تۇرسىن جۇرتباي. شىعارمانىڭ تۇتقاسى – اۆتورلىق يدەيا (جالعاسى)

ومiردەگi باستان كەشكەن وقيعانى كوركەم سيۋجەتكە ارقاۋ ەتۋ ءداستۇرلi الەم ادەبيەتiندە، ونىڭ iشiندە، iرi سۋرەتكەرلەردە جيi كەزدەسەتiن جاعداي. مۇنداي ادەبي تاجiريبەنi قولدانعان جازۋشىنىڭ تۆورچەستۆوسى ءوز زامانىندا دا، نە كەيiنگi داۋiرلەردە ۇلكەن-ۇلكەن تۇسiنiسپەۋشiلiكتەر مەن قاتە تۇسپالداردىڭ تۋىنا سەبەپكەر بولعان. شىندىق پەن شىعارمانىڭ اراسىنداعى شىمىلدىقتى اجىراتا الماي كوركەمدiك بەينە ءۇشiن قيىننان قيىستىرىلعان، اسiرەلەنگەن وقيعالاردىڭ جيىنتىعىنىڭ بارلىعىن قالامگەردiڭ ءوز ومiرiنەن iزدەگەن. وزدەرiنشە ۇكiم كەسكەن. جاعىمسىز كەيiپكەر سول-اۋ دەگەن ادامداردىڭ ۇرپاقتارىن جازعىرعان. مىسالى، دجەك لوندوننىڭ «مارتين يدەن» رومانى دا اۆتوبيوگرافيالىق تۋىندى. تiپتi, جازۋشى ءوزiنiڭ قالاي ولەتiنiن دە بiلiپ، مارتيندi مۇحيتتىڭ سۋىنا باتىرىپ جiبەرگەن. رومانداعى رۋف مورزە بەينەسiندەگi, دجەكتiڭ عۇمىر بويى عاشىق بوپ وتكەن ايەلi مەيبل ەپپلگارت. ول دا شىندىق. سان-حوسە قالاسىنداعى ايەلدەر كلۋبىنداعى كەشكە «مارتين يدەننiڭ» جازىلۋ تاريحىن تالداپ بەرۋگە شاقىرىلعان ادەبيەتشi ميسسيس مايرۋ ماككلەي: «لوندوننىڭ قاپالانىپ ءجۇرiپ قازا تاپقانىنا بiردەن-بiر كiنالi – مەيبلدiڭ شەشiمسiزدiگi, دجەككە قول ۇشىن بەرمەگەندiگi» دەپ ايىپ تاققان دا، شاشىنا اق كiرگەن ەگدە ايەل – الدىڭعى قاتاردا كوزiنەن جاسى ءمول-ءمولت تامىپ جىلاپ وتىرىپتى. ول ادام – مەيبل ەپپلگارتىڭ ءوزi بوپ شىعىپتى. ناعىندا، دجەكتiڭ مەيبلعا ۇيلەنبەۋiنە اناسىنىڭ دا. اكەسiنiڭ دە، قىزدىڭ دا كەسiر تيمەپتi. ال جازىقسىز ەپپلگارتتاردىڭ وتباسى ۇزاق ۋاقىت بويى بۇكiل گازەت-جۋرنالداردىڭ بايبالامىنىڭ استىندا قالىپ، ءجابiر شەگiپتi. قازiرگi وقىرمانداردىڭ ساناسى جەتiلگەن. كوركەمدiك شىعارمانىڭ iشكi زاڭدىلىعىنان حاباردار. سوندىقتان دا، ورىنسىز وكپە مەن نازدى جەلەۋ ەتپەيتiنi انىق. ءباسپاسوز دە مۇنداي ماسەلەلەرگە بايسالدىلىقپەن قارايدى. دەمەك، شىندىقتى ايتۋ – ايىپقا سانالمايدى. قايتا، تاريحي تانىمىمىزدىڭ تۇبiرiمەن قوپارىلعان تۇسىنداعى اقىل-وي، سەزiم-قايرات، سالت-سانا، ادامگەرشiلiك قوزعالىستارىن تەرەڭ باعالاۋعا. سونداي تولعاقتى داۋiرلەردە ەل ءۇمiت كۇتكەن «وقىعان ازاماتتاردىڭ» وزدەرiن قالاي ۇستاعاندارىن اڭعارۋعا جول اشادى.

شىعارمانىڭ تۇتقاسى – اۆتورلىق يدەيا. بارلىق تiلدiك، جەلiلiك، كوركەمدiك نىشاندار سوعان باعىندى. «وقىعان ازاماتتىڭ» جازىلۋىنا دا سەبەپكەر – وسى iلحام. ول تۇسپال – مۇحتاردىڭ 1920 جىلى 5 قانتاردا «قازاق تiلi» گازەتiندە جاريالاعان «قازاق وقىعاندارىنا اشىق حاتىنان» تامىر تارتادى. وندا ول ەل iسiنە ارالاسۋدان بويىن تارتقان وقىعاندارعا: «كەڭ زاماننان پايدالانىپ، تيiستi سىباعامدى جىرىپ الىپ قالامىن دەسە، اۋىر زاماندا اۋىر بەينەت، قيىن جۇمىستا بار قايراتىن سالىپ كەلiپ، ماقساتى iسكە اساتىپ كۇنi. ەڭبەگiنiڭ جەمiسiن وراتىن كۇنi قاشىپ كەتۋدiڭ نە ماعىناسى بار؟ بۇل – شالالىق، ەلدiك سەزiمنiڭ ءالi كۇنگە «باسشى مەن» دەپ جۇرگەن وقىعاننىڭ ءوز بويىنا سiڭبەگەندiك. ايتپەسە، وسىنشا سىڭار ەزۋ بولۋعا مۇمكiن بە؟ قازاق وقىعانى ەكi جارىلاتىن زامان ءالi كۇنگە تۋعان جوق. ونىڭ تۋىنا تالاي جىلدار بار... قازاقتىڭ قامىن جەيتiن وقىعان بولسا، قاشقانى بولسىن، قاشپاعانى بولسىن، قىردا بوس جۇرگەندەرiنiڭ ءبارi دە كەلۋi كەرەك. جوق، كەشەگi انانىڭ قاتىنى ماعان ءوش ەدi, مىنانىڭ مالشى-قوسشىسى وكپەلi ەدى دەپ قاشىپ جۇرگەن بولسا، ولاردىڭ جولى بولسىن يگiلiكتi سول ۇزاق جولىنان تاپسىن. جىلى كۇندە جايلى ورىندا وتىرىپ، ەرiككەننەن ەلگە ءتاتتi ءسوزدi سايراپ-سايراپ، كۇننiڭ ءتۇسi بۇزىلعاندا جىلى جاققا اۋا جونەلەتiن جازدىڭ گۇلi, قارلىعاش، توتى بولماق بولسا، ونىڭ ءجونi بiر باسقا. اينالىپ كەلگەندە جاقسى جiگiتتiڭ كوبiنiڭ سەبەبi وسى بولىپ شىعاتىنى ءمالiم... ايتپەسە، قازiرگi كۇندە قالادا وتىرىپ، سوۆەت وكiمەتiنە قىزمەت قىلىپ وتىرعان كەيبiر كiسiلەردەن جازىقتى ەمەس سول قاشىپ جۇرگەندەر. بiراق قايتەمiز. دۇنيە-دۇنيە وعان جاراستىق ءۇشiن دە جاراتىلاتىن نارسە بار. كەيبiر ازاماتتار، قارلىعاش، توتى بولعاندار، دۇنيەنiڭ سول كەتiگiن تولتىرماق شىعار. ول دا بولسا – ماقسۇت، جولدارى بولسىن»–، اشىق تiل قاتقان.

