قازاق ايەلىنە ماداق
قازاق ايەلi دەگەنiمiز كiم؟ بiر سوزبەن ايتار بولساق – قايراتكەر. قايراتكەرلiگi قايدان بiلiنەدi? قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە جارىنىڭ جانىنا جالاۋ بولا العاندىعىنان بiلiنەدi. ال، قازاق ايەلi ءوزi ءوز بولعالى ونداي كەزەڭدەردە ارقاشان الدىڭعى شەپتەن تابىلىپ وتىرعان. نەبiر قاندى-قاساپ شايقاستاردا قابانباي باتىرمەن تiزە قوسىپ قىلىش سiلتەگەن جارى گاۋھاردىڭ، كەنەسارىنىڭ قاسىنان تابىلىپ وتىرعان قارىنداسى بوپايدىڭ بۇگiنگi سiڭلiلەرi بۇدان شيرەك عاسىر بۇرىن كiرگەن بەيتانىس زاماننىڭ، قيىن زاماننىڭ اۋىر جۇگiن جۇبايلارىمەن بiرگە كوتەرiستi. ادiