سوڭعى جىلداردا تاريحي جازبالاردىڭ كوبەيگەنى سونشاما، ءتىپتى، ماقالالار تۇگىل – روماندار، توم-توم كىتاپتار دا  شىعىپ جاتىر. ارينە، بۇعان قۋانۋعا دا بولار ەدى. بىراق، عىلىمي تۇردە زەرتتەلىپ شىندىعى مەن وتىرىگى زەردەلەنبەگەن شىعارمالار تىم كوبەيىپ بارادى. قازاقتىڭ  ءار رۋىنان  شىققان باتىرسىماقتاردى  وتىرىك داڭعازالاۋدى ايتپاعان دا ءبىر شىڭعىسحاننىڭ رۋى مەن تۋعان جەرى جايلى، ءتىلى جانە ءدىنىن تۇرلەنتكەن   جازبالاردىڭ ءوزى شىم-شىتىرىق بولىپ شاشىراپ كەتتى. ۇلتتىق  تاريحقا دەگەن مۇنداي جاۋاپسىزدىق، ەرتەڭگى ۇرپاق تاربيەسىنە ءاتۇستى قاراۋ بولىپ  تابىلادى. جاقىندا "مايدان كز" سايتىندا جاريالانعان تورەعالي تاشەنوۆتىڭ ماقالاسىنا كوز جۇگىرتەيىك" ...شىڭعىسحان جايىندا ەلىمىزدە  از  ايتىلىپ،  از جازىلعان جوق. ادەبي ايتىستار مەن داۋ-دامايلاردى ايتپاعاندا، جازۋشى  مۇحتار ماعاۋين  «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ بىرنەشە سانىندا جارىق كورگەن جانە ءالى دە جالعاستىرىپ جاتقان «شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى» اتتى ءتورت تومدىق تاريحي دەرەكتى رومانىن جاريالاسا،  جۋرناليست-جازۋشى   امىرە ء ارىن ء بىراز  جىلدان  بەرى  تۇراقتى  تۇردە  «شىڭعىسحان»  اتتى  جۋرنال  شى­عارىپ كەلەدى. سپورت  جانە  تۋريزم  اكادەمياسىنىڭ  رەكتورى  قايرات زاكيريانوۆ شىڭعىسحاننىڭ قازاق ەكەنىن دالەلدەيمىن دەپ، موڭعوليادان  باستاپ  اقش-قا دەيىن شاپقىلاۋمەن ءجۇر. جازۋشىلار  مارال  ىسقاقباي  مەن  بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى, كۇيشى-كومپوزيتور  ءشامىل ءابىلتاي  سەكىلدى زيالىلار تىلەۋبەردى ابەنايۇلىن  جاقتاعان پىكىرلەرىن باتىل ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەدى. بۇل سالاعا باسقا دا قازاق ازاماتتارى  از اتسالىسىپ جۇرگەن جوق. ءتىپتى، اناۋ-مىناۋعا ەلەڭ ەتە بەرمەيتىن اقىن  ولجاس سۇلەيمەنوۆ  تە «شىڭعىسحان تۇرىك تىلىندە سويلەگەن»  دەگەن  پىكىردى  مىقتاپ  ۇستانادى.

اكادەميك  مۇرات جۇرىنوۆ  بىلاي  دەيدى: -  «...بۇرىن دا ميلليونداعان  ادامى  بار  تۇرىك  الەمىنە  شاعىن  عانا ءالسىز موڭعول جۇرتىنان شىققان ادامنىڭ حان بولۋى تۇسىنىكسىز جانە شىندىققا ۇلاسپايتىن  جاي بولاتىن. حان تەك قانا كۇشتى ەلدەن، كۇشتى تايپادان شىققان.  شىڭعىس حاننىڭ  تۋعان  جەرى،  وسكەن ولكەسى  بۇرقان جانە تۇرگەن  دەگەن  جەرلەردى  قازىرگى  موڭعوليا  اۋماعىنان دا، سولتۇستىك ءسىبىر ولكەسىنەن دە تابا المايسىز. ول جاقتا ونداي جەرلەر بۇرىن دا، بەرىدە دە بولماعان. كەرىسىنشە، ءدال سول بۇرحان مەن تۇرگەن دەگەن  جەر-سۋ  اتتارى  جەتىسۋ  جەرىندە ەجەلدەن بۇگىنگە دەيىن بار.

شىڭعىسحاننىڭ  كەڭسەلىك  قۇجاتتارى تۇرىك تىلىندە جۇرگىزىلگەن. موڭعول بولسا، نەگە موڭعول تىلىندە جۇر­گى­زىل­مەگەن ؟... شىڭعىس حان – التاي، بالقاش، الاكول  وڭىرىندە ء ومىر  سۇرگەن ادام. قازىرگى موڭعوليانىڭ اۋماعىندا  تۇرماعان.  وسىنى  عالىمدارىمىز  دالەلدەپ،  مويىنداتۋ  كەرەك. بۇل تەز ارادا شەشىلە قوياتىن ماسەلە ەمەس...

