دۇيسەنبى, 29 ءساۋىر 2024
الاشوردا 10896 1 پىكىر 1 اقپان, 2017 ساعات 09:29

Cەرىك داۋلەتوۆ. تولەس (جالعاسى)

تولەس كولى، رەسەي

وسى كۇنگە دەيىن«قاراقالپاق» اتاۋىنىڭ ەتيمولوگياسى تۋرالى ورتاق پىكىر جوق، ونى قاراقالپاق عالىمدارىنىڭ وزدەرى دە راستايدى.

«پو منەنيۋ يزۆەستنىح يستوريكوۆ س.پ. تولستوۆا، پ.پ. يۆانوۆا ي ت.ا. جدانكو پريارالسكيە پەچەنەگي سۆيازىۆالي سۆوي جيزنەننىە پۋتي سو زدەشنيمي وگۋزامي ي وسنوۆالي پوسلەدنيۋيۋ (ورفوگرافياسى وزگەرىسسىز بەرىلىپ وتىر - س.د.) ەتاپ ۆ فورميروۆاني كاراكالپاكسكوي نارودنوستي. زناچيت وكونچاتەلنوە پريوبرازوۆانيە كاراكالپاكوۆ ۆ ەدينيۋ نارودنوست زاۆەرشيلاس زدەس نا پوبەرەجياح ارالا ي امۋداري. يمەننو ۆ ەتو ۆرەميا، سلۋچاەتسيا پەرەيمەنوۆانيە ۆوستوچنىح پەچەنەگوۆ، ي وني ستالي نازىۆاتسيا «كاراكالپاكامي». سەرەدينە XIۆ. نا تەرريتوريۋ ۆوستوچنىح پەچەنەگوۆ، پەرەسەليليس كيپچاكي يز سيبيري ي يرتىشا ي سمەشاليس مەستنىمي نارودامي. پو منەنيۋ س.پ. تولستوۆا يمەننو كيپچاكي ۆپەرۆىە نازۆالي ۆوستوچنىح پەچەنەگوۆ «كاراكالپاكامي» سموتريا پو يح گولوۆنىم ۋبورام. ۆ شاجارە بەرداحا ۆسترەچاەتسيا تاكيە ستروكي

«ماليك ۋلى رازى حاق، جاسلىعىندا قويدى عۇلپاق، كيگەن ەكەن قاراقالپاق، سوننان قالپاق بولعان ەكەن». زناچيت كاراكالپاكي پريوبرەلي سۆوە نازۆانيە ەششە ۆ XI ۆ.ەتوگو دوكازال س.ك. كامالوۆ وبياۆيۆ پو يتوگام كنيگي تيۋركسكوگو ۋچەنوگو زيا كۋرتەرا «كاراكالپاك» كوتورىي بىل يزدان 1974 گ. پوميمو ەتوگو وني بىلي وتمەچەنى ۆ رۋسسكيح لەتوپيسياح ي ۆ پرويزۆەدەنياح ۆوستوچنىح اۆتوروۆ. زدەس نادو وتمەتيت توت فاكت، چتو ۆ سوۆمەستنوم ترۋدە ارحەولوگوۆ م. مامبەتۋللاەۆ ي م. تۋرەبەكوۆا وتمەچاەت سلەدۋيۋششەە «نەلزيا سكازات، چتو كاراكالپاكسكوە نايمەنوۆانيە پرويسحوديت وت نازۆانيا «چەرنىح كلوبۋكوۆ»(تو ەست قارا بوريكليلەر) زا تو، چتو وني سحودنو سلىشاتسيا»، «تاكجە نەلزيا ۋتۆەرجدات چتو كاراكالپاكي پريوبرەلي سۆوە نازۆانيە، يز زا تسۆەتا سۆويح گولوۆنىح ۋبوروۆ. نا ريادۋ س ەتيمي ون پريۆەل نەسكولكو پولوجيتەلنىح ي وتريتساتەلنىح پريمەروۆ ۆ ۋپوترەبلەني سلوۆ «چەرنىە»، «بەلىە». پو منەنيۋ ك. مامبەتوۆا سلوۆا «كارا» وزناچاەت پروستومۋ نارودا، يلي وبوزناچاەت «پەرەجيۆانيە». ۆ ترۋدە گ.ا. حيدوياتوۆا «مويا رودنايا يستوريا» سلوۆا «كارا» وبوزناچاەت «نارود». زناچيت ەتي زاداچي ۆسە ەششە ترەبۋەت گلۋبوكو ي سپەتسيالنىح يسسلەدوۆاني».[1]

قاراقالپاق اتاۋى قاباق اتاۋىنان پايدا بولۋى مۇمكىن.

ەگەر وسى لەكتسياداعى گ.ا.حيدوياتوۆتىڭ«قارا» ءسوزى «حالىق» دەگەندى بىلدىرەدى دەگەن ويىن ءارى قاراي دامىتساق،

قاباق=قاراقاباق(قاباق حالقى)=قاراقاپاق=قاراقالپاق

بولار ەدى.

ال ەندى قازاق-حيۋا قاتىناستارى جانە ولاردىڭ زەرتتەلۋىجايىنداتاريحشى راديكتەميرگاليەۆ بىلاي وي وربىتەدى:

«ناۆەرنوە، منوگيە چيتاتەلي يز شكولنوگو كۋرسا ۆسەميرنوي يستوري پومنيات، چتو درەۆني حورەزم بىل ودنيم يز تەح مەست، گدە كوگدا-تو زاروجدالاس چەلوۆەچەسكايا تسيۆيليزاتسيا. نو ەتيمي جە سۆەدەنيامي زنانيا، ۆ وسنوۆنوم، ي وگرانيچيۆايۋتسيا. پروستو پوتومۋ، چتو يستوريا ەتوي سترانى وچەن مالو يزۋچەنا. سۋششەستۆۋيۋششايا ليتەراتۋرا ترۋدنودوستۋپنا، پريچەم، داجە كنيگي سوۆەتسكيح يستوريكوۆ پري ۆسەح سۆويح نەسومنەننىح دوستوينستۆاح ۋجە سەرەزنو ۋستارەلي.

پودوبنومۋ پولوجەنيۋ دەل سپوسوبستۆوۆالا، ۆ پەرۆۋيۋ وچەرەد، ليكۆيداتسيا حورەزمسكوي رەسپۋبليكي بولشەۆيكامي، كرويۆشيمي گرانيتسى پو ناتسيونالنومۋ پرينتسيپۋ. ەتو رەشەنيە ۆ تو ۆرەميا داجە ۆىزۆالو كريتيكۋ سو ستورونى تاكوگو ۆەليكوگو ۋچەنوگو، كاك ۆ. ۆ. بارتولد، پونيماۆشەگو، چتو تاكيم وبرازوم رازرۋشاەتسيا ساموستوياتەلنايا كۋلتۋرنايا تراديتسيا ي تە جە يستوريكي تەپەر بروسيات ۆسە سۆوي ۋسيليا نا يزۋچەنيە پروشلوگو وبرازوۆاۆشيحسيا “سوتسياليستيچەسكيح ناتسي”.

سەيچاس دەلو وبستويت ەششە حۋجە، چەم ۆ سوۆەتسكيە ۆرەمەنا. يستوريكوۆ سوۆرەمەننوگو ۋزبەكيستانا ۆ بولشەي ستەپەني زابوتيت ناسلەديە ەميرا تيمۋرا، تۋركمەنسكيە ۋچەنىە ۆو گلاۆە س پوكوينىم نيازوۆىم دالي ميرۋ پوكا تولكو “رۋحنامۋ”، ا يستوريچەسكايا ناۋكا اۆتونومنوگو كاراكالپاكستانا، كوتورايا ۆسەگدا پرەدستاۆليالا سوبوي پەچالنوە زرەليششە، كاجەتسيا، وكونچاتەلنو ۋمەرلا ۆمەستە س ارالسكيم مورەم. نەكوگدا موششنايا روسسيسكايا شكولا ۆوستوكوۆەدەنيا تاكجە پرەبىۆاەت ۆ ۋپادكە. نوۆىە ترۋدى يزدايۋتسيا وچەن رەدكو ي ميزەرنىمي تيراجامي، ا ۆنيمانيە روسسيسكيح يستوريكوۆ تەپەر ۆ بولشەي ستەپەني وبراششەنو نا كيتاي يلي ينديۋ.

چتو كاساەتسيا يستوريكوۆ كازاحستانا، تو پو رابوتام نەكوتورىح يز نيح بىسترو ستانوۆيتسيا پونياتنو، چتو وني نە يمەيۋت نيكاكوگو پرەدستاۆلەنيا وب يستوري سرەدنەي ازي. ك سوجالەنيۋ، حيۆينتسى، كاك ي كوكاندتسى، ۆ پونيماني تاكيح ۋچەنىح ۆ يستوري پوياۆليايۋتسيا ليش دليا توگو، چتوبى وتچاياننو پوگرابيت ميرنوە كازاحسكوە ناسەلەنيە. نو يستوريا حيۆى تەسنو پەرەپلەتەنا س يستوريەي كازاحسكوگو نارودا، ي ناريادۋ س نەيزبەجنىمي دليا ۆسەح سوسەدەي كونفليكتامي سۋششەستۆوۆالي ي ستورونى درۋگيح ۆيدوۆ ۆزايمووتنوشەني. منوگيە سترانيتسى ەتوي سوۆمەستنوي يستوري، ك سوجالەنيۋ، پراكتيچەسكي نە يسسلەدوۆانى. ودنوي يز تاكيح مالويزۆەستنىح تەم ياۆلياەتسيا يستوريا كازاحسكيح پراۆيتەلەي حيۆى ۆ XVIII ۆ.، كوتوروي اۆتور ي حوچەت پوسۆياتيت داننۋيۋ ستاتيۋ.

ۆ يستوري حورەزما ي حيۆى (ۆ XVII ۆەكە ستوليتسا حورەزما بىلا پەرەنەسەنا يز وكونچاتەلنو زاچاحشەگو ۋرگەنچا ۆ حيۆۋ، ي ۆ يستوچنيكاح ستالو ۆسە چاششە فيگۋريروۆات نازۆانيە “حيۆينسكوە حانستۆو” يلي پروستو “حيۆا”) وتنوشەنيا س كوچەۆنيكامي ۆسەگدا يمەلي وگرومنوە زناچەنيە. كوچەۆنيكي وسنوۆىۆالي پراۆياششيە ديناستي، پوپولنيالي ارميۋ، پوكۋپالي پرويزۆەدەننىي ۆ حورەزمە توۆار (س ۆىسوكوي دوباۆلەننوي ستويموستيۋ), ۆزامەن سنابجايا سترانۋ دەشەۆىم سكوتوم ي رابامي. كلينكامي كيپچاكوۆ ي تۋركمەن بىلا سوزدانا وگرومنايا يمپەريا حورەزمشاحوۆ، پاۆشايا زاتەم ۆ حودە مونگولسكوگو زاۆوەۆانيا. پري رازدەلە ۋلۋسوۆ چينگيسحان وتدەليل حورەزم وت ماۆەرانناحرا ي حوراسانا ي وتدال سۆوەمۋ ستارشەمۋ سىنۋ دجۋچي ۆمەستە س دەشت-ي كيپچاكوم. ي داجە پوسلە رازۆالا زولوتوي وردى، پراۆيتەلي حورەزما پرودولجالي وريەنتيروۆاتسيا نا سويۋز سو ستەپيۋ. زا ەتو، ەمير تيمۋر، ۆزياۆ ۋرگەنچ، پريكازال پولنوستيۋ رازرۋشيت ەگو ي زاسەيات ياچمەنەم زەمليۋ، نا كوتوروي راسپولوجەن گورود. نو گورود وجيل ي سپۋستيا ستو لەت سۋمەل وسۆوبوديتسيا وت ۆلاستي ساماركاندا.

س ناچالا XVIۆەكا ۆ حورەزمە ۋتۆەرديلاس نوۆايا ديناستيا چينگيزيدوۆ، پريشەدشايا يز كيپچاكسكوي ستەپي. ەتا ديناستيا سوحرانيالا سۆوي ترون ۆ تەچەنيە دۆۋح ۆەكوۆ، نەسموتريا نا پوستوياننوە داۆلەنيە پراۆيتەلەي ماۆەرانناحرا. ۆىستويات حورەزمۋ ۆ نەمالوي ستەپەني پوموگال ي تراديتسيوننىي سويۋز س پراۆيتەليامي كازاحسكوگو حانستۆا. نو ۆ كونتسە XVII – ناچالە XVIII ۆۆ. حيۆا وكازالاس ۆ گلۋبوكوم كريزيسە. پەرەۆوروتى سلەدوۆالي زا پەرەۆوروتامي، ي پراۆيتەلي سلەتالي س پرەستولا كاك شاشكي، سنياتىە س دوسكي. لەتوپيستسى تاك ي نازىۆالي ەتوت پەريود «يگروي ۆ حانى».[2]

الشىن شەجىرەلەرىندە قاتار ايتىلاتىن تىلەۋ مەن قاباقتى 17 عاسىردا ءومىر سۇرگەن ادامدار رەتىندە قاراستىراتىن اقساقالداردىڭ، بارلىق الشىن 14 عاسىردا جالعىز الاۋدان تۋدى دەپ ەسەپتەيتىن ساياساتكەر جاقسىلىق ءسابيتوۆتىڭ، كۇللى قازاقتى اقارىس، بەكارىس، جانارىستان تۋدىراتىن شەجىرەشىلەردىڭ ارگۋمەنتتەرىنىڭ وسال جەرى ورتاق.

ءتۇسىندىرىپ كورەيىن. مەنىڭ 7-ءشى اتام شەكتىنىڭ ۇرانى بولعان باقتىباي باتىر. ول قازاق تاريحىندا بەلگىلى تۇلعا. ونىڭ باتىرلىعىمەن اتاعى شىعىپ، بۇكىل شەكتىگە ۇران بولعاندىعى تۋرالى جازباشا دەرەكتەر بارشىلىق. ايگىلى ورىس تاريحشىسى ن.ا.اريستوۆتىڭ جازۋى بويىنشا «پو «راسپيسانيۋ» كازانتسەۆا، رود چەكتى يلي چيكلي يمەەت ۋران باكتىباي».[3] 

باقتىباي باتىر. سۋرەتشى  س.باتالوۆ

باقتىباي تۋرالى دەرەكتەر ورىس ەلشىسى كۋتلۋ-مۋحامەد تەۆكەلەۆتىڭ، ءتىلماش يا.گۋلياەۆتىڭ، پراپورششيكمۋراۆيننىڭ، ينجەنەر-پودپورۋچيك ي. ريگەلماننىڭ كۇندەلىكتەرى مەن جازبالارىندا كەلتىرىلگەن. سونىمەن بىرگە ول ءابىش كەكىلباەۆتىڭ «ۇركەر» رومانىنىڭ كەيىپكەرى. ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى-باتىردىڭ ۇرپاعى، تاريح زەرتتەۋشىسى امانباي قۇنتولەۋۇلى ءال-قۇلاندى اعامىزدىڭ جازۋى بويىنشا 1698-1767 جىلدار ارالىعى. باقتىباي ۇرپاقتارىنىڭ اراسىندا جاس باقتىبايباتىرلىعىمەن العاش رەت قالماقتارمەن بولعان سوعىستا كوزگە ءتۇستى دەگەن اڭگىمە بار. سول وقيعالار تۋرالى امانباي ءال-قۇلاندى بىلاي دەيدى.

«...الايدا «اقتابان- شۇبىرىندى...» كەزىندە دە قازاقتاردىڭ ءبارى بىردەي اتا مەكەنىن تاستاپ بوسىپ كەتكەن جوق ەدى. قازاق ۇلاندارىنىڭ ەداۋىر بولىگى، اسىرەسە ابىلقايىر حان باستاعان كىشى ءجۇز باتىرلارى تاما ەسەت، تابىن بوكەنباي، شەكتى بۇكىرەك (قۇل), تايلاق، سىرلىباي، سارتاي، باقتىباي، بايىمبەت، كەتە ارال، ءاجىباي، جونەكەي، باقاي، كيىكباي جايىقتىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، قۇبا قالماقتاردىڭ جولىنا توسقاۋىل قويىپ ۇلگەردى، ولاردىڭ وڭتۇستىك پەن ارقادان اعىلعان جوڭعار جاساقتارىنا قوسىلماۋىن قاتاڭ قاداعالادى» [4]

وسى وپەراتسيانى جۇزەگە اسىرعان ابىلقايىر حاننىڭ اسكەرى قانشا ادام ەدى دەگەن سۇراققا رەسەي يمپەراتورى I پەتردىڭ قالماق حانى ايۋكەگە مىنا تومەندەگى پارمەنى جاۋاپ بەرە الادى:

«1723 گ.، دەكابريا 12.- گراموتا يمپەراتورا پەترا I كالمىتسكومۋ حانۋ ايۋكە و پودگوتوۆكە ك وتراجەنيۋ وجيداەمىح نابەگوۆ كازاحوۆ نا پريگرانيچنىە روسسيسكيە سەلەنيا ي گورودا. 

پونەجە يزۆەستنو نام، يمپەراتورسكومۋ ۆەليچەستۆۋ، چرەز ۆىحودتسوۆ ۋچينيلوس، چتو كيرگيس-كاساكي ي كاراكالپاكي، سوبراۆسيا ۆ سوروكە تىسياچاح چەلوۆەكاح، يدەت پود ناشي يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا گورودا ي پود تۆوي، پودداننوگو ناشەگو، ۋلۋسى ۆوينويۋدليا رازورەنيا سەل ي دەرەۆەن، ي نەكوتورىە يز نيح، كيرگيزتسوۆ ي كاراكالپاكوۆ، س پيات تىسياچ چەلوۆەك پەرەلەزلي رەكۋ يايك ي يدۋت پود ناشي يمپەراتورسكوگو ۆەليچەستۆا گورودى ي نا چەرەمشانسكيە جيليششا، ي ۆ درۋگيە مەستا; توگو راديناشە يمپەراتورسكوە ۆەليچەستۆو پوۆەلەۆاەم تەبە، پودداننومۋ ناشەمۋ ايۋكايۋ-حانۋ، سو ۆسەمي ۋلۋسنىمي ليۋدمي يمەت وستوروجنوست ي رازەزدى ۆ ستەپي. ي كوگدا ياۆيتسيا كاكوە دۆيجەنيە وت تەح كيرگيستسوۆ ي كاراكالپاكوۆ،ۆ تاكوم سلۋچاە تەبە، پودداننومۋ ناشەمۋ، و پرەپياتستۆي يح، دابىدو رازورەنيا ناشيح گورودوۆ ي ۋەزدوۆ نە دوپۋسكات، چينيت س وبششەگو سوگلاسيا س گەنەرالوم ناشيم مايوروم كنيازەم ۆولحونسكيم ي س استراحانسكيم ناشيم گۋبەرناتوروم ۆولىنسكيم. دان ۆ سانكت- پەتەربۋرگە، لەتا 1723-گو، دەكابريا 12-گو»

         كوا. 1723-1725 گگ. د.17. ل. 2. وپۋبل. ميك. س.175.[5]

بۇل حاتتا 5 مىڭ ادام جايىقتىڭ رەسەي جاعىنا وتكەنى، اسكەردىڭ جالپى سانى 40 مىڭ ەكەنى ايتىلعان. اسكەري تىلمەن ايتساق، وسى 40 مىڭ ادامدى ءبىر ديۆيزيا دەۋگە بولادى. ال ەندى كەلەسى سۇراق: باقتىباي باتىر قۇرامىندا بولعان شەكتىلەر پولكىندە نەشە ادام بولدى؟ ەگەر ءار رۋدى ءبىر-ءبىر پولك دەپ، قاراقالپاقتاردى 7 پولك دەپ جورامالداساق، ءار پولكتە مىڭ جارىم- ەكى مىڭ جاۋىنگەر بولۋى كەرەك. دەمەك، شەكتىلەر جاعىنان دا بۇل كامپانياعا ەڭ كەمى مىڭ جارىم ادام قاتىستى دەپ ايتۋعا بولادى. وسى مىڭ جارىم ادام اسكەر كىمدەر، قولدا بار شەجىرەلەرمەن ساناپ كورەيىك.

قاباق ۆزۆودىندا حانگەلدى، جانگەلدى، ارالباي، ايبەك، تولەس بولىمشەلەرى بار. ايبەكتەن- «قىز جىبەك» ارقىلى ءيسى قازاققا بەلگىلى بەكەجان باتىر، ونىڭ ۇلدارى تايلاق، بايراق، قايراق، بارلىعى قارۋ ۇستاي الاتىن 4 سارباز. تولەستەن-باقتىباي، اقمىرزا. حانگەلدىدەن- پۇسىرمان، قالدىباي، قايىپبەردى، جولدىباي، شىڭگىر. جانگەلدىدەن- تالاسباي، بوگەنباي، قۇتتىباي، قۇداس. ارالبايدان- ۋاق، قازاقاي، قىرعىز. سونىمەن قاباق ۆزۆودىندا نەبارى- 18 سارباز. تىلەۋدە شە؟ تىلەۋدە ەسىركەمىس، الدەبەرلى، اتەنبەك، جاقسىبەك- 4 جاۋىنگەر. سونىمەن، ايت روتاسى 22 ادام بولدى. بۇجىر شە؟ بۇجىردىڭ نازارى 8 جاۋىنگەر، شۇرەنى شەجىرە بويىنشا- التاۋ، وعان 5 جەكەيدى قوسىڭىز. سونىمەن بۇجىر روتاسى 23 ادامنان تۇرادى. ەندەشە، بولەك باتالونىندا نەبارى 45 ادام بولدى. جاقايىم باتالونىندا دا، ءورىس باتالونىندا دا ، باۋبەك باتالونىندا دا وسىنشا ادامنان بولدى دەپ ەسەپتەيمىز. ول دەگەن ءسوز شەكتىلەردە نەبارى قولىنا قارۋ ۇستاي الاتىن 180 ەركەك بولعانى. دەمەك شەكتى پولكى 1320 جاۋىنگەرگە ءزارۋ، ابىلقايىر حاننىڭ ديۆيزياسى  35000 جاۋىنگەرگە ءزارۋ. ابىلقايىر حان جەتپەگەن اسكەردى قايدان الدى ەكەن، الدە باسقا ەلدەردەن لەگيونەرلەر جالدادى ما ەكەن؟ ولاي دەيىن دەسەك، ونداي دەرەك تاريحتا جوق.

ورىس تىڭشىلارى I پەتر پاتشاعا  ابىلقايىردىڭ اسكەرىنىڭ سانىن ءوسىرىپ ايتىپ، 40000 دەپ اسىرەلەدى دەيىن دەسەك، جاقسىلىق ءسابيتوۆتىڭ ءوزى ايتۋلى ماقالاسىندا كازاك اتامانى فەدور ميحايلوۆتىڭ قايىپ پەن ابىلقايىردىڭ 60 مىڭ اتتى اسكەر جاساقتاۋ مۇمكىندىگى بار ەكەنىن ايتقانىنا سۇيەنەدى.[6]

دەمەك، ابىلقايىر اسكەرىندە شىن مانىندە 40 000 سارباز بولدى، ونىڭ ىشىندە شەكتى ساربازدارىنىڭ سانى ءبىر جارىم مىڭنان كەم بولعان جوق دەپ تولىق سەنىممەن ايتا الامىز.ال ءبىزدىڭ شەجىرەلەرىمىزدە باقتىباي باتىردىڭ ۇزەڭگىلەستەرى رەتىندە شامامەن 180 ادامنىڭ عانا اتى اتالعان. بۇدان شىعاتىن تۇجىرىم- الشىن شەجىرەلەرى 1700 جىلدارى ءومىر سۇرگەن ەرلەردىڭ ءارى كەتكەندە10 پايىزىن قامتيدى، قالعان 90 پايىز ادام شەجىرەلەرگە كىرمەي قالعان. شىن مانىندە ول زامانعى ەرلەر سانى ودان 10 ەسە كوپ بولۋى كەرەك.        

سول سەبەپتەن دە، شەجىرەلەردە باقتىباي باتىردىڭ اكەسى دەلىنەتىن تولەس، تۋراسىن ايتساق، ادامنىڭ اتى ەمەس، رۋدىڭ اتى. تولەس رۋى سوناۋ VIII عاسىردا تۇركى قاعاناتىنىڭ ىرگەلى ەلى بولعانىن ىلگەرىدە ايتتىق.  شەجىرەلەردە تولەستىڭ اكەسى دەلىنەتىن قاباق تا ادام ەمەس، رۋ. قاباق رۋى دا كىشىگىرىم رۋ ەمەس ەكەنى سايان تاۋلارىنداعى قاباق تايگاسىنان جوشىعا ىلەسىپ، دەشتى قىپشاققا كەلگەن قاباقتار، باسقا رۋ-تايپالاردىڭ اراسىندا جويىلىپ كەتپەي، نوعاي ورداسىنان حيۋاعا ءوتىپ، ول ەلدە بيلىككە ارالاسىپ، قاراقالپاق ەتنوگەنەزىنە قاتىسىپ، جوڭعار-قالماقتارمەن شايقاسىپ، قازاق شەگاراسىن باتىسقا قاراي كەڭەيتۋگە اتسالىسقانىنان بايقالادى.   

                                                           

تولەس                                              

 

تولەس كولى. رەسەي. التاي رەسپۋبليكاسى.[7]

 

 الشىن شەجىرەلەرى بويىنشا تولەس قاباقتىڭ بەس بالاسىنىڭ ءبىرى. سونىمەن بىرگە الشىن شەجىرەلەرىندە تولەس قاراكەسەكتىڭ، شومەكەيدىڭ، راماداننىڭ ۇرپاقتارى رەتىندە دە ايتىلادى . ال ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىز بويىنشا – ول ادامنىڭ اتى ەمەس، رۋدىڭ اتى. تولەستەر قازىر كىشى ءجۇزدىڭ  بىرنەشە تايپاسىنىڭ  قۇرامىندا، جانە  قىرعىزداردىڭ، تىۆالاردىڭ اراسىندا بار ەكەنىن ىلگەرىدە ايتتىق. تولەستەر التاي رەسپۋبليكاسىنىڭ نەگىزگى حالقى- التايلىقتاردىڭ ءبىر رۋى رەتىندە دە كەزدەسەدى. 

ول تۋرالى بىزبەن زامانداس التاي عالىمى ن.ا. تادينا[8]دا،وتكەن عاسىردا ءومىر سۇرگەن ورىس عالىمى رادلوۆ[9] تا جازادى.

 

تولەستەر مەن سايات-ۇراڭقايلاردىڭ 13 عاسىردا جوشىعا ىلەسپەي،  جۇرتىندا قالىپ قويعان بولىگىنىڭ 16 عاسىردا كولەمى   اجەپتاۋىر جەردى يەلەنگەنىنە مىنا كارتا[10] ايعاق بولا الادى، مۇندا تولەستەر «تەلەسى» دەپ بەرىلگەن. 

ءبىر كەزدەرى كۇش-قۋاتى دامۋىنىڭ شارىقتاۋ شەگىنە جەتكەن ۇراڭقايلار تۋرالى  گرۋمم-گرجيمايلو «پريپومنيم حوتيا بى تو، چتو چينگيس-حان نابيرال يز نيح سۆوي وتبورنىە درۋجينى، چتو وني جە ۆحوديلي ۆ سوستاۆ ەگو گۆاردي، چتو ي «منوگيە يز يح بەكوۆ پروسلاۆيليس ۆ سلاۆنىي ۆەك چينگيس-حانا»، ا زاسيم، چتو بوەۆايا يح رەپۋتاتسيا پوددەرجيۆالاس يمي ەششە ۆ XVIIIۆەكە، چتو ي راشيد ەد-دين زاكانچيۆاەت سۆوە پوۆەستۆوۆانيە و نيح سلوۆامي، سۆيدەتەلستۆۋيۋششيمي و بولەە زناچيتەلنوم يح پروشلوم» دەي كەلە، ولاردىڭ ون جەتىنشى عاسىردىڭ اياعىندا ازىپ-توزا باستاعانىنىڭ سەبەبىن اشىپ ايتا المايدى.[11]

ءبىزدىڭ ويىمىزشا ونىڭ ەكى سەبەبى بار. بىرىنشىدەن، سايات-ۇراڭقايلاردىڭ نەگىزگى كۇشتەرى XIII عاسىردا جوشى ۇلىسىمەن بىرگە باتىسقا كەتىپ قالدى. ەكىنشىدەن، ورىس پاتشالارىنىڭ ءسىبىردى وتارلاۋ ساياساتىنىڭ سالدارىنان جۇرتتا قالعان ابوريگەن ۇراڭقايلار ورىس كولونيستەرىنىڭ ەزگىسىنەتۇستى. ول تۋرالى بروكگاۋز بەن ەفروننىڭ ەنتسيكلوپەدياسىندا  ەش بۇكپەسىز، اشىق جازىلعان.

