ەلوردامىزداعى كەنە حاننىڭ «باسىنان» «جەلكەسىنە» دەيىن قارعانىڭ ساڭعىرىعى اعىپ تۇر

تىزىمنەن تىس قالعان ەسكەرتكىش

استاناداعى سەيفۋللين جانە اۋەزوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا اعاشتان ادەمىلەپ سالىنعان ءبىر ەسكى ءۇي بار. وسى ءۇيدىڭ جانىندا الىسقا كوزىن تىگىپ الاشتىڭ ارداقتىسى، داۋىلپاز اقىن - ساكەن سەيفۋللين وتىر. جاقىنداپ بارىپ ەسكەرتكىشكە ۇڭىلسەڭىز، جۇزىندەگى جابىرقاۋلىقتى، وزەگىندەگى وكىنىشتى انىق اڭعاراسىز. ءومىرى قۋعىن-سۇرگىنمەن وتكەن اردا اقىننىڭ بۇگىنگى جانسىز بەينەسى دە ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى بولىپ تۇرعانىنا قاتتى قاپالاناتىن سياقتى كورىنەدى. ءتور قالانىڭ تۋرا ورتاسىنداعى مادەني نىسان ءون-بويىنا جيناعان قۇپيا-سىرىن ەشكىمگە اشقىسى كەلمەيتىندەي... قياناتتان قاجىعان ەڭسەلى ەسكەرتكىشتىڭ، «مۇڭايعان» مۇراجايدىڭ توڭىرەگىندەگى جاعىمسىز وقيعالاردىڭ انىق-قانىعىن بىلمەك بولىپ، اعاش عيماراتتىڭ تابالدىرىعىنان اتتادىم. ديرەكتوردىڭ بولمەسى ەسكى ءۇيدىڭ جەرتولەسىندە ەكەن.

ەلوردامىزداعى كەنە حاننىڭ «باسىنان» «جەلكەسىنە» دەيىن قارعانىڭ ساڭعىرىعى اعىپ تۇر

تىزىمنەن تىس قالعان ەسكەرتكىش

استاناداعى سەيفۋللين جانە اۋەزوۆ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىندا اعاشتان ادەمىلەپ سالىنعان ءبىر ەسكى ءۇي بار. وسى ءۇيدىڭ جانىندا الىسقا كوزىن تىگىپ الاشتىڭ ارداقتىسى، داۋىلپاز اقىن - ساكەن سەيفۋللين وتىر. جاقىنداپ بارىپ ەسكەرتكىشكە ۇڭىلسەڭىز، جۇزىندەگى جابىرقاۋلىقتى، وزەگىندەگى وكىنىشتى انىق اڭعاراسىز. ءومىرى قۋعىن-سۇرگىنمەن وتكەن اردا اقىننىڭ بۇگىنگى جانسىز بەينەسى دە ادىلەتسىزدىكتىڭ قۇربانى بولىپ تۇرعانىنا قاتتى قاپالاناتىن سياقتى كورىنەدى. ءتور قالانىڭ تۋرا ورتاسىنداعى مادەني نىسان ءون-بويىنا جيناعان قۇپيا-سىرىن ەشكىمگە اشقىسى كەلمەيتىندەي... قياناتتان قاجىعان ەڭسەلى ەسكەرتكىشتىڭ، «مۇڭايعان» مۇراجايدىڭ توڭىرەگىندەگى جاعىمسىز وقيعالاردىڭ انىق-قانىعىن بىلمەك بولىپ، اعاش عيماراتتىڭ تابالدىرىعىنان اتتادىم. ديرەكتوردىڭ بولمەسى ەسكى ءۇيدىڭ جەرتولەسىندە ەكەن.

- مىنە، 16 جىل بولدى ساكەن اتامىزدىڭ بۇل ەسكەرتكىشى ەشقانداي تىزىمدە جوق، - دەپ باستادى اڭگىمەسىن ساكەن سەيفۋللين مۇراجايىنىڭ ديرەكتورى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى سەرىك وسپانوۆ اعامىز. - نەگە ەنبەگەنىن ەشكىم بىلمەيدى. بۇرىن ەسكەرتكىش تومەندەۋ پوستامەنتتە تۇرعان. بىلتىر قوردايدان تاس اكەلىپ استىنا توسەپ، مارمارمەن كوتەرىپ، بيىك تۇعىرعا ورناتقىزدىم. سودان سوڭ، ەسكەرتكىشتەگى «س» ءارپىنىڭ بىرەۋى ىلعي ءتۇسىپ قالادى ەكەن. سول ءارىپتى مىقتاپ بەكىتتىك. ويتكەنى، مۇراجاي مەن ەسكەرتكىش بىرىگىپ ارنايى كەشەندى قۇراپ تۇر. ال ەڭ ءبىر سوراقىسى سول، قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنا باعىناتىن تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ينسپەكتسيا ساكەن اتامىزدى «1884 جىلى تۋعان» (تۋعان جىلى 1894 جىل عوي) دەپ 10 جىل بۇرىن تۋعىزىپ قويىپتى. بۇل قاتەلىكتى ءبىز ايتتىق تا، ەسكەرتتىك تە... ەشكىمنىڭ قىلشىعى قيسايمايدى. ەشقانداي ەموتسيا جوق!