سوندىقتان، تىلەۋبەردى ابەنايۇلىن تىڭداپ، ەڭبەگىن عالىمداردىڭ تالقىسىنا سالدىق. ۇعا-نىڭ  پرەزيديۋم  مۇشەلەرى  بۇل  ەڭبەكتى  ارى  قاراي دا جالعاستىرىپ، زەرتتەۋ كەرەك دەگەن قورىتىندىعا كەلدى...» - دەپ  تۇجىرىمىن ايتتى. ۇعا  پرەزيدەنتى  مۇرات  جۇرىنۇلىنىڭ ناقتى ۇستانىمى وسىلاي.

ءجون!  ەندى  شىڭعىسحاننىڭ  رۋى - نايمان،  ونىڭ ىشىندە  ماتاي  دەپ، ء بىرى  -  جالايىر، ء بىرى ء تىپتى  ونىڭ  رۋى اداي دەپ ەڭبەك جازىپ تاستاعان  زەرتتەۋشىلەرىمىز   كۇش   بىرىكتىرىپ،  اققۋ بوپ – كوككە، شورتان بوپ – سۋعا، شايان بوپ – قۇرعاققا  تارتپاي  «شىڭعىس حاننىڭ  ۇلتى – تۇركى» - دەگەندى الەمگە  دالەلدەي  الساق،  وسىنىڭ ء وزى  الەمنىڭ  تۇڭلىگىن ء بىر جەلپىپ تاستار ەدى!..»      

مىنە،  جۋرناليست ت. تاشەنوۆ  قىسقاشا عانا وسىلاي تۇجىرىم ايتادى.   

وسىن-اۋ، قاراما-قايشىلىققا تولى دەرەكتەر دە مەنى كوپتەن بەرى ويلاندىراتىن.  بيىل وسى  ماسەلەلەرگە  ارنايى  كوڭىل  اۋدارىپ،  سوناۋ  ورتا عاسىردا  جازىلعان  پلانو كارپينيدىڭ  “موڭعولدار تاريحى”  جانە  گيلوم  رۋبرۋكتىڭ  “شىعىس  باعىتقا  ساياحاتىم”  اتتى ەكى كىتاپتى         كەشە  عانا  وقىپ  شىقتىم.  ورىس تىلىندەگى نۇسقالارى ” پۋتەشەستۆيە ۆ ەۆرازيسكيە ستەپي” اتتى جيناقتا جاريالانىپتى. ەكى تىلدەگى – كىتاپتاردى  – سالىستىرىپ  وقىسام دا… ىزدەگەندەرىمدى تاپپادىم. جازىلعان ۋاقىتىنا قىزىعىپ، ءحىىى-عاسىردىڭ ءبىرتالاي  سىرلارىنا  قانىعامىن-اۋ  دەگەن  ءۇمىتىم  ورىندالمادى. سەبەبى، جازۋ مانەرلەرى تىم ءۇستۇرت تە  تابيعاتتى بەرۋ، ەتنوگرافيالىق  جانە گەوگرافيالىق  تانىمدارى  مەن  جازىلۋ مانەرلەرى تىم جاداعاي دا تاياز دەسە  بولادى. پلانو  كارپينيدىڭ  جازباسى ء تىپتى  ناشار ؟!..

سوڭعى جىلداردا مىناۋ تىلەۋبەردى  ابەنەيۇلى ايتىپ جۇرگەن – شىڭعىسحاننىڭ ورداسى مەن قاراقورىم - الاكول - تۇرگەن - تالاس ايماعىندا – دەيتىن پىكىرلەردى انىقتاي تۇسكەن ءجون. سەبەبى، كارپينيدىڭ ايتۋىنشا،  – “كۇيىكتىڭ  قاعان  تاعىنا  وتىرار  كۇنىنە  ۇلگىرۋ ءۇشىن ءۇش   اپتا      بويى   اتتاردى  ء جيى   اۋىستىرىپ،   تىزگىن   ۇشىمەن  ۇنەمى  ۇيقى  كورمەي  شاقپىلاپ  (جەلىپ تە ەمەس)    وتىرىپ …  ارەڭ  ۇلگىرگەندەرىن  جازادى. سوندا، ءۇش  اپتا بويى ات اۋىستىرۋمەن شاپقىلاپ وتىرعانداعى جۇرىستەرى كۇنىنە كەم دەگەندە 95-100 شاقىرىمنان دەپ ەسەپتەگەن دە مونعول دالاسىنىڭ قانشا جەرىن قامتيدى؟ ەندەشە،  شىڭعىسحانىڭ تۋعان  جەرى مەن ورداسى جەتىسۋدا  ەكەن  دەۋشىلەردىڭ  جوبالاپ  ەمەس، تەك  عىلىمي  دالەلمەن  ايتقاندارى ء جون.

