عا ءتۇسۋ بارىسىندا تەست تاپسىرۋ جۇيەسى.
جالپى، ۇبت-نى تۇگەلدەي تەرىسكە شىعارۋعا بولماس. ويتكەنى بۇرىنعى جۇيە كەزىندە ارنايى جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا ءتۇسۋ بارىسىندا پاراقورلىق بەلەڭ العانى بار. ءارى تالاپكەر (ابيتۋريەنت) اۋەلى مەكتەپ بىتىرەردە، سوسىن قالاعان وقۋ ورنىنا تۇسەردە جانە ەمتيحان تاپسىرىپ، ءبىراز اۋرە-سارساڭعا تۇسەتىن ەدى. سويتە تۇرا، قازىرگى قولدانىستاعى ۇبت جۇيەسى بالانىڭ وي-ءورىسىن، دۇنيەتانىمدىق كوزقاراسىن ايقىنداپ بەرە الماي وتىرعانى جانە اقيقات. سول سەبەپتى قازىرگى جۇيەگە، بالكىم، شىعارماشىلىق تۇرعىداعى ءبىر ەمتيحان قوسۋ كەرەك شىعار. تاعى ءبىر ايتپاعىم، مەنىڭشە، ۇبت تاپسىرۋعا مەكتەپ بىتىرۋشىلەردى پسيحولوگيالىق تۇرعىدان دايارلاۋ ءالى كەمشىن. ارينە، جاۋاپتى سىن-سىناقتىڭ الدىندا كىم-كىمنىڭ دە قوبالجۋى زاڭدى قۇبىلىس. بىراق تولقۋ، قوبالجۋ سىقىلدى سەزىمدەردىڭ كەسىرىنەن ءبىلىپ تۇرعان بالا كەيدە تومەن ناتيجە كورسەتىپ قالادى. ءوز باسىم وسى فاكتور اتا-انالارعا قوسا، پەداگوگتار مەن پسيحولوگ دارىگەرلەردى دە مىقتاپ ويلاندىرۋى ءتيىس دەپ ەسەپتەيمىن.
ۇبت-عا قاتىستى مىنا كەراعار فاكتوردى دا نازاردان تىس قالدىرۋعا بولمايدى. بۇگىندەرى ءبىلىم سالاسىنىڭ، مەكتەپ باسشىلارىنىڭ جۇمىسى نەگىزىنەن ۇبت-نىڭ قورىتىندىسى بويىنشا باعالاناتىنى جاسىرىن ەمەس. سول سەبەپتى پەداگوگتار شاكىرتىنىڭ كەز كەلگەن تاسىلمەن جاقسى ءناتيجە كورسەتۋىنە مۇددەلىلىك تانىتۋدا. بۇل كوزبوياۋشىلىققا دا جول بەرىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز. ال جاس ادام مەكتەپ قابىرعاسىنان شىقپاي جاتىپ كوزبوياۋشىلىققا بوي الدىرسا، دەمەك مۇنداي قاۋىپتى دەرت قوعامدى ويلانتۋى ءتيىس. رەتتى جەرىندە قاتتى دا بولسا، ايتا كەتەيىن كەڭەس وداعىنىڭ مەملەكەت رەتىندە جويىلۋىنا مىقتاپ ىقپال ەتكەن نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى - كوزبوياۋشىلىق، ياعني جالعان اقپار بەرۋ. ءبىز تاريحتىڭ وسى اششى ساباعىن ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز...
سۇحباتتاسقان
باۋىرجان عۇبايدۋللين.