سەرىك اعا نامىستان بۋلىعىپ، كۇيىنىپ سويلەپ وتىر. ماسەلە اتاۋلى شاش-ەتەكتەن ەكەن.

«قاراجات بولىنبەگەن سوڭ، ءحالىمىز مىناۋ... ءىشى ىزعارلى جەرتولەدە وتىرمىز! تۇنگە قاراي ايەلدەردىڭ اياقتارىنىڭ ءسىڭىرى تارتىلىپ قالادى! ولار - ماعان، مەن - باسشىلارعا شاعىم ايتامىن. باسشىلار بولسا، جاعداي جاساعاننىڭ ورنىنا «انا جۇمىستى نەگە ىستەمەيسىڭدەر؟»، «مىنا جۇمىستى نەگە جاسامايسىڭدار؟» دەپ قىسپاققا الادى. ءبىزدىڭ كۋراتورىمىز - استانا قالالىق مادەنيەت باسقارماسىنىڭ تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ينسپەكتسياسىنىڭ باستىعى كاميلا كابەكقىزى قوقىموۆا ماعان ۇنەمى قىسىم كورسەتەدى. كەيدە ەكى قولىمدى توبەمە قويىپ، كەتىپ قالعىم كەلەدى. ناعىز كورسوقىرلىق پا، الدە، كورىپ تۇرىپ ادەيى كورگىلەرى كەلمەي مە، بىلمەدىم؟.. قازىرگى باستىقتار قىزىق. ماسەلەن، وسىدان ءبىر اپتا بۇرىن ازاماتتىق قورعانىس جانە ورتتەن ساقتانۋ جۇمىستارىن جاقسى ۇيىمداستىرعانىم ءۇشىن، العىس العانمىن. ەندى بۇگىن قاتاڭ سوگىس بەرىپتى. بىراق... ءبىر قولىمەن العىس ايتىپ، ەكىنشىسىمەن سوگىس بەرۋ ەشبىر قالىپقا سىيمايدى عوي. ياعني، تومەندەگى باسشىلار مادەنيەتكە ءبىر تومەنگى سورتتاعى مەكەمە ءتارىزدى قارايدى. مىنانى قاراڭىز، مۇراجايدىڭ ەكىنشى بولىگىنە قاراجات بولىنبەگەن. وسى ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن حات جازباعان جەرىم جوق. مادەنيەت جانە بيۋدجەتتى جوسپارلاۋ مينيسترلىكتەرىنە دە جازدىم. سەناتورلار ورالباي ابدىكارىموۆ پەن سۆەتلانا جالماعامبەتوۆاعا ءوزىم كىرىپ، بەكبولات تىلەۋحانمەن دە سويلەستىم. ەشكىمگە كەرەگى جوق!.. جەكە باسىما كومەك سۇراپ جۇرگەندەي كۇيدە بولامىن. مادەنيەتكە ەشكىمنىڭ جانى اشىمايتىن ءبىر ءولىارا زامان بولىپ تۇر!.. ءتىپتى، قارجى سۇرايمىن دەپ جەكسۇرىن بولدىم. ماسليحاتقا ءۇش رەت حات جازدىم. «ساكەن قىزمەت ەتكەن اقمولادا وتىرسىڭدار عوي؟.. سەندەردە ۇيات بار ما؟» دەپ كۇيىنىپ جازدىم. اقىرى، قازاق دەگەندە قانى بار، ۇلتجاندى ازاماتتار بار ەكەن. ەرلان قوجاعاپانوۆ دەگەن باۋىرىم قول ۇشىن بەرەتىنىن ايتتى. ءسويتىپ، اكىمنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىندەگى ەرلانعا حات جازىپ وتىرمىن. جوعارىداعى ماسەلەلەردى ءبىز ايتقانمەن، ول ءارى قاراي يمەكەڭە (قالا باسشىسىنا) جەتىپ جاتقان جوق قوي. ايتپەسە، يمانعالي نۇرعاليۇلى تاريحي-مادەني مۇرالارعا ايانىشپەن قارايتىن اياۋلى ازامات ەكەنىن جۇرت بىلەدى. اربىردەن سوڭ، مۇراجايدى جوندەۋگە 53 ملن. تەڭگەنى بولگىزگەن قالا باسشىسى. ءبىر وكىنىشتىسى، سول قاراجات جەمقورلاردىڭ وڭەشىنەن ءوتىپ كەتتى»، - دەدى ول قۇلاق قويىپ تىڭداعانىمدى قۇپتاپ.