راسىندا دا «سايراپ-سايراپ»، توتى قۋىپ، قىزمەتكە ارالاسقانسىعان «قاراتاياقتار»، ەل iسiنە جانى اشىماي، جان قىزىعىن كۇيiتتەگەندەر كوپ-اق ەدi. ولار – تەك قانا زيان اكەلەتiن. «وقىعان ازامات» دەپ تاقىرىپ قويۋىندا يرونيالىق كەكەسiن، مىسقىل بار. ادامدىق قاسيەت-ءنارi جوق، بiلگەن زاڭ-زاكۇنiن ءوز قۇلقىنىن تويدىرۋعا جۇمساعان جۇماعۇل سياقتىلاردى: «شiركiن ادامشىلىق قارىزى دەگەن بار ەمەس پە؟!» «وقىعان» دەگەن اتىڭ قايدا؟ پىسىق جiگiت بولدىڭ تەگiن قاتىن الدىڭ. ۇيiنەن اكەلگەن مۇلكiن الدىڭ... قاقالارسىڭ ءالi-اق»– دەپ جازعىرىپ، «وقىعان ازامات» دەپ ىزامەن ءاجۋالاۋدان تۋعان تاقىرىپ. ونداي استارلى يرونياعا قۇرىلعان شىعارما اتتارى بiرەۋ، ەكەۋ ەمەس. بارشىلىق. لەۆ تولستوي «اننا كارەنينانىڭ» العاشقى نۇسقاسىن «سىلان سىلقىم» («مولودەتس بابا»)– دەپ اتاپتى. دانىشپان قالامگەر كەيىپكەر ايەلدiڭ قىلتىڭ-سىلتىڭىن مىسقالداي كەكەتiپ، كەلەمەجگە اينالدىرماق ەكەن. ايەلدiڭ اۋەلگi اتى اننا ەمەس، اناستاسيا، بiراق كوركەم شىعارمانىڭ بولمىسى تولىسا كەلە ايىپكەر – ايىپتاۋشى بولىپ شىعىپتى.

تۆورچەستۆونىڭ تالكەگi دەگەن سول، انە! «وقىعان ازاماتتىڭ» وقيعاسى ناقتى، شاعى ءارi اۆتوردىڭ ماقساتى ايقىن. سوندىقتان دا اۋەلگi يدەيالىق اتاۋى وزگەرمەگەن، مىسقىل دا سول كۇيiندە ساقتالعان. مۇحتار قىزمەت بابىمەن ورىنبورعا، ودان تاشكەنتكە اۋىسسا دا، وسىدان التى اي بۇرىنعى سۇمدىق وقيعا ۇمىتىلماي، جانىنا تىنىشتىق بەرمەگەن ءتارiزدi. نە ەل باسقارۋ، نە اعارتۋ iسiنە ارالاسپاعان دەلدال وقىعانداردىڭ قاتارىنىڭ كوبەيۋi دە كوكiرەك قىجىلىن مولايتقان iسپەتتi. سودان، 1921 جىلى كۇزدە تاشكەنتتەگi «شولپان» جۋرنالىنا تاجiريبە جيناقتاعان جۋرناليست رەتiندە شاقىرىلعان كەزدە، كوكتەمگi وقيعانى، سەمەيدiڭ كوشەلەرiن ەسكە الا وتىرىپ، جازىپ شىققان.

وقيعا قىستى كۇنi كاشاۋا شاناسىمەن مەيiرحاننىڭ حال ۇستiندەگi دوسى ماقسۇتتىڭ كوڭiلiن سۇراۋعا كەلە جاتقان ساتiنەن باستالادى. جازۋشىنىڭ بايانداۋىنان-اق، قاي قالا، قاي كوشە ەكەندiگiن بiردەن تانىپ، ورىن-ورنىنا قويىپ، انىقتاپ بەرۋگە بولادى. اڭگiمەدە: «تۇرعان حالىقتىڭ كوبi قازاق بولعان سiبiردiڭ كiشiلەۋ قالاسى قىستىڭ اق كيiمiن دالامەن بiرگە جامالىپ، جابايى تابيعاتتىڭ جايلى كۇيiن كۇيلەگەندەي» – دەيدi. بiردەن سەمەي ويىنا ورالدى. كەيiنگi وتىزىنشى جىلدارعا دەيiن قالا حالقىنىڭ قۇرامى جونiنەن بiرەگەيلەۋ شاhار بولعانى ءمالiم. ءتورتiنشi قايىرىمدا (ابزاتستا): «بۇل قالا سiبiردەگi ۇلكەن وزەندەردiڭ بiرiنiڭ سول جاعىندا» – ورنالاستى دەپ ناقتىلايدى. سول جاعاسىنداعى قالا – بۇرىنعى الاش، قازiرگi جاڭا سەمەي قالاسى. ەگەر دە، قالانى الپىسشىنى جىلدارى ارالاعان ادام، زەمسكي (قازاقتار اڭداماس دەپ اتاعان) كوشەسiنىڭ كiشكەنە جايما بازاردى، قاراجاننىڭ ءۇيiن وپ-وڭاي-اق ورنىندا تۇرىپ شولىپ شىعار ەدi. قاراجان كوپەستiڭ ءۇيi اۋەلi كلۋب، ودان كەيiن «قازاقستان» رەستورانى بولدى. جەتپiس ءۇشiنشi جىلدارى بۇزىلىپ، قازاق – ورتا مەكتەبiن سالدى. بازاردىڭ ورنىنا «مۇحيت» ۋنيۆەرسامى بوي كوتەردi. تەك ەرتiسكە قۇلايتىن تۇستا، قالتارىستا عانا ەسكi قورالار قالقيىپ تۇر. ولاردىڭ دا كۇنi ساناۋلى. تەك وق بويى وزىقتاۋ جەردە اباي وقىعان مەدiرەسە-مەشiتتiڭ مۇناراسى عانا باعزى زاماننىڭ قالعان كوزi – مەنمiن دەگەندەي موينىن سوزىپ تۇر. جيىرماسىنشى جىلدارداعى قازاق وقىعاندارىنىڭ دەنi وسى «بەر جاقتا» – سول جاعالاۋدا پاتەر جالداعان. مۇحتاردىڭ ءوزi سەمايدە – وڭ جاعالاۋداعى ەكi قاباتتى ءۇيدi مەكەن جاي ەتكەن. اڭگiمەدەگi وقيعانىڭ گەوگرافيالىق ورنالاۋسى وسىنداي.

جالپى، ادام تاعدىرىنىڭ قاتىگەزدiكپەن جەكپە-جەككە شىعار تاي-تالاس تارتىسى تۇسىندا، ونىڭ جان دۇنيەسiمەن تابيعاتتى استاستىرا قابىلداۋ ماقساتىمەن، كوبiنەسە بوراندى، ايازدى كۇندەردi الۋ – ەجەلگi ادەبي ماشىق. الايدا، «وقىعان ازاماتتا» مۇحتار تابى ءالi جۇرەگiنەن وشپەگەن وقيعانىڭ ناقتى مەرزiمiن العان. جوعارىداعى «كۇيiنiشتi ءولiمدi ەلگە ەستiرتكەن قازا حابارىندا «21 فەۆرالدا زاتونداعى قازاق جۇمىسشىلارىنا ساۋىق قويىپ، سودان اۋىرىپ قايتتى» – دەلiنگەن. ءۇشiنشi ناۋرىز كۇنi سەيت دۇنيەدەن قايتتى. قىسى قاتتى ارقا ەلiنە كوكتەمنiڭ كۇشi ناۋرىزدان سوڭ عانا كiرەدi. ىزعىرىق ەسiپ تۇرعاندا، مۇحتاردىڭ جاسىنان بiرگە وسكەن دوسىنىڭ كوڭiلiن سۇراي بارعانى انىق. «ەل اعاسى» سپەكتاكلiن وت جاعىلماعان، سۋىق كلۋبتا قويىپ، بۇرىن دا دiمكاسi بار، كوكiرەك اۋرۋىن قوزدىرىپ العان سەيتتiڭ، اڭگiمەدەگi سياقتى قوشتاسىپ قالۋ ءۇشiن شاقىرۋى دا سەنiمدi. توڭكەرiستiڭ تولقىنىندا سان رەت ولiممەن بەتپە-بەت كەلگەن ەكi ازامات، «ۋاق – جاردەم سەرiكتiگi» تۇسىندا ۇلكەن ماقسات جولىنان اينىماسقا ۋادە بەرiسiپ، سەرت بايلاسقانى بارتىن. «مەن ەڭبەك سiڭiرە المادىم... مەنi سوكپەيسiندەر مە؟ مەندە جازىق جوق قوي» – دەگەندە، بiرگە باستاعان iستi اياقتاي الماعانىنا وكiنەدi. اماناتقا تاپسىرادى.

«وقىعان ازاماتتىڭ» ەرتەدەگi نۇسقاسىندا وقيعا ءۇشiنشi جاقپەن باياندالىپ كەلە جاتىپ، كەنەت مەيiرحاننىڭ ءوز اتىنان: «سول كۇنگە دەيiن تiرi وتىرسا، كەمپiردiڭ قايعىسى قانداي بولادى... سودان ۇلكەن دەرت بولا ما؟ جالعىز-اق قۇدايدان تiلەيتiنiم، وسى قاتىندا الاتىن كiسi ماسعۇتتىڭ جولداسىنىڭ بiرi بولماسا ەكەن. بۇگiنگi جۇرگەن جولداسىنىڭ بiرi السا، ول قايعى سورلى كەمپiرگە مۇنان دا ءجۇز قابات ارتىق بولادى عوي. تاعدىر ەندi ەڭ بولماسا وسى جەردە ايا، دەگەندەي وي ويلادى. قايعىلانىپ مۇڭايدى» – دەپ ايتىپ كەلە جاتىپ، قايتا تۇزەلەدi. كەيiپكەر مەن اۆتوردىڭ ويىنىڭ ارالاسىپ كەتۋi – شىعارماعا جەلi تارتقان وقيعانىڭ جازۋشىعا قاتتى اسەر ەتكەنiنەن تۋىندايدى. Iشكi اسەر مەن سىرتقى اسەر استاسىپ، سەزiم بۋىرقاناسى تۇتاسا توگiلەدi. سوندىقتان دا، مەيiرحان مەن مۇحتار ەسiمدەرiنiڭ دىبىس ۇندەستiگi دە بiراز سىردى اڭعارتادى.

مەيiرحان ارقىلى ءوزiنiڭ جان كۇيزەلiسiن بەينەلەگەن كەيiپكەردiڭ «مەنىمەن» مۇحتاردىڭ «مەنi» شىعارمانىڭ ورىندالۋ بارىسىندا ارالاسىپ كەتۋiنە بiر سەبەپ – «وقىعان ازاماتتاعى» وقيعالاردىڭ اسەرiنەن اۆتوردىڭ تولىق ارىلىپ كەتە الماۋىندا. ۋاقىت مەجەسi جاقىن. سەيتتiڭ قازاسى مەن اڭگiمەنiڭ جارىق كورۋ اراسى – ءارiسi ون اي. ەلۋ تومدىق كوركەم مۇرا قالدىرعان ۇلى جازۋشى «وقىعان ازاماتتان» باسقا بiردە-بiر تۋىندىسىندا حاتتى تولىق پايدالانبايدى. مازمۇنىنان عانا ماعلۇمات جاسايدى. ال مۇندا: «مەيiرحان جولداس! ەرتەڭگi ساعات 12-دە بiزدiڭ تويعا كەل. سەن ەستiگەن شىعارسىڭ، مەن حاديشانى الاتىن بولدىم. قۇداي ۇرىپ، ءسوزiمiز وسىلاي بوپ قالدى، جۇماعۇل» – دەپ تۇگەلدەي كوشiرەدi دە، «حاتتىڭ ۇستiنە iرi جازۋمەن: «بارمايمىن، تويىڭ قۇرىسىن!» – دەپ قىسقا ءتۇرتiندiسiن قوندىرا» سالادى. بولىمسىز تۇرمىستىق دەتالدi وسىنشاما تاپتiشتەپ جازۋ وزگە ەش شىعارماسىندا كەزدەسپەيدi. زادى، مۇحتار، تويدىڭ شاقىرۋ قاعازىن اڭگiمەگە ەڭگiزگەندە، ونىڭ ومiرلiك شىندىعىن باسىمىراق كورسەتۋ ءۇشiن ادەيi كiرگىزگەن ءتارiزدi. تارقاماعان جانە تارقامايتىن وكپەسiنiڭ سالماعىن ۇستەي تۇسكiسi كەلگەندەي.

سونىمەن، «وقىعان ازاماتتاعى» مەيiرحان – مۇحتاردىڭ ءوزi, ماقسۇت – ونىڭ دوسى سەيت دەگەن تۇجىرىمعا توقتايمىز. ول پiكiردi تاعى دا دالەلدەي تۇسەتiن مىناداي دايەكتەر مەن وقيعا كۋالارىنىڭ ءسوزiن كەلتiرەمiز.

قايىم مۇحامەتحانوۆ «سەمەي تەاتىنىڭ تاريحىنان» («قازاق ادەبيەتi»، 1984 جىل. 4 مامىر) اتتى ماقالاسىندا: «ەس-ايماق» اعارتۋ قوعامىنىڭ مۇشەلەرi: ءۋالي تۇرلىبەكوۆ، قۇسايىن اۋباكiروۆ، ومار بەيسەنوۆ، جەڭiس سالمەنوۆ، ءابiل بەيسەنباەۆ، احمەت اۋەزوۆ، كەنجەبەك ۇلعارين سياقتى سوۆەت قىزمەتكەرلەرi, عالياسقار تورەباەۆ، لاتيف اشكەەۆ، فاتيحا اشكەەۆا، كابiر ماحمۋتوۆ، اجەن ماحمۇتوۆا، ءسارۋار ارىقوۆا سياقتى باستاۋىش سوۆەت مەكتەبiنiڭ جاس وقىتۋشىلارى اعارتۋ قوعامىنىڭ باسشىسى – سەيتقازى توقىمباەۆ بولدى. «ەس-ايماقتىڭ» تالانتتى ۇيىمداستىرۋشىسى، قوعام جۇمىسىن قىزۋ قولعا الىپ، ەل كوزiنە باستاعان العاشقى قادامىندا. 1921 جىلى 21 اقپاندا «ەل اعاسى» پەساسىن ساحناعا شىعارىپتى دا، مەزگiلسiز دۇنيەدەن كوشiپتi. «ەس-ايماق» مۇشەلەرi, جولداستارى، ءۋالي، شاكiمان، قۇسايىن، ءجۇنiس، ومار، كابiر، اجەن، كەنجەبەكتەر، سەيتقازى قازاسىن «قازاق تiلi» گازەتiندە (29.III. 1921 ج.) قايعىرىپ حابارلاپ، «كۇيiنiشتi ءولiم» دەگەن اتپەن نەكرولوگ جاريالاعان... گازەت رەداكتورى مۇحتار اۋەزوۆ بولاتىن جانە مۇحتاردىڭ «وقىعان ازامات» اتتى اڭگiمەسiنiڭ كەيiپكەرi ماقسۇتتىڭ پروتوتيپi – سەيتقازى توقىمباەۆ ەدi.

قازاقتىڭ جاس سوۆەت مادەنيەت قايراتكەرiنiڭ تۇڭعىش تۇلەكتەرiنiڭ بiرi – «ەس-ايماق» حالىق-اعارتۋ قوعامىنىڭ باسشىسى – سەيتقازى توقىمباەۆتىڭ باستاعان يگiلiكتi, ونەگەلi iسi كەڭ ءورiس الىپ، وركەندەپ وسە بەردi.

بۇرىنعى «ەس-ايماق» ترۋپپاسى 1922 جىلدان باستاپ، «سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ قازاق دراما ترۋپپاسى» دەپ اتالادى. ترۋپپا 1922 جىلى 30 جەلتوقسان كۇنi «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىن قويدى. ويىن پروگرامماسىندا: «مۇحتار اۋەزوۆتiڭ ەكiنشi رەت تۇزەتiلiپ باسىلعان «ەڭلىك-كەبەك» قايعىلى حال پەساسىن (تراگەديا), جاڭاسەمەي قالاسىنداعى گۋبەرنيالىق دراما ترۋپپاسى وينايدى» – دەگەن جانە پروگراممادا: «ەكiنشi بولiمدە اتاقتى يسا اقىن مەن ترۋپپانىڭ انشiلەرi ونەر كورسەتەدi. ويىن اراسىندا دۋحوۆوي مۋزىكا ويناپ تۇرادى. ترۋپپانىڭ باستىعى – اۋەزوۆ، كەشتi باسقارۋشى – جاۋلىقباەۆ بولىپتى» – دەپ جازدى.

عايسا سارمۋرزين «ونەگە» اتتى مۇحتار اۋەزوۆ تۋرالى ەستەلiكتەر جيناعىندا ناقتى دەرەكتەر كەلتiرiپتi. بiز، شىعارمانىڭ جازىلۋ تاريحىن ەگجەي-تەگجەيلi بiلۋ ءۇشiن تاعى دا اڭگiمەلەسiپ ەدiك. ەستەلiكتەرiن وقي وتىرىپ عايساكەڭ اڭگiمەسiن ساباقتادى. وندا اڭىقتالعان جايلار مىناداي:

– سەمەي قالاسىنىڭ سول تۇستاعى سۇرقىن: «بۇل قالا سiبiردەگi ۇلكەن وزەندەردiڭ بiرiنiڭ سول جاعىندا ورنالاسقان. رەتپەن سالىنعان سۇلۋ قالا ەمەس، ورتا جەرi بولماسا، شەتتەرiندە ءتارتiپ جوق. ونىڭ ۇستiنە شەت-شەتiنە شاشىراتىپ سالعان قازاقتاردىڭ جەر ۇيلەرi تارتiپكە ۇقساعان سيىقتىڭ ءبارiن بۇزىپ، قالانىڭ شەتتەرiن تۇيەنiڭ جىرتىلعان ەسكi جابۋىنداي جالبا-جۇلبا عىلىپ ىدىراتىپ، توزدىرىپ تۇر» دەپ باستالاتىن 1922 جىلى تاشكەنتتەگi «شولپان» جۋرنالىندا جاريالانعان «وقىعان ازامات» اتتى ۇزاق اڭگiمەسiنiڭ ءتۇپ تاريحى، ومiرلiك دەرەگi بار. مەن وسى شىعارمانىڭ وقيعاسىڭ وعان قاتىسى بار ادامداردى كورگەن اداممىن. ەستەلiگiمدە مiنە بىلاي: «وقىعان ازامات» اڭگiمەسiندە كادiمگi ءوزiم كورiپ-بiلگەن جايتتار ەكەن. وسى اڭگiمەدەگi قايعىلى وقيعا مەن جانجالدار سەمەي قالاسىنىڭ (بەر جاقتا) اڭداماس كوشەسiندەگi قاراما-قارسى ەكi ءۇيدiڭ اراسىندا بولعانى ءالi ەسiمدە. مۇنداعى ماقسۇت (1960 جىلعى باسىلىمدا م. اۋەزوۆ كەيiپكەردiڭ اتىن ماقسۇت دەپ وزگەرتكەن. ال 1922 جىلعى باسىلىمدا ماسعۇت – ت.ج.) دەگەنi – توقىمبايدىڭ مەزگiلسiز قازا بولعان اياۋلى ۇلى سەيت، ارام وي مەن زۇلىمدىق ارەكەت جاساعان جۇماعۇل دەگەنi – امزەنiڭ سماعۇلى، ونى جاقتاپ دەمەۋشi بولعان اقتاي دەيتiنi – اۋەزدiڭ احمەتi. حاديشا جولدىبايدىڭ جەسiر قالعان قىزى – قانيپا، ال امiرە – قاتىگەز، ساراڭ ادام – امزە، دۇنيەقۇمار قوندىبايى – قيسىق اۋىز جولدىباي بولاتىن. مۇحان سونداعى وقيعاعا قاتىستى ادامداردىڭ جاقسىلى-جاماندى كەيiپتەرiن قالاي قيىستىرا كەلiستiرiپ، سۋرەتتەي بiلگەن دەسەڭiزشi»، – دەپ جازىپپىن. مۇحتار اۋەزوۆتiڭ «قورعانسىزدىڭ كۇنiنەن» كەيiنگi ەكiنشi كوركەم شىعارماسى دا كورiپ وتىرعانىڭداي ومiردەگi وقيعاعا قۇرىلعان. سەيتتiڭ ولiمiنە بۇكiل قالا جاستارىنىڭ قابىرعاسى قايىستى. مۇحتار رۋحاني كوسەمi بولسا، سەيت جاستاردىڭ باسىن قوساتىن ۇيىمداستىرۋشىسى ەدi. ءوزiنiڭ اۋىلى مۇحتار تالاي اڭ قاعىپ، سەرiلiك قۇرعان كوكەن تاۋىندا ەدi. قالادا ءوسiپ، قالانىڭ ۇساق ساۋداگەرiنiڭ قىزىنا ۇيلەنگەن. «مىنا جاس قاتىن جولداسىنىڭ رۋحىن سىيلاپ، بiرگە قايعى جەپ وتىرا ما؟ وتىرمايدى. بۇل جانە... قالا قىزى» – دەپ مۇحتار تەگiن ايتىپ وتىر ما. سول تۇستا ايەل تەڭدiگiن جەلەۋ ەتكەن شولجاق وقىعانسىماقتار دا قىلتيا قالعان. «شىتىرمان وقيعا، ەسiل سەيتتiڭ قازاسى، جۇماعۇل – سماعۇلدىڭ زۇلىمدىعى، سورلى كەمپiردiڭ قايعى-قاسiرەتi مەن ءولiم حالi, پاناسىز جەتiمنiڭ قورقىنىشتى تاعدىرى ارقيلى ايانىش-كۇيiنiشتەر كوز الدىمنان ەلەستەپ وتەدi»– دەپپiن تاعى. سول دۇرىس. نەپ-تiڭ كەزiندە شولتانداپ شىعا كەلگەن «وقىعان ازاماتتار» ەلدiڭ iشiن بۇزدى عوي. نە تولىق وقۋى جوق، نە ءتۇيiندi ماقساتى جوق، داۋiرلەرiنiڭ تەز وتەتiنiن بiلدi مە، بۇلدانىپ قالدى عوي. تiپتi, جاقسى ازاماتار دا iلiنiپ كەتiپ ءجۇردi. سەيت سولاردىڭ بiرiنە ۇقسامايتىن. جيىرما بiرiنشi جىلدى بiلەسiڭ. جاپپاي ازىق-تۇلiكتەن، وتىننان قىسىلعان شاق. كەڭسە تۇگiل ءۇيiندi جىلىتۋعا قۋ تەزەك تاپپايسىڭ. بازاردا تەزەكتiڭ ءوزi قىمباتتاپ كەتتi عوي. اش قۇرساق ءجۇرiپ ەلدiڭ باسىن قۇراپ. سۋىق ۇيدە ويىن-ساۋىق دايىنداۋ وڭاي ما؟ سەيت ءسويتiپ الاوكپە بولىپ ءجۇرiپ، كوكiرەك دiمكاسiن اسقىندىرىپ الدى. مۇحتار دەر كەزiنە تىيىم سالىپ، ەمدەتە المادىم دەپ وكiنiپ ەدi بiردە. جاعداي سولاي، وقىعاننىڭ كوبi – جۇمىستان سىرعاقتاپ، سىرت جۇرگەن تۇس... تiرi جۇرسە. كiم بiلەدi, جۇماتتىڭ قاتارىندا، رەجيسسۋرامىزدىڭ ءتول باسى اتانىپ جۇرەر مە ەدi. ايتەۋiر، جەردە قالاتىن جiگiت ەمەس بولاتىن».

– سەيت توقىمباەۆتiڭ ءومiرi ءسال بولسا اڭىقتالدى. 22 جاسىندا ءومiرi ۇزiلگەن. تالانتتى، قابiلەتتi, اياۋلى ادام. مۇسىلمانشا، ورىسشا وقىعان. ەندi, سiزدiڭ ەستەلiگiڭiزدە كومەسكi, ناقتىلانباي قالعان بiر-ەكi جاي بار. سەيiتتi جاقسى بiلگەندە، ونىڭ ءۇي-iشiنiڭ تاعدىرىنان دا ماعلۇماتسىز ەمەس شىعارسىز. سونداي-اق، ايەلدiڭ اتى – قانيپا ما، قاتيپا ما، حابيبا ما؟ جۇماعۇل – سماعۇل كiم؟ سەيتتiڭ قىزى جاميلانىڭ شىن اتى سولاي ما؟ بار ما؟

– مەنiڭ تiلiمنiڭ ۇشىنا قاپيپا دەگەن ەسiم ورالا بەرەدi. ونداي ايەل اتتارى جەتكiلiكتi. قاتيپاسىنا كۇمانiم بار. حابيبا ەمەس. كوپ ۋاقىت ءوتتi, جاڭىلىپ قالاتىن بولدىق. قىزىنىڭ اتى-ءجونiن ايتا المايمىن. شەشەسi جالعىز ۇلدىڭ قاسiرەتiنەن، كەلiنiنiڭ تiرiدەي قورلاعانىنان ازاپ شەگiپ ءولدi. ەسiگiنiڭ الدىنان وتكەن-كەتكەن جاس جiگiتتەردi توقتاتىپ، سەيتتi سۇرايتىن. كوپ قينالمادى. سول جازدا-اق قايتىس بولدى. سماعۇل – وقىعان، سول «ەس-ايماقتىن» بەلدi مۇشەسi. ەسسiز جiگiت ەمەس-تiن. ەسەبi مىقتى بولدى ما، قايدام. ەگەر قاپيپا ەكەۋi سەيتتiڭ جىلىن توسسا، كەمپiردiڭ كوك شاتىرلى ۇيiنە كوز سالماسا، سونشا جەك كورiنبەس تە ەدi. سەيتتiڭ جاتاق اعايىندارى كوپ بولاتىن. سولار ۇيگە كiرiپ الادى دەپ قورىقتى ما؟ مەنiڭشە، سول ءۇي تۋرالى اڭگiمە سماعۇل مەن قاپيپانىڭ اكە-شەشەلەرiنiڭ قىسىمىمەن بولدى-اۋ دەيمiن. سماعۇلدىڭ اكەسi – امزە، وسى شىڭعىستىڭ بiر سiلەمi اشان تاۋىن مەكەندەيتiن، ساۋداعا ءۇيiر، اتاقتى قاراجانمەن جەڭ ۇشىنان جالعاساتىن پىسىق بايشىكەش. سماعۇل – بەتi شۇبار، سەكپiل-سەكپiل ەدi. قاپيپا – قالا ساۋداگەرi جولدىباي دەگەننiڭ قىزى. ساۋداگەر ەسەپشiل، ەپشiل كەلەدi. جاس بالانىڭ «وپەكۋنىن» تاپقان دا سول شىعار. سماعۇل قاپيپانىڭ ساۋلەتiنەن گورi داۋلەتiنە قىزىقتى ما، ايتەۋiر، كiرiسۋi قاتتى بولىپتى. ول – مۇحتاردىڭ تەتەلەس iنiسi احمەتپەن دوس، جىمداس ەدi. ەكەۋiنiڭ پيعىلىن سەزiپ مۇحتار: «سەن جولاما. اۋلاق ءجۇر. وبال بولادى. سەيت ولگەندە سەن دە جىلاماپ پا ەدiڭ؟» – دەپ احمەتكە ۇرسادى. جiگiتشiلiكتiڭ ءوز جەلiگi بار. سماعۇلدىڭ تويىندا ونىڭ كۇيەۋ جولداسى بولىپتى احمەت. تويلارىنا مۇحتار بارماپتى. اعايىندى ەكەۋi قىرعي قاباق كۇيگە ءتۇسiپتi. 1956 جىلى احمەت ماعان كەلدi. مۇحتاردىڭ ۇيiنە الىپ باردىم. بiر سالقىندىق سەزدiم. سۇراۋعا باتپادىم احمەتكە، جوعارىداعىنى ايتىپ، ۇزاق ۋاقىت «ارۋاقتى قورلادى» دەپ ۇرسىپ ءجۇرiپتi. ول – ۇمىتىلعان iس قوي. سەبەبi باسقا، ودان گورi تەرەڭ ءارi كەيiنگi جىلداردىڭ سالقىنى ما دەپ ويلايمىن. مۇنى ايتىپ قاجەتi جوق ەدi, سەن شىندىقتى iزدەپ ءجۇرمiن دەگەن سوڭ، بiلە ءجۇرسiن دەگەنiم عوي، – دەپ ءسوزiن اياقتادى عايساەكەڭ.

ءيا، شىندىق – ۇنەمi جانعا جاعا بەرمەيدi. بiراق ايتپاسا، ءسوزدiڭ اتاسى ولەدi دەيدi قازاق. بiلگەن جاقسى. بiلە تۇرىپ، اعايىن اراسىنداعى وكپە-نازدى سان ساققا جۇگiرتۋ – جاراسپايدى. بiز دە وقىرماننىڭ ىقىلاسىنىڭ تۇزۋلiگiنە سەندiك.

كوركەم شىعارمانىڭ ءوز زاڭدىلىعى بار، ءومiردiڭ زاڭدىلىعى تiپتi باسقاشا. ۇلكەن ماقسات جولىندا ادام رەتiندە بiر-بiرiن سىرتقا تەۋiپ، جاراتپاي تۇراتىن جانداردىڭ قاتار قىزمەتەتiتiن جايلارى از ەمەس. فەدور ميحايلوۆيچ دوستوەۆسكي ءوزiنiڭ «ناقۇرىس»، ء«ازازiل» روماندارىندا بەلگiلi ورىس باسپاگەرi, لەۆ تولستويدىڭ قاتتى سىيلاعان ادامى – نيكولاي نيكولاەۆيچ ستراحوۆتى بiلگiش، سانقوي، كەرiتارتپا كەيiپكەرلەردiڭ پروتوتيپi رەتiندە الىپ، جەككورiنiشتi كەسكiندە سۋرەتتەپتi. «قاتەلەسسە دە قاتەلiگiن مويىندامايدى»، «ەكiگە-ەكiنi قوسسا – تورتتەن باسقانى ۇقپايدى»، «تىم بiلگiش، وقۋ سوققان، تۇسiنە كiرمەيتiن بايلىقتىڭ يەسi»، «مەن ونى جەك كورەمiن»، «جيiركەنەمiن»، ء«ومiر بويى شىعارمام ارقىلى ماسقارالايمىن»، – دەپ كiجiنە وتىرىپ، ستراحوۆقا قولجازبالارىن ۇسىنىپ، جۋرنالعا باسىپ شىعارۋدى وتiنگەن. ول دوستوەۆسكيدiڭ تiلەگiن ورىنداپ وتىرعان. ارينە، ستراحوۆ تا «تىرناقتىڭ استىنا ينە سۇعىپ»، تولستويعا دوستوەۆسكيدi جەككورiنiشتi كورسەتكەن. كوزi تiرiسiندە اشىق كۇرەسۋدەن سەسكەنiپ، دوستوەۆسكي ولگەن سوڭ تولستويدىڭ الدىندا جازۋشىنى جەرلەۋ ءۇشiن، ونىڭ ومiرلiك مۇراتتارىن، شىعارمالارىنىڭ ماقساتتارىن بۇرمالاپ حات جازدى. ول بەلگiلi دارەجەدە ادەبي ورتاعا سالقىنىن دا تيگiزەدi.

ارينە، «وقىعان ازاماتتاعى» اششى مىسقىل كiمدi دە بولسا ماقتامەن باۋىزداعانداي اۋىر تيەرi انىق. اۋەزوۆتiڭ يiرiمi كۇشتi پسيحولوگيالىق شىعارمالارى، ەموتسيالىق اسەرi قاراپايىم شىندىقتىڭ ءوزiن تاعىنا جەتكiزە قايىرادى. قولىمەن iستەگەن ءجونسiز قىلىقتارىنىڭ اۋىرتپالىعىن موينىمەن كوتەرە بiلiپ، اۆتوردىڭ بەتكە ايتقان اششى شىندىعىن قابىلداسا – قۇبا-قۇپ. بۇل اراسىن اجىراتۋدىڭ مۇمكiندiگi بولمادى. قاجەتi دە شامالى شىعار. «وقىعان ازاماتتا» قاپيپامەن قوسىلۋىن قوستاماعان مەيiرحانعا قارسى «قىزعاندى» دەگەن قاۋەسەتتi تاراتادى جۇماعۇل. بۇل، ارينە، كوركەم شىعارمانىڭ جەلiسi.

سول جىلدارداعى مادەني ءومiردiڭ حال-احۋالى حاقىنداعى گازەت حابارلارىن، ەستەلiكتەردi شولىپ قاراساق، سماعۇل امزەۇلىنىڭ حالىقتىڭ رۋحاني ومiرiنە، مادەني-اعارتۋ سالاسىندا بiراز يگiلiكتi iس اتقارعانىڭ اڭعارامىز. جانە مۇحتار ەكەۋiنiڭ جولى ۇنەمi توعىسىپ، جۇمىلا كiرiسكەن شارۋالارى بار ەكەن. «ەس-ايماقتىڭ» تۇڭعىش مۇشەلەرiنiڭ بiرi عالياسقار تورەباەۆ «وقىعان ازاماتقا» قاتىستى ءۇش ازاماتتىڭ ەسiمiن اتاپ، «ەڭلىك-كەبەك» پەساسىن ساحناعا قالاي دايىنداپ، كiم قايسى ءرولدi ويناعانى تۋرالى:

«پەسانى سۋفلەر كابiر ماحمۋتوۆ وقىپ شىقتى. ونداعى باستى رولدەر بىلاي ءبولiندi: ابىز – ت. وسپانوۆ، قارامەندە – ل. اشكەەۆ، كوبەي – ا. ساعىناەۆ، ەسپەنبەت – ع. تورەباەۆ، كەڭگiرباي – ت. وسپانوۆ، كەبەك – احمەت اۋەزوۆ، ەڭلىك – ف. كارiموۆا، ەسەن – س. ءامزين، جاپال –ع. تورەباەۆ، «ەڭلiك-كەبەكتi» ەكi ايعا جۋىق دايارلاپ، 1922 جىلى 20 دەكابردە سپەكتاكلدi لۋناچارسكي اتىنداعى تەاتردا قويدىق. بيلەت جەتپەيدi, جۇرت تەاترعا تولىپ كەتتi. سپەكتاكل سوڭىنان امiرە قاشاۋباەۆ باستاعان انشiلەردiڭ شىرقاتا سالعان ءانi مەن يسا بايزاقوۆتىڭ سۋىرىپ سالما، ەكپiندi جەلدiرمە ولەڭدەرiمەن، ابايدىڭ سكريپكاشىسى الماعامبەتتiڭ تامىلجىتا كۇي تارتۋىمەن كونتسەرت بەردiك. ويىن سوڭىنان زالدا وتىرعان بۇكiل جۇرتشىلىق دۋ قول شاپالاقتاپ، اۆتور – مۇحتاردى ساحناعا شاقىرىپ، زور قۇرمەت كورسەتتi, وعان قىمباتتى سىيلىقتار تارتتى» – دەيدi.

جالپى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، مۇحتار اۋەزوۆ بۇل جىلدارى ورىنبوردان تاشكەنتكە اۋىسقان. الايدا، ءۇي-iشi سەمەيدە قالعان. سوندىقتان دا، ۋنيۆەرسيتەتكە قابىلدانعان سوڭ، اۋىلىنا دەمالىسقا كەلiپ، سودان كەيiن تاشكەنتكە اتتانعان سياقتى. سەيتتiڭ وتباسىنىڭ تاعدىرىن سول ساپاردا انىق-قانىق بiلiپ بارىپ قولىنا قالام الۋى ىقتيمال. ورايى وسىعان اكەپ تiرەيدi. سماعۇل ءامزين – «ەڭلىك-كەبەكتە» كەبەكتiڭ بەينەسiن ءساتتi ويناپ شىققان. بۇل كەزدە اڭگiمە ءالi جاريالانباعان. مۇمكiن، جازىلماۋى دا. حالىقتىڭ مۇحتارعا «قىمباتتى سىيلىقتار تارتۋى»، ونى قۇرمەتتەپ شىعارىپ سالۋدىڭ راسiمiنە ۇقسايدى.

دۇنيە كەڭ، ءومiر جولى – ۇزاق. ورتاق ماقساتتى مۇرات ەتكەن جانداردىڭ تiرشiلiكتەگi تۇراقتارى توعىسپاي تۇرمايدى. اڭگiمە جاريالانىپ كەتكەن سوڭ دا، ولار كەزدەسكەن. «قاراگوز» پەساسى 1926 جىلى سەمەيدە كiتاپ بوپ باسىلىپ شىقتى. مۇحتار قازاق وقۋ كوميسسارىنىڭ ءوتiنiشi بويىنشا لەنينگراد ۋنيۆەرسيتەتiنەن شاقىرتىلىپ الىنىپ، مەكتەپ وقۋلىقتارىن، «قازاق ادەبيەتi تاريحى» اتتى مونوگرافيا جازدى. «قاراگوز» سەمەي تەاترىندا قويىلىپ، مۇحتاردىڭ ءوزi جەتەكشiلiك ەتەدi. اكتەرلەردi ءوزi iرiكتەپ الادى. سولاردىڭ قاتارىندا سماعۇل ءامزين دە بار. احمەت اۋەزوۆ ەكەۋiنە سىرىم ءرولi تاپسىرىلادى. بۇعان قاراعاندا، سماعۇل تالانتتى، كەلبەتتi, ءانشi ادام بولعانى انىق. ءوزارا تiل تابىسىپ، شىعارماشىلىق ىنتىماقتاستىق نيەتتە قارىم-قاتىناس جاساعانى سەزiلiپ تۇر. ونىڭ ۇستiنە، ءوزi ونەر ادامى بولعاندىقتان دا، كوركەم شىعارمانىڭ تابيعاتىن ماقساتىن تۇسiنگەن پەيiلمەن قابىلداۋى دا مۇمكiن. ايتەۋiر، كوڭiلدەرiندە كiر دە، كiربiڭ دە ساقتالماعانى سەزiلەدi. ال وتىزىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا، سماعۇل امزەەۆ مۇحتاردىڭ جاقىن كۇيەۋ بالاسى بولدى. تاعدىردىڭ بۇل توعىسىن «تالكەك، مازاق» رەتiندە تۇسiنگەن اكە مۇحتار سماعۇلعا تەرiس باتاسىن بەردi. قايتىپ ولار كەزدەسكەن جوق. وتىز جەتەنشi جىلعى ناۋبەتتە سماعۇل دا ۇستالىپ كەتتi-مىس» دەلiنگەن سىبىستا بار. شەجiرەشi سەيتقالي قارامەندين سماعۇل امزەەۆتi (كەيiن عاليەۆ بوپ وزگەردi) بiلەتiنمiن. شىمكەنتتە تۇردى» – دەيدi. مۇنىڭ بارلىعى بiز ءۇشiن ونشا قىزىعارلىق دەرەك ەمەس. مۇحتاردان تىس ءومiر يەسiنiڭ تاعدىرى.

مiنە، مۇحتاردىڭ جيىرما بەس جاسقا تولىپ، زار كۇيiندەگi كەمەل كەزەڭiندە ءوزiنiڭ باسىنان كەشكەن وقيعانى ارقاۋ ەتكەن «وقىعان ازامات» اتتى اڭگىمەسiنiڭ جازىلۋ تاريحى وسىلاي. دوس وتباسىنىڭ قاسiرەتiن كورگەن كۇيiنiشتەن تۋعانمەن دە، «مەن ەڭبەك سiڭiرە المادىم» دەپ وكiنiشپەن وتكەن سەيتتiڭ اياۋلى بەينەسi كوز الدىڭنان كەتپەيدi. بار مۇڭ-نالاسىمەن جان تۇكپiرiنە ساۋلە قۇيىپ، كوڭىلiنە ادامگەرشiلiكتiڭ بiر ءتۇيiر اق تامشىسىنداي بوپ ۇيىپ قالادى.

«وقىعان ازامات» – مۇحتار اۋەزوۆ تۋىندىلارىنىڭ iشiندەگi اۆتوبيوگرافيالىق سيپاتى باسىم، ءومiردiڭ وزiنەن الىنعان بiردەن-بiر شىعارماسى.

ايتار ويدىڭ، تۇيەر تۇجىرىمنىڭ بارلىعى دا وسى سوزگە سيىپ تۇر.

(جالعاسى بار)

Abai.kz

تۇرسىن جۇرتباي. شىعارمانىڭ تۇتقاسى – اۆتورلىق يدەيا (جالعاسى)

ۇزدىك ماتەريالدار

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

«سولاي ەمەس پە؟»

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

Ең көп оқылған

ۇزدىك ماتەريالدار

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

«سولاي ەمەس پە؟»

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

Мобильді қосымшаны жүктеп алыңыз!