قالاي  بولعاندا دا... جوعارىداعى اۆتورلاردىڭ  جاعارافيالىق  تانىمدارىنىڭ  ازدىعىنان  مەن  ىزدەگەن  دەرەكتەردى  تابا الماعانىما  قاتتى  وكىنەمىن. بۇلايشا  جازىپ  وتىرعان  سەبەبىم،  ەگەر  قاراقورىم  قالاسى  نايمان مەملەكەتىنىڭ جانە شىڭعىسحاننىڭ  ورداسى  بولسا، وندا قالاي بولعاندا دا التاي  تاۋى  مەن  ەرتىس  وزەنىنىڭ  ارعى بەتىندە بولسا كەرەك .  ال، شىعىسحاننىڭ ورداسىنا  اينالعان  قاراقورىم  مەن  تۇرىك  قاعاناتىنىڭ  بىلگى -تونىكوك – كۇلتەگىننىڭ تاس جازۋلارى ءبىر ماڭايدا جانە  كورشىلەس بولۋعا ءتيىس ەدى. بىزگە كەرەگى دە، تەك وسى تاريحي دەرەكتەردىڭ اقيقاتتىعى…

حالقىڭ مەن ۇلتىڭنىڭ تاريحىن - لايلاۋدان اسقان قاسكۇنەمدىك پەن ارامزالىق، ءتىپتى ودان وتكەن جەكسۇرىندىق تا بولماسا كەرەك... ويتكەنى، وتىرىك تاريحپەن - ۇرپاعىڭدى دۇرىس تاربيەلەۋ مۇمكىن ەمەس! ەندەشە، قىتاي  جازباسىنداعى  5 مىڭ جىل بۇرىن جازىلعان - كۋننى  جانە  مونگولى  - دەيتىن دەرەكتەردى ءتىپتى  ينديانىڭ دەرەكتەرىن دە ەسكەرمەي، شىڭعىسحان - جالايىر - كەرەي - ءۇيسىن - اداي - دەپ  ساندىراقتاۋدان،  كىم  نە  ۇتپاقشى؟ ەڭ ماسقاراسى - ونىڭ تۋعان جەرىن  ىلە  مەن  تۇرگەنگە  جانە  جاركەنتكە - شۋعا - الاكولگە اكەپ  جۇرگەن - ن.بەكسۇلتان – ى. مارال  -  ج.مۇرات - اناۋ جوعارىدا كەلتىرگەن  ماقالادا  كورسەتىلگەندەي،  بۇلاردىڭ  ىزدەگەندەرى  نە ؟ . .

ال مىناۋ - تىلەۋبەردى ابەناي - دەگەننىڭ وتىرىككە تولى قيسىنسىز قالىڭ-قالىڭ كىتاپتارى... ونى شىعارۋشى -  قاجىمۇرات  ۇسەنوۆكە -  نە  قاجەت  بول دى ؟.. ء  يا-ءا،  شىڭعىسقاننىڭ - اناسى دا، ايەلى دە - قوڭىراتتىڭ  قىزى،  انا جاعىنان تەمىرشەنىڭ ناعاشى جۇرتى قازاق ەكەنى بەلگىلى. ءبۇيتىپ - ۇلتىڭنىڭ تاريحىن  -  جارىلقاماي-اق قويىڭدار... بۇل - ماسقارا... ء  بىراز ء بىلىمدى  تاريحشىلارمەن  كەڭەسىپ كورىپ ەدىم، ولاردىڭ   پىكىرلەرى  - ءتىپتى  جامان  ەكەن - بۇل ماسەلەنى  مەملەكەت دەڭگەيىن دە  ساراپتاماق  ويلارى بار...                             

سوۆەت حان  عابباسوۆ،

جازۋشى دارىگەر، فانتاست، دراماتۋرگ، مەديتسينا جانە پەداگوگيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى،   قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى،

 كسرو دەنساۋلىق ساقتاۋ ءىسىنىڭ ۇزدىگى،   زايسان اۋدانىنىڭ قۇرمەتتى ازاماتى،

 ماحامبەت اتىنداعى سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى،  «الاش ءۇنى» قوعامدىق بىرلەستىكتەر وداعىنىڭ توراعاسى،    حالىقارالىق  م. نوسترادامۋس  اتىنداعى اكادەمياسىنىڭ تولىق مۇشەسى – اكادەميگى،  پروفەسسور.

رەداكتسيادان: اۆتوردىڭ ايتپاق ويى، جازۋ ءستيلى مەيىلىنشە تۇپنۇسقاداعى قالپىندا بەرىلدى.

Abai.kz