قازاقستان رەسەي مەن قىتايدىڭ قىسىمىندا قالىپ، انىق تاۋەلسىزدىككە قول سوزا الماي جاتىر. تۇتاستاي مەملەكەتتى بىلاي قويعاندا «قازاقستان» دەگەن اتاۋىمىزدىڭ ءوزى ازاتتىعىن الا الماي، «Kazakstan» دەپ ىرگەدەگى ورىستىڭ تىلىمەن الەمگە كوزى جاۋدىرەپ قارايدى. قازاقستاننىڭ وسى ءبىر ازات بولا الماعان اتاۋىن باتىستىڭ ءباسپاسوزى تالقىعا سالىپ جاتىر.

ءبىز رەسەيدىڭ كيريلليتسا ارىپتەرىن قولدانىپ كەلگەندىكتەن دە قۇلدىق قامىتتى موينىمىزدان سىپىرىپ تاستاي الماي وتىرمىز. وسىدان بىرەر جىل بۇرىن ءارپىمىزدىڭ لاتىن ارىپىنە كوشىرەمىز دەپ اتتانداي شاپقىلاعان ەدىك. ءتىپتى، مۇنى ەلباسىنىڭ ءوزى قۇپتاپ، ۇكىمەتكە ناقتى تاپسىرمالار بەرگەن.

سول كەزدە رەسەيدەن ءبولىنىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدى الساق تا، تولىق ازات بولا الماي تۇرعان كۇيىمىز وزگەرەر دەپ ۇمىتتەنگەن ەدىك. سونداي-اق،  «لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ارقىلى جاhاندانۋ ۇدەرىسىنە ىلەسە الۋ مۇمكىندىگىمىز بار» دەپ الا شاپقىن بولعانبىز. بەرتىندە قاسىمجومارت توقاەۆتىڭ ءوزى «الەم الدىندا تاۋەلسىز مەملەكەت بولساق تا، ورىستاردىڭ «كازاكستانىنان» نەگە ايىرىلا الماي ءجۇرمىز؟» دەگەن سىڭايدا پىكىر ايتىپ، ءبىزدىڭ باسىمىزدى قۋانىشتان اينالدىرىپ جىبەرگەن.

مۇنىڭ ءبارى بوس ءسوز بولىپ قالعان سىڭايلى. الدە بيلىك قاي ۇلتقا ءجۇزىن بۇرسا، سول ۇلتتىڭ سويىلىن سوعىپ كەتەتىن ادەت بار ما، تۇسىنە الماي دال بولعانبىز؟! ماسەلەن، لاتىنعا كوشۋ جايى ءسوز بولعاندا تەك قازاق مەكتەپتەرى عانا كوشىپ، ورىستىلدىلەر ەسكى ارىپتە قالاتىنى ايتىلعان-دى. مۇنى ايتقاندار ء«بىر مەملەكەتتى ەكىگە جارىپ، ەلىمىزدە حاوس جاساعىسى كەلە مە؟» دەپ شۋلادىق. سويتسەك، شۋلايتىن تۇگى دە جوق ەكەن.

ءبىلىم رەفورماسى قايتادان جاسالىپ، قازاق ءتىلى تۇككە قاجەتى بولماي قالدى قازىر. نەگىزگى پاندەر اعىلشىن تىلىندە وقىتىلماق. ەندى لاتىنعا كوشسەڭ دە، كوشپەسەڭ دە تۇك وزگەرمەيدى. سەبەبى، قىسپاقتا وتىرعان بيلىك زاماننىڭ كوشىن باسقا جولعا بۇرىپ جىبەردى.

دەسە دە حالىقتى قۋانتاتىن لاتىن ارپىنە كوشۋ دەگەن سەكىلدى جاڭالىقتار نە ءۇشىن دابىرا جاريالانىپ، ارتىنان تۇك تە وزگەرمەي سيىرقۇيمىشاقتانىپ كەتەدى. ونىڭ ءبارىن ەكونوميكالىق جاعدايدان ىزدەۋ كەرەك سەكىلدى. ماسەلەن، قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزى 155,57 ميلليارد دوللاردى قۇرايدى. ال، قىتايعا قارىزىمىز 2015 جىلدىڭ 1 توقسانىندا 13,35 ملرد دوللاردان اسقان.  بۇعان گونكونگ ۇكىمەتىنە قايتارىلۋى ءتيىس 5,12 ملرد دوللاردى قوسىڭىز.

مۇنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ، مەملەكەتتى بىلاي قويىپ، قازاق ۇلتىنىڭ اياعىنا تۇسكەن تۇساۋ دەپ قاراۋىمىز قاجەت. قازىر قىتايلار وسى قارىزدىڭ ارقاسىندا ەلىمىزگە كەلىپ، ءتۇرلى كاسىپورىندار سالىپ، بىلگەنىن جاساماق نيەتتە.

ءبىز وسى جايلاردى جاپپاي قوزعاي باستاساق بولدى، «ايەلىن ۇرعان ەركەك 40 مىڭ ايىپپۇل تولەيتىن بولدى» دەگەن سىڭارەزۋ اقپارات القىمنان الا تۇسەدى. ونى ىسىرىپ تاستاپ، تاعى اقيقاتتىڭ جۇزىنە تۋرا قارايمىز دەگەنشە «پوليتسەيدى ۇرعان ادام 11 ملن. تەڭگە ايىپپۇل تولەۋگە مىندەتتەلەدى» دەپ ءمينيسترىڭ بۇيرەكتەن سيراق شىعارا قويادى.

قازىرگى تاڭدا، قىتاي تاراپىنان قىسىمعا الىنىپ جاتقان موڭعوليانى قاراڭىز. رەسەي 174 ملن دوللار قارىزىن كەشتى، ال قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى قاhارىنا ءمىنىپ، 580 ملن دوللاردىڭ وتەۋىن سۇراپ جاتىر. موڭعوليانىڭ جاعدايى مۇشكىلدەنىپ بارادى. وسىعان بايلانىستى قحر قىتاي-موڭعوليا ۇكىمەتارالىق كەلىسىمدەرىن توقتاتۋ كوزدەلگەن.

«كەيبىر دەرەككوزدەرگە سۇيەنسەك، وسى جاعدايعا بايلانىستى موڭعول ۇكىمەتى ەلدە «وتان ءسۇيۋ» اتتى قايىرىمدىلىق اكتسياسىن باستادى. وسىلايشا، حالىقتىڭ بانكتەردە ساقتالعان دەپوزيتتەرىن، التىندارى مەن باعالى بۇيىمدارىن، ءتىپتى اۋىلداعى جۇرتتان استىنداعى اتتارىن قايىرىمدىلىققا الۋ ارقىلى مەملەكەتتى قارىزدان قۇتقارۋعا شاقىرۋدا. بۇل قايىرىمدىلىق اكتسياسىن موڭعولدىڭ ءبىر ەكونوميستى باستاپ، ءوزى 100 ميلليون تۋگريك (شامامەن $40 مىڭ), 10 باس جىلقى جانە التىن جۇزىگىن سالعان. تاعى ءبىر شەنەۋنىك ءوزىنىڭ ءۇش ايلىق ەڭبەكاقىسىن بەرگەن» دەيدى.

580 ملن دوللارى ءۇشىن موڭعوليانى وسىنداي قىسپاققا الىپ جاتقان قىتاي ءبىزدى اياماق پا؟ ولار قازاقستاننىڭ 20 ملرد دوللارعا جۋىق قارىزىن سۇراي باستاسا، ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر قايىرىمدىلىق اكتسياسىن ۇيىمداستىرۋدى قاپەرىنە دە الماي، شەتەل اسىپ كەتەر. ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. ورىستىڭ «Kazاkstan» دەگەن اتاۋىنان ارىلۋعا باتىلى بارماي وتىرعان ءبىزدىڭ مەملەكەت قىتاي تىزەسىن باتىرسا، جايالىعىن سۋلاپ قوياتىن شىعار.

ءمولدىر ءبايبورى

Abai.kz