ادامزات ءوزىن سانالى ەسەپتەگەنىمەن، تاريحىنداعى مىڭداعان قىرعىن سوعىستار ونىڭ  دا «دجۋنگلي زاڭىمەن» ءومىر كەشىپ كەلە جاتقانىن كورسەتەدى. ايىرماسى – ءوز جىرتقىشتىعىن اقتاۋ ءۇشىن ءتۇرلى سىلتاۋلار تاباتىندىعى. سونىڭ ءبىرى – كۇشى باسىمداۋ حالىقتىڭ وزگە ءبىر ەتنوستى «تاريحتا ەلەۋلى ىستەر جاساماعان، كەش پايدا بولعان كەمشىن ۇلت، سول سەبەپتى ءوز ەركىمەن ءومىر سۇرۋگە ءتيىستى ەمەس» دەگەندەي پىكىر تاراتىپ، جاۋلاپ الۋى. ارينە، ەسكى جازبا دەرەكتەردە اتى مەن ىستەرى تاڭبالانعان حالىقتارعا باسقىنشىلىق مۇنداي سىلتاۋمەن جاسالا بەرمەيدى. مۇنداي قياناتقا، نەگىزىنەن، تاريحىنداعى ءتۇرلى جاعدايلارمەن ءوزىنىڭ ەتنوستىق اتاۋىن وزگەرتكەن حالىقتار ۇشىرايدى. مىسالدى جاقىننان ىزدەسەك، وسىنداي «جاس ەتنوس» قاتارىنا 15-عاسىردا جوشى ۇلىسىنان (التىن وردادان) ءبولىنىپ، وزدەرىنە جاڭا، تاريحتا كەزدەسپەگەن لاقاب اتاۋ العان نوعاي، وزبەك، قازاق حالىقتارى ىلىگەدى. بۇعان قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋىنىڭ 550 جىلدىعىن اتاپ ءوتۋ ارقىلى ءوزىمىز سەبەپ جاساپ وتىرساق، وزگە حالىقتار «ولاي ەمەس ەدى» دەپ ارحيۆتەردى اقتارا قويمايدى.

ماسكەۋدە ءبىر تاريحشىعا قازاق ەتنوسى 550 جىل بۇرىن «جوقتان پايدا بولا قالماعانىن»، ۇلتىمىزدىڭ نەگىزى شىڭعىز حاننىڭ باسشىلىعىمەن 13-عاسىر باسىندا ماڭگى ەل مەملەكەتىن قۇرۋشى، ءتىپتى، ودان بۇرىن دا مەملەكەتتەر قۇرعان تايپالاردان تۇراتىنىن تۇسىندىرمەك بولعانمىن. ول سەنىڭكىرەمەي، وزگە مەملەكەتتەر تاجىريبەسىنەن بىرقاتار مىسال ايتتى. رەسەيدەگى ۆياتكا قالاسى ەرتەدەگى ۆياتيچ, تۆەر قالاسى مەن وبلىسى تيۆەر تايپاسىنىڭ، ال بەرىدە، 1916 جىلى سالىنعان مۋرمانسك قالاسى ۋگرو-فينندىك مۋروم تايپاسىنىڭ اتىمەن اتالعان ەكەن. «مۋروم ورمانى» دا بار. بىزدەگى قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي دەگەندەي، ورىس اڭىزدارىنداعى يليا-مۋرومەتس وسى تايپادان كورىنەدى. (بيبليالىق «يليا» اتىنا قاراي بۇل اڭىز وسى ولكە حريستيان ءدىنىن قابىلداعاننان سوڭ پايدا بولعان سىڭايلى). موسكۆا قالاسى (وبلىسى) دا ۋگرو-فينندىك موكشا (موكسەل) تايپاسى اتاۋىنان پايدا بولعان ەكەن. گەرمانياداعى ساكسونيا، پرۋسسيا، ت.ب. وبلىستاردىڭ دا ەرتەدەگى گەرماندىق ساكس، پرۋسس تايپالارىنىڭ اتتارى ەكەنىن بىلەمىز. اەريكانىڭ كوپتەگەن شتاتتارىنا وسى ەلدىڭ بايىرعى حالقى – ءۇندىس تايپالارىنىڭ اتتارى بەرىلگەن: داكوتا شتاتتارى - لاكوتا، مونتانا – مونتانە، ايوۆا – كايوۆا، چيكاگو – چيكاسو تايپاسىنىڭ اتى ەكەن. كانادا استاناسى وتتاۆا قالاسى دا ءۇندىس تايپاسىنىڭ اتاۋى. ءتىپتى، قازىردە رەسەي يەلىگىندەگى الىپ ولكە سيبير – ءىح عاسىردا ەدىل وزەنىنىڭ ورتا تۇسىن مەكەن ەتكەن تۇركتىڭ سۋۆار تايپاسىنىڭ اتىنان تۋعان. وسىناۋ ەلدى مەكەن اتاۋلارى ەرتەدەگى الگى رۋ-تايپالاردىڭ وتاندارى ءدال وسى ولكەلەر ەكەنىن ءبىلدىرىپ تۇر.

ماسكەۋلىككە ءسوزىمدى دالەلدەي تۇسپەككە مەن دە كونە تاريحنامالاردا جازىلعان  رۋلاردىڭ اتاۋىن قازاق جەرىنەن ىزدەگەن ەدىم، ەسىمە بالقاش قالاسىنا جاقىن  سولتۇستىك قوڭىرات قالاشىعى ءتۇستى. الايدا ول ورىسشا «كوۋنراد» دەلىنىپتى. ءوزىم تۋعان ماتاي ستانساسى ءار قارتادا كورسەتىلە بەرمەيدى. نەگىزگى رۋدىڭ ءبىر بۇتاعى عانا بولعاندىقتان ەسكى شەجىرەلەردە دە جازىلماعان. ءار ەلدىڭ تاريحشىلارىن قازاقستانعا جەتەكتەپ اكەلىپ كوشە ارالاپ: «قايسىڭ نايمان، قايسىڭ كەرەيسىڭ؟» – دەۋ قولايسىز شارۋا. سوندىقتان وزگە جۇرتقا (وزىمىزگە دە) قازاقتىڭ «جاس ەتنوس» ەمەس، تامىرى ەجەلدەن بار ەكەنىن كورسەتىپ ناسيحاتتار ۇتىمدى جولداردى ىزدەۋ قاجەت. مەنىڭشە سونىڭ ءبىرى – قازاقستان گەوگرافيالىق كارتاسىندا حالقىمىزعا قاتىستى، كونە تاريحنامالاردا جازىلعان، الەم تاريحشىلارى قانىق اتاۋلاردى مۇمكىندىگىنشە مول كورسەتۋ.               