حاننىڭ باسى - قارعانىڭ ساڭعىرىعى

ەسىلدىڭ جاعاسىندا ات ۇستىندە قاسقايىپ تۇرعان كەنە حاننىڭ باسىنا قارعالار ساڭعىپ كەتكەنىن دە سەكەڭنەن ەسىتتىك. ءبىر كۇنى ەڭسەلى ەسكەرتكىشتى كورۋگە بارعاندا ... قارعانىڭ ساڭعىرىعى جەلكەسىنەن اعىپ تۇرعانىن كورىپتى. «باسى ءالى داۋدا جۇرگەن سورلى بابامىز كەنەسارى عوي!.. باسىنىڭ قايدا ەكەنىن تابا الماي جۇرگەندە ... قۇستىڭ ساڭعىرعانىن كورىپ، ارۋاعىنان ۇيالدىم. ادامنىڭ ءىشى كۇيەدى ەكەن. اناۋ قۇزىرلى ينسپەكتسيا وسى ىسپەن اينالىسۋى كەرەك قوي. سونداي ەسكەرتكىشتەردى قورعايتىن ءوز مەكەمەلەرى بولادى. ولار تۇرعان اۋماعىنا قاراي اركىمگە بەكىتىلىپ بەرىلەدى. سول مەكەمەلەردىڭ بىلعانعان ەسكەرتكىشتى جۋىپ قويۋىنا بولادى عوي؟!. كەنە حانعا دەگەن قيانات ءالى كۇنگە جالعاسىپ كەلەدى»، - دەيدى سەرىك كارىبايۇلى جانشىرىلعىن جەتكىزىپ.

اشىق اڭگىمەمىزدىڭ سوڭىنان سەكەڭ اقىن مۇراجايىنا قالاي ەكسپونات جيناعانىن جىر عىپ ايتىپ بەردى. ول اڭگىمەنى كەلەسى ماقالاما سىيعىزارمىن دەپ ورنىمنان تۇرىپ، قۇس ساڭعىرعان كەنە حاننىڭ باسىن كورۋگە اسىقتىم. وزەن جاعالاۋىنداعى ەسكەرتكىش الىستان مەنمۇندالاپ-اق تۇر. تەك ءوز زامانىندا ورىسقا بودان بولعىسى كەلمەي، قاسىق قانى قالعانشا كۇرەسىپ وتكەن حان كەنەنىڭ بۇگىنگى ءتۇرى شىنىندا دا ايانىشتى-اق. باسىنىڭ ارتقى جاعىنان تاپ جەلكەسىنە دەيىن قۇستىڭ ساڭعىرىعى اعىپ تۇر. قايران كەنەكەم-اي دەگەننەن باسقا لاج جوق. ەسكەرتكىشتى اينالىپ-اينالىپ، نامىسقا بۋلىعىپ كەرى بۇرىلدىم.

ايتپاقشى، قۇس ساڭعىعان حاننىڭ باسىنا كەلگەندە ەكى تاراپتىڭ دا ۇستانىمىن بىلمەك بولىپ، قۇزىرلى مەكەمەگە تەلەفون شالدىق. تۇتقانى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قورعاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك ينسپەكتسيانىڭ باستىعى كاميلا كابەكقىزىنىڭ ءوزى كوتەردى. ماسەلەنىڭ ءمان-جايىنان حابارسىز باسشى ءا دەگەننەن-اق: «مەنىمشە، مۇنداي جاعدايدى گازەتكە جازىپ قاجەتى جوق. تۇزەيتىن نارسە عوي. ەكىنشىدەن، مەنىڭ قاراماعىمدا ونداي ەسكەرتكىشتەردى جۋىپ-تازالايتىن ادامدار جوق. ءبىز مادەني نىسانداردى تىركەپ، ەسەپكە الۋمەن عانا اينالىسامىز. ال تازالىققا جاۋاپ بەرەتىن - اۋداندىق اكىمدىك. مەن سارىارقا اۋداندىق اكىمدىگىنە حابارلاسىپ، ماسەلەنىڭ انىعىن ايتايىن. سودان سوڭ ەسكەرتكىشتى تازالاتايىن!»,- دەپ بەزەك قاقتى.

ءادىل شايىر،

استانا.

سۋرەتتەردە: قۇس ساڭعىرعان كەنە حاننىڭ  ەسكەرتەكىشتەرى مەن س. سەيفۋلينىڭ ەسىمى جازىلعان تاقتا.