«بولشۋيۋ رول ۆ زاسەلەني س.(سيبيري - س.د.) يگرالو تاكجە پادەنيە زۆەرينوگو پرومىسلا ۆ ەۆروپ. روسسي. ۆولوگجانە، ۋستيۋجانە، حولموگورتسى، ارحانگەلتسى ي در. وسنوۆىۆالي پرومىشلەننىە كولوني ۆ زاپادنوي س.، ۆىياسنيايا ينورودتسەۆ يز يح ستاريننىح ۋگودي: "وتەتس ناش، — گوۆوريلي پوسلەدنيە ۆ 1649 گ.، — سلۋجيل تساريۋ ميحايلۋ فەدوروۆيچۋ ي پرەجنيم گوسۋداريام، كاك ي س. ستالا، ي ستاۆيل س گوسۋدارەۆىمي سلۋجيلىمي ليۋدمي ۆ س. تري گورودا — توبولسك، تيۋمەن ي تارۋ، ا تەپەر نا يح زەملە، پو توبولۋ رەكە، پو وبەيم ستورونام، لوۆيات ۆسياكيە رۋسسكيە ليۋدي ۆسياكوي زۆەر ي ورلوۆىە گنەزدا سنيمايۋت"… پو ەتوي، مەجدۋ پروچيم، پريچينە رۋسسكيە ۋحوديلي پودالشە وت گورودوۆ نا ۆوستوك، نا سەۆەر، ي تام ناحوديلي ۋلوۆى ي ناجيۆۋ. بەرەزوۆ، وبدورسك، تۋرۋحانسك ۆوزنيكلي، گلاۆنىم وبرازوم، ۆسلەدستۆيە توگو، چتو زدەس بىلي بوگاتىە زۆەرولوۆنىە مەستا. چاست زيموۆي زۆەروپرومىشلەننيكوۆ رازراستالاس ۆ بولشيە سەلەنيا، ناسەليالاس ارتەليامي ناەمنىح زۆەرولوۆوۆ (تاك ناز. پوكرۋچەننيكوۆ، ۋجيننيكوۆ) ي ستانوۆيلاس تسەنتروم، وتكۋدا ۋسترايۆاليس "ستانى" — نەچتو ۆرودە ستانتسي، گدە زۆەرولوۆى وستاناۆليۆاليس ۆو ۆرەميا سۆويح پرومىسلوۆىح ەكسكۋرسي، پرولاگاليس دوروگي. سلۋجيلىە ليۋدي، پولزۋياس ۋكازانيامي پرومىشلەننيكوۆ، نەرەدكو پو يح جە پۋتي ستاۆيلي زيموۆيا ياساچنىە، كۋدا پوكورەننىە ينورودتسى سنوسيلي ياساك. دليا وحرانى ۆوزنيكالي وستروجكي ي ت. د. سوبول پولوجيل ناچالو ولەكمينسكۋ، ۆيليۋيسكۋ، ۆەرحويانسكۋ، ۆەرحنەكولىمسكۋ; بوبەر مورسكوي پوۆەل رۋسسكيح ۆ كامچاتكۋ ي ۆىۆەل نا ماتەريك امەريكي. نۋجەن بىل پۋشنىي زۆەر — ي رۋسسكيە پوتيانۋليس زا ۋرال، گدە ەگو بىلو منوگو. پوچۋۆستۆوۆالسيا نەدوستاتوك ۆ لوۆچيح پتيتساح — ي ۆ س. پوياۆيليس پوسەلەنيا كرەچەتنيكوۆ، سوكولنيكوۆ ي ت. د. سلۋجيلىە ليۋدي تاكجە بىلي ۆاجنىم ەلەمەنتوم رۋسسكيح ناسەلنيكوۆ. وبىكنوۆەننو ناچالنيكي وتريادوۆ سلۋجيلىح ليۋدەي، يسپولنيۆ سۆويۋ سلۋجبۋ، چەرەز گود-دۆا ۆوزۆراششاليس ۆ روسسيۋ، نو وستالنوي وترياد وستاۆالسيا جيت ۆ س.، وسەدايا پو سيبيرسكيم گورودام يلي جە ۆ گورودە، يم جە وسنوۆاننوم…  نوۆوپوستروەننىي گورود نا ۆتوروي جە گود سۆوەگو سۋششەستۆوۆانيا چاستو يمەل دوستاتوچنوە كوليچەستۆو جيتەلەي. ناچينايا س 1593 گ.، كوگدا ۆپەرۆىە بىلي سوسلانى ۆ س. ۋگليچانە، چيسلو سسىلنىح ۆسە روسلو; ەتو بىل ودين يز ۆيدوۆ پراۆيتەلستۆەننوي كولونيزاتسي…پرەجدە ۆسەگو زاسەليلاس زاپادنايا س.، كاك پەرۆايا زانياتايا رۋسسكيمي. توچنوي تسيفرى ۆسەگو رۋسسكوگو ناسەلەنيا ۆ س. دليا پەرۆوي چەتۆەرتي XVII ستول.دات نەۆوزموجنو. پو ۆىچيسلەنيام بۋتسينسكوگو، ۆ 7 زاپادنىح ۋەزداح س گورودامي چيسليلوس ك كونتسۋ تسارستۆوۆانيا ميحايلا فەدوروۆيچا وكولو 7370 چەلوۆ. رۋسسكيح مۋج.پولا; ەتو چيسلو نادو ۋۆەليچيت، تاك كاك ۆ نەگو نە ۆوشلو منوگو گۋلياششيح ليۋدەي، نە پوپاۆشيح ۆ پراۆيتەلستۆەننۋيۋ رەگيستراتسيۋ. سلوۆتسوۆ دليا 1622 گ. پريۆوديت تسيفرۋ ۆسەح جيتەلەي ۆ 15050 چەل. مۋجسكوگو پولا. ينورودتسەۆ ۆ ەتو ۆرەميا ۆو ۆسەح 7 ۋەزداح چيسليلوس نە بولشە 3000 چەل. مۋج.پولا. سيلنىي نەدوستاتوك چۋۆستۆوۆالسيا ۆ جەنسكوم ەلەمەنتە، نا چتو وچەن جالوۆاليس رۋسسكيە ليۋدي. ۆ 1630 گ. پو تسارسكومۋ ناكازۋ دليا ۆوسپولنەنيا نەدوستاتكا ۆ جەنششيناح بىلي نابرانى ۆ توتمە، ۋستيۋگە ي سولۆىچەگودسكە 150 دەۆوك ي پرەپروۆوجدەنى ۆ س.; ۆ 1637 گ. سنوۆا بىلو وتپراۆلەنو 150 دەۆوك "دليا جەنيتبى كازاكوۆ". كوگدا زاسەلەنيە زاپادنوي س. سوۆەرشيلوس، پونادوبيليس پوسەلەنتسى دليا نوۆىح زەمەل، دالشە نا ۆوستوكە. زاسەلەنيە ەتيح پروسترانستۆ شلو تاكجە دۆوياكيم پۋتەم: پۋتەم پراۆيتەلستۆەننىح پەرەسەلەني ي پۋتەم چاستنىح دۆيجەني رۋسسكيح ليۋدەي… كرومە نابورا "پەرەۆەدەنتسەۆ" نا نوۆىە مەستا يز روسسي، پراۆيتەلستۆو ستالو پو ۋكازۋ پەرەسىلات تۋدا ي جيتەلەي زاپادنوي س.، نو ۆسە جە گلاۆنىي كونتينگەنت پوسەلەنتسەۆ يۋگو-ۆوستوچنوي س. سوستويال يز دوبروۆولتسەۆ، پرەيمۋششەستۆەننو — گۋلياششيح ليۋدەي… 

نايبولەە سترادايۋششيم ەلەمەنتوم سيبيرسكوگو ناسەلەنيا بىلي ينورودتسى: وني پلاتيلي ياساك، وني پودۆەرگاليس ۆسەم ۋجاسام ۆوەۆودسكوگو ۋپراۆلەنيا، وني، ناكونەتس، وبرەچەنى بىلي نا پوستەپەننۋيۋ گيبەل، تاك كاك نە موگلي بوروتسيا س بولەە سيلنىم ي كۋلتۋرنىم رۋسسكيم نارودوم…  ۆوەۆودى، سلۋجيلىە ليۋدي، دياكي ي رازنىە درۋگيە ۆلاستي وتنيمالي ۋ نيح مەحا، وتنيمالي جەن، دەتەي، بيلي ي داجە ۋبيۆالي. منوگيە ينورودتسى ۋميرالي حولوستىمي، تاك كاك جەن نەوتكۋدا بىلو ۆزيات: ينورودچەسكيە جەنششينى بىلي ۋ رۋسسكيح. يز 44, ناپر.، ۋمەرشيح ينورودتسەۆ كاۋرداتسكوي ۆولوستي تولكو دۆوە وستاۆيلي پوسلە سەبيا سەميۋ. ينورودتسى ليبو سلۋجيلي گوسۋداريۋ پاشەننىمي كرەستيانامي، ليبو پلاتيلي ياساك. پولوجەنيە تەح ي درۋگيح بىلو ۆ ۆىسشەي ستەپەني تياجەلوە. ياساك س ينورودتسەۆ سوبيرالسيا رازليچنو: س تسەلىح ۆولوستەي، پو رودام، ا تو ي س كاجدوگو ۆ وتدەلنوستي. پلاتيلي ياساك تولكو مۋجچينى وت 18 دو 50-لەتنەگو ۆوزراستا، نو ۆەرنەە — دو سمەرتي ي داجە پوسلە سمەرتي، تاك كاك زا نيح پلاتيلا ۆولوست، پوكا ۋمەرشيح نە يسكليۋچالي يز سپيسكوۆ. سناچالا كوليچەستۆو ياساكا نە بىلو وپرەدەلەنو، ي ۆوەۆودى سوبيرالي سكولكو موگلي; زاتەم بىلو وپرەدەلەنو برات س حولوستىح پو 5 سوبولەي، ا س جەناتىح پو 7. نو تسەنا سوبوليا بىلا رازليچنايا: ودين ستويل 7 رۋب. 50 كوپ. (ۆىسشايا وتسەنكا), درۋگوي 14 كوپ. (نيزشايا وتسەنكا). پوەتومۋ ۆ 1626 گ. ۋستانوۆلەنى بىلي رازليچنىە نورمى دليا مەحوۆ زاجيتوچنىح سرەدنيح ي حۋدىح. نو تسەنيلي مەحا نە سامي ينورودتسى، ا ۆوەۆودى. ەسلي پريباۆيت ك ەتومۋ، چتو سامو پراۆيتەلستۆو ترەبوۆالو نيزكوي وتسەنكي، تو ستانەت ياسنو، چتو ەتو بىلا زا وتسەنكا. ياساك، ۆ سۋششنوستي، راۆنيالسيا وبروكۋ س رۋسسكيح، نو ك نەمۋ نادو پريباۆيت ەششە "پومينكي" (پوداركي) تساريۋ، ۆوەۆودام، سبورششيكام ي ت. د.، گرابەج ينورودتسەۆ ۆسەمي سيلنىمي ليۋدمي ي وبيازاننوست پلاتيت زا ۋمەرشيح — ي توگدا بۋدۋت پونياتنى ۆوپلي نەسچاستنىح: "مى وبنيششالي ي ودولجالي ۆەليكيمي دولگامي، جەنيشەك ي دەتيشەك پروزاكلادىۆالي!" پونياتنو ستانەت ي تو، پوچەمۋ ياساچنىە نيكوگدا نە موگلي ۋپلاتيت سپولنا ياساكا ي نەدويمكي نا نيح ناكوپلياليس ەجەگودنو. وت ياساكا موسكوۆسكوە پراۆيتەلستۆو يمەلو گرومادنۋيۋ پريبىل. پو سۆيدەتەلستۆۋ فلەتچەرا، زا ۋدوۆلەتۆورەنيەم ۆنۋترەننيح پوترەبنوستەي وگرومنوە كوليچەستۆو مەحوۆ وتپراۆليالوس زا گرانيتسۋ. ۆ تسارستۆوۆانيە فەودورا يۆانوۆيچا ستويموست ۆىۆوزيمىح مەحوۆ سوستاۆليالا وت 400 دو 500 تىس. ر. ۆەس گوسۋدارستۆەننىي دوحود ۆ ەتو ۆرەميا نە پرەۆىشال 1500000 رۋب.; سلەدوۆاتەلنو، ياساك داۆال پوچتي 1/3 ۆسەح پوستۋپلەني. كوتوشيحين ۆپولنە ۆەرنو سووبششاەت، چتو دەنەجنىح دوحودوۆ س س. تسار نە پولۋچاەت، تاك كاك وني "يسحوديات تام نا جالوۆانە سلۋجيلىم ليۋديام", "ا پريسىلاەتسيا يز س. تسارسكايا كازنا ەجەگود سوبولي، مەحي سوبولي، كۋنيتسى، ليسيتسى چەرنىە ي بەلىە، ي زايتسى، ي ۆولكي، بوبرى، بارسى; ا سكولكو چيسلو توي كازنى پريدەت ۆ گودۋ، توگو وپيساتي نە ۆ پاميات، ا چايات توە كازنى پريحودۋ ۆ گود بولشي شتي سوت تىسياچ رۋبلەۆ". موجنو س ۆەروياتنوستيۋ سكازات، — زامەچاەت فيرسوۆ، — چتو ينورودتسى، سامي توگو نە پودوزرەۆايا، سودەيستۆوۆالي رازۆيتيۋ تسارسكوگو سامودەرجاۆيا: نە بۋد ۆ راسپورياجەني ۋ موسكوۆسكيح تسارەي داروۆىح سوبولەي، ليسيتس ي پروچ.، ۆلاست يح، موجەت بىت، يمەلا بى ينوي ۆيد، ينىە وبششەستۆەننو-ەكونوميچەسكيە پوريادكي بىلي بى ۆ رۋسسكوي زەملە… 

وبرازوۆاننىح ليۋدەي س. نە زنالا ۆ تەچەنيە ۆسەگو XVIII ۆ. كوگدا ۆ 1784 گ. يركۋتسكي گەن.-گۋبەرناتور پرەدپيسال كولىۆانسكوي نامەستنيچەسكوي كانتسەلياري سوستاۆيت توپوگرافيچەسكوە وپيسانيە نامەستنيچەستۆا، نيكتو نە موگ ۆىپولنيت ەتوگو راسپورياجەنيا، نيكتو نە پونيمال داجە، چتو ەتو زا "توپوگرافيچەسكوە وپيسانيە". پيانستۆو ي رازۆرات تساريلي ۆ ستراشنوي ستەپەني. كيتايتسى ۆ 1722 گ. ۆىگنالي رۋسسكيح كۋپتسوۆ يز پرەدەلوۆ سۆوەي سترانى، تاك كاك نە موگلي سنەستي يح پيانىح بەزوبرازي. "ني ەدينوگو مەستا نە ۆيدىۆال تاكوگو، — پيسال زنامەنيتىي پاللاس، — ۆ كوتوروم بىلي بى ۆ تاكوي ستەپەني راسپروسترانەنى رازۆرات ي "فرانتسۋزسكايا بولەزن", كاك ۆ تومسكە". پو مەستام وبىچاي سلۋجيلىح ليۋدەي ترەبوۆات سەبە ۆ دوروگە جەنششين ۋدەرجالسيا ۆ سمياگچەننوي فورمە نا چرەزۆىچاينو دولگوە ۆرەميا (ۆ ۆوست. س. — دو سەرەدينى XIX ۆ.) ي يمەل حاراكتەر زەمسكوي پوۆيننوستي. سۋششەستۆوۆالا داجە تورگوۆليا ينورودكامي ي ينورودچەسكيمي مالچيكامي. وگرومنوە كوليچەستۆو رابىن دوستاۆليالي ەكسپەديتسي ۆ نەپوكورنىە وبلاستي. رۋسسكوە پراۆيتەلستۆو سناچالا ۋسيلەننو بورولوس س تاكيم رابستۆوم، نو نيچەگو نە موگلو پودەلات. ۆ نەسكولكيح ۋكازاح پراۆيتەلستۆو زاياۆيلو، چتو نەۆولنيكي نەكرەششەنىە دولجنى بىت وسۆوبوجدەنى. ەتوگو بىلو دوستاتوچنو، چتوبى رابوۆلادەلتسى ستالي كرەستيت "سۆوي توۆار" ي پولۋچات سانكتسيۋ نا ۆلادەنيە ينورودتسامي. گلاۆنىمي رىنكامي دليا تورگوۆلي رابامي بىلي ياكۋتسك، تومسك، تيۋمەن ي توبولسك. رابوۆ ۆىۆوزيلي داجە ۆ ەۆروپ. روسسيۋ. زاكون 1757 گ. لەگاليزيروۆال ەتۋ تورگوۆليۋ. "پريۆوزيمىح كيرگيزامي رازنىح ناتسي پلەننيكوۆ، — گوۆوريتسيا ۆ ەتوم پوستانوۆلەني، — ۆسياكوگو زۆانيا ليۋديام پوكۋپات ي نا توۆارى ۆىمەنيۆات، ا پوتوم كرەستيت نە تولكو ۆوسپرەششات نە پودلەجيت، نو ەششە پريوحوچيۆات ك تومۋ نادوبنو، دليا توگو، دابى لۋچشەە ستارانيە بىلو يز ماگومەتان ي يدولوپوكلوننيكوۆ پريۆوديت ۆ پراۆوسلاۆنىي حريستيانسكي زاكون". ۆ س. پوياۆيليس رابوۆلادەلچەسكيە حوزيايستۆا. ۆ 1808 گ. بىل يزدان ۋكاز، پو كوتورومۋ رازرەشالوس پوكۋپات بەز پراۆا پەرەپروداجي ينورودتسەۆ، نو س تەم، چتوبى ۆسە دوستيگشيە 25-ل. ۆوزراستا وسۆوبوجداليس».[12] 

 

شا

ء«بىر الاساپىران ەل بوسىپ جۇرگەن جىلى كوگىسكە نازار جəنە شا دەگەن ەكى بالا كەلىپ، قامقورلىعىندا ءجۇرىپتى. كوگىس وسى ەكى بالانى ءوزىنىڭ ۇلى بəيىمبەتكە بەرىپ، قامقورلىعىنا الىپ ءوسىرىپ، ەل قاتارىنا قوسۋعا تاپسىرىپتى. بىراق شا ءوز ەلىنە (جوباسى ءƏزىربايجان نەمەسە تۇركيا ەلى بولۋ كەرەك) قاشىپ كەتىپتى دە، نازار تۇراقتاپ قالىپ قويىپتى. سول نازاردان ۇرپاقتار تاراپ، بəيىمبەت ىشىندە ءوسىپ، ءسىڭىپ، ء"بىز بəيىمبەتتىڭ نازارشاسىمىز" دەپ اتالىپ كەتكەن ەدى. سول ەكى بالانىڭ (نازار جəنە شا) اتىن بىرىكتىرىپ ايتىپ، قازىر ولار ء"بىز نازارشانىڭ ۇرپاعىمىز، "نازارشا" تايپاسىنانبىز" دەپ ءجۇر». [13] 

بۇل شەجىرە بويىنشا شا بىلاي تارقايدى: 

الشىن- ... ءالىم – شەكتى...-جاقايىم-كوگىس-شا.

شىن مانىندە شا ادامنىڭ اتى ەمەس، تاۋدىڭ اتى. التاي-ساياننىڭ شاپشال جوتاسىنان باستاۋ الىپ، ەنيسەيگە (ۇراڭقايشا ۇلى كەم) قۇياتىن ۇزىندىعى 320 كم كەمشىك وزەنى بار. سول وزەننىڭ سولتۇستىك جاعىندا 90̊ 11' ش.ب. (كەلەسى بەتتەگى كارتانى قاراڭىز) شا دەگەن تاۋ بار، شا رۋى وسى تاۋدا ءومىر سۇرگەن.

(جالعاسى بار)

abai.kz


[1]يستوري كاراكالپاكستانا. تەكست لەكتسي. كاراكالپاكسكي گوسۋدارستۆەننىي ۋنيۆەرسيتەت يم. بەرداحا. كافەدرى «يستوري ۋزبەكيستانا ي كاراكالپاكستانا» كانديدات يستوريچەسكيح ناۋك دوتسەنت ا.ر. كۋدياروۆ.

[2]راديك تەميرگاليەۆ. كازاحسكيە حانى حيۆى.http://www.zonakz.net/articles/31203

 

[3] ن.ا. اريستوۆ. ترۋدى پو يستوري ي ەتنيچەسكومۋ سوستاۆۋ تيۋركسكيح پلەمەن. «سوروس-قىرگىزستان» قورى، بىشكەك، 2003 ج.، 160-ب

[4] امانباي ءال-قۇلاندى.ۇرانعا شىققان باقتىباي. الماتى،ءداۋىر، 2010 ج. 111-ب.

[5]يستوريا كازاحستانا ۆ رۋسسكيح يستوچنيكاح XVI-XXۆۆ.، 2-ت. الماتى، دايك-پرەسس، 2005 ج. 309-ب.

 

[6]جاكسىلىك سابيتوۆ. ەتنوگەنەز كازاحوۆ س توچكي زرەنيا پوپۋلياتسيوننوي گەنەتيكي. The Russian Journal of Genetic Genealogy (ورىس نۇسقاسى) 5-ت. №1, 2013 ج. 30-ب.

[8]و ترەح لينياح رودستۆا ۋ التايتسەۆhttp://new.hist.asu.ru/naltai/ualtairodstvo.html

[9]رادلوۆ ۆ.ۆ. يز سيبيري. موسكۆا: ناۋكا، 1989 ج. 95-96 بب.

 

[10]گ. لۋچينسكي  يستوريكو-ەتنوگرافيچەسكايا كارتا سيبيري XVI ۆەكا.                                               https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Peoples_Siberia_XVI.jpg?uselang=ru

[11] گ.گرۋمم-گرجيمايلو. زاپادنايا مونگوليا ي ۋريانحايسكي كراي. 3-ت. لەنينگراد، 1926 ج. 169-170 بب.

 

[12]ەنتسيكلوپەديچەسكي سلوۆار ف.ا.بروكگاۋزا ي ي.ا.ەفرونا. سيبير. http://www.vehi.net/brokgauz/all/093/93341.shtml

 

[13]تەڭىزباي ۇسەنباەۆ. الشىن شەجىرەسى.قىزىلوردا. تۇمار، 2003ج.242-ب.

1 پىكىر