 «وعىز-نامادا» باياندالعانداي، باعزى زامانداردا تۇركىستان ولكەسىندە بولعان ءوزارا (ازاماتتىق) سوعىستان سوڭ وعىز حاندى قولداپ قاسىندا بولعان بەس تايپادان قازىر قازاق قۇرامىندا بارى قاڭلى مەن قىپشاق. ال وعىز حانعا باعىنباي شىعىسقا كەتىپ جاڭا جىلساناۋعا دەيىنگى 209 جىلى حۋننۋ يمپەرياسىن قۇرۋشى تۇركتەردىڭ باس بيلەۋشى تايپاسى قيات (قيان، قىتاي تاريحنامالارىندا حۋيان، تۇركتىڭ «قۇيعان» ءسوزى), ودان تاراعان كوپتەگەن رۋلاردان قوڭىرات، قورالاس تا قازاق ىشىندە بار. شىعىستاعى حۋننۋ يمپەرياسىمەن ءبىر زاماندا ەلىمىزدىڭ قازىرگى تەرريتورياسىندا قاڭلى جانە ءۇيسىن مەملەكەتتەرى بولعانى بۇرىنعى-سوڭعى كوپتەگەن تاريحشىلار ەڭبەكتەرىندە جازىلعان. ەرتىس پەن دۋناي وزەندەرى ارالىعىنداعى الىپ تەرريتوريا ح-عاسىردان دەشتى قىپشاق اتالعانى ايان. وسى بىرلەستىكتە بولعان تۇرك تايپالارى بۇگىندە ءارتۇرلى وزگە ەتنونيمدەر العاندا، «قىپشاق» اتاۋى تەك قازاق قۇرامىنداعى رۋدا ساقتالىپتى. قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى جالايىر (ياعلاقار) تايپاسىنىڭ اتاۋىن 8-عاسىردا ۇيىعىر قاعاناتىنىڭ (قازىرگى موڭعوليا-مانجۇريا جەرىندە) قۇرىلۋىنا بايلانىستى كەزدەستىرەمىز. راشيد اد-ءديننىڭ 1310 جىلى جازىلعان «جاميع ات-تاۋاريحىندا» دا جالايىرلار قيدان مەملەكەتىنە (لياو يمپەرياسى), شىڭعىز حاننىڭ التىنشى اتاسى قايدۋدىڭ زامانىنا (ح-عاسىر سوڭى) قاتىستى ايتىلعان. «جاميع ات-تاۋاريح» جانە باسقا دا شىڭعىز حان تاريحى جايىنداعى شەجىرەلەردە نايمان مەن كەرەي رۋلارى تۋرالى دا ون ءبىرىنشى عاسىردان (وسى اتاۋلارىمەن) بايان ەتىلگەن.

ەندەشە، ەسكى تاريحنامالاردا جازىلىپ، الەم تاريحشىلارىنا بەلگىلى بولعان وسى  قاڭلى، ءۇيسىن، قيات، جالايىر، نايمان، كەرەي، قىپشاق، قوڭىرات اتاۋلارىمەن نەگە قازاقستانداعى وبلىس، اۋدان، ەلدى مەكەندەردى اتاپ، قازاق ەتنوسىن تاريحتا ايگىلى وسىناۋ تايپالاردىڭ قۇرىپ وتىرعانىن اشىپ كورسەتپەسكە. مىسالى (شارتتى تۇردە بولسا دا)  قاراتال وزەنىنەن التاي تاۋىنا دەيىنگى جەردى نايمان ۇلىسى، قاراتال مەن ىلە وزەنى ارالىعىن جالايىر ۇلىسى، ىلە مەن  شىمكەنت قالاسى (؟) ارالىعىن ءۇيسىن ۇلىسى (دۋلات ۇيىسى), ودان جاڭاقورعانعا دەيىن قوڭىرات ۇلىسى دەپ اتاسا بولادى. وتارشىلدىق كەزەڭ بەلگىسى «قىزىلوردا» اتاۋىنان قۇتىلىپ، وبلىس اتىن وسى ولكەدە ەجەلدەن حاندىق قۇرعان رۋ اتىمەن «قاڭلى ۇلىسى» دەپ، ال سانى ازدىعىنا قاراي وسىندا تۇراتىن قيات رۋىنا قالا اتى (قىزىلوردا) بەرىلگەنى ءجون. كەرەي مەن قىپشاق، الەمدىك تاريحتا اتى ءماشھۇر بولعان باسقا دا رۋ اتاۋلارىمەن، قازىرگى قونىستانۋىنا قاراي ۇلىس، ۇيىس (اۋدان) اتتارىن اتاۋعا بولادى. مىسالى، قازىرگى پانفيلوۆ اۋدانىن نەگە «البان-سۋان ۇيىسى» دەپ اتاماسقا؟ الدە بىزگە ارۋاقتى بابالار ەسىمىنەن  گورى پانفيلوۆ اتى اياۋلى ما؟!  

«ۇلىس»، «ۇيىس» سوزدەرىن ۇسىنۋ سەبەبىم، ورىستىڭ «وبلاست» (بىزشە «وبلىس»), ۆولوست، ۆولوسنوي (بىزشە «بولىس») سوزدەرى، شىن مانىندە، تۇركتىڭ  (قازاقتىڭ) «ۇلەس، ۇلىس» ءسوزىنىڭ بۇرمالانۋىنان پايدا بولعان. ورىستىكى دەلىنەتىن «ۋەزد» دە كونەتۇركتىك «يۋس» (قازاقشا «ۇيىس»، ء«جۇز» – ۇلى ءجۇز، وردا ءجۇز، كىشى ءجۇز) سوزىنەن. راس، «ۇلۇس، ۇلىس» ءسوزى شىڭعىز حاننىڭ ءوز ۇلدارىنا ۇلەس بەرۋدە (جوشى ۇلىسى، شاعاتاي ۇلىسى، ت.ب.) قولدانىلعاندىقتان، جەر اۋماعىن بەلگىلەۋدە «ايماق، اۋماق» سوزدەرى كەلىڭكىرەر ەدى. دەگەنمەن كوپتەن قولدالىنىپ كەلگەن «وبلىس» سوزىنەن الشاقتاماۋ ءۇشىن «ۇلىس» ءسوزىن العان ءجون.

ارينە، وسى اتالعان رۋلاردىڭ كەيبىرى ەرتەدە ءدال بۇگىنگى ورنىن مەكەن ەتپەگەن دە بولار. بىراق، ماقسات رۋلارعا ۇلەس ءبولىپ بەرۋ ەمەس، ولاردىڭ قازاقستان جەرىندە، قازاق ەتنوسىنىڭ قۇرامىندا ەكەنىن كورسەتۋ، سول ارقىلى قازاقتىڭ «جاس» ەمەس، ەجەلگى ەتنوس ەكەندىگىن دالەلدەۋ.

(تاقىرىپقا وراي، وبلىستارىمىزدىڭ بۇگىندەگى اتاۋلارى جايىنا دا نازار اۋدارتقىم كەلەدى. مىسالى، قاراعاندى قالاسى قاراعان بۇتاسى مول  جەردە تۇرعىزىلعان بولار، اقتوبە قالاسى ماڭىندا اق توبە يا توبەشىك بار دەلىك. بىراق بۇكىل وبلىستىڭ جەرى قاراعان بۇتالى، نەمەسە الگى ءبىر توبەنىڭ جانىنا ورنالاسا المايدى عوي!؟ سوندىقتان قالانىڭ  اتىمەن بۇكىل ۇلىستى اتاۋ قيسىنعا كەلمەيتىنىن ويلاستىرعان ءجون بولار).

 كەشەلەرى كسرو يمپەرياسىنىڭ، «سوۆەتتىك ۇلت» جاساۋ ۇرانىمەن جۇرگىزگەن «وتارىنداعى حالىقتاردى ورىستاندىرۋ ساياساتى» ساناسىن شارپىعان قانداستارىمىز ارامىزدا ءالى دە بارشىلىق. مۇنى ولاردىڭ ارا-كىدىك ەسكى ادەتپەن «رۋشىلدىقپەن، ۇلتشىلدىقپەن كۇرەسۋ» تۋرالى «ۇندەۋلەر» جاريالاۋىنان بايقايمىز. «اتا-بابالارىمىزدىڭ اتىنان بەزىنىپ حالقىمىزدىڭ تاريحىن ءوزىمىز كەلتە ەتپەيىك!» – دەگەن وسى ۇسىنىسىمىزعا الگىلەردىڭ بۇگىن دە ورە تۇرەگەلەرىن سەزىپ وتىرمىن. ولار مۇنداي ىسىمەن، قازىرگى، الەمدى عالامداستىرماق، ادامزاتتى ۇلتتىق تامىرىن ۇمىتقان تەگىن بىلمەس توبىرعا  اينالدىرىپ باسقارۋدى كوكسەۋشىلەرگە سەپتەسىپ وتىرعاندارىن يا بىلەر، يا بىلمەس. بىراق وسىلاردىڭ ءوزى رۋىن ەش ۇمىتپاعان، ۇمىتقىسى دا كەلمەيدى. تەك سىرت كوزگە (كەشە ماسكەۋگە، بۇگىن – ءوزىن دەپۋتاتتىققا ۇسىناتىن حالىققا) «ينتەرناتسيوناليست» بوپ ۇپاي جيناۋدى كاسىپكە اينالدىرعان.

بۇل ماسەلە، ولار ايتقانداي، ەگەر ۇلىس يا ۇيىس (اۋدان) ءبىر رۋدىڭ اتىمەن اتالسا، ول جەرگە باسقا رۋدىڭ كىسىسى بارا المايدى دەگەن ءسوز ەمەس. الماتى وبلىسىندا «ۇيعىر اۋدانى» بار. الايدا وندا ءارتۇرلى باسقا دا ۇلتتار تۇراتىنى، ال ۇيعىرلاردىڭ ءدال وسىندا عانا ەمەس، قازاقستاننىڭ وزگە دە قالا، ۇلىس، اۋداندارىن مەكەندەيتىنى بەلگىلى. سونداي-اق ماتاي ستانساسىندا تەك نايماندار تۇرادى دەپ كىم ايتىپتى؟ ء«ولى ريزا بولماي ءتىرى بايىمايدى» دەگەن، تەك اس بەرۋ ەمەس، اتا-بابالارىمىزدىڭ اتىن ءوشىرىپ الماي ناسيحاتتاۋ دا ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز كەرەك.

وسىعان وراي احمەت ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى ۋ.ابدىبەكوۆتىڭ «قازاق رۋ، جۇزگە بولىنبەيدى، قايتا رۋ، جۇزدەن قۇرالادى» اتتى ماقالاسىن («اقيقات» جۋرن. 2015, №4), اكادەميك م.مىرزاحمەتۇلىنىڭ ء«ومىر وزەگى – وتباسى تاربيەسى» ماقالاسىن («قازاق ۇستازى» جۋرن. 2014), ب. بوتەەۆتىڭ («الاش ءۇنى» قوعامدىق بىرلەستىكتەر وداعىنىڭ) «قازاق باي-قۋاتتى بولۋى ءۇشىن نە ىستەۋى كەرەك؟» جوباسىن وقىپ شىعۋدى ۇسىنار ەدىم.

ۇلتىمىزدىڭ «جاس ەتنوس» ەمەستىگىن ايقىن كورسەتۋدىڭ تاعى ءبىر ۇتىمدى جولى، ول مەملەكەتتىك تۋىمىزدا تەك ءبىر عانا «كۇن-تاڭبا» ەمەس، قازاقتى قۇرىپ وتىرعان بارشا تۇرك تايپالارىنىڭ نەگىزگىلەرىنىڭ دە تاڭبالارىنىڭ بولۋى. تاڭبالاردى كوك ءتۇستى تۋدىڭ ءبىر جاق بۇرىشىندا ورنالاستىرسا بولادى (اقش تۋىنداعى 50 جۇلدىزداي). الەم تاريحشىلارى وسى تاڭبالار ىشىنەن نەبىر ەجەلگى رۋ-تايپالاردىڭ بەلگىلەرىن كورىپ-اق ەتنوستىق تامىرىمىزدىڭ تىم تەرەڭدىگىنە تاڭدانارى حاق.

وزگە دە تۇرك ەلدەرى ءوز تۋلارىن وسىنداي ۇلگىمەن جاساسا، بۇگىندە قازاق، قىرعىز، وزبەك، تاتار، تۇركمەن، قاراقالپاق، باشقۇرت، موڭعول، ساحا، بۋريات، شۇباش، ت.ب. دەپ جۇرگەن حالىقتاردىڭ قۇرامىندا بىرنەشە ورتاق رۋلاردىڭ بارىن كورەر ەدىك. بۇل – بارشاسىنىڭ ءتۇبى ءبىر تۇرك دەگەن حالىق ەكەندىگىنە كورنەكتى دالەل بولار ەدى.

تەمىرجولدى قوجا-تۇرك

Abai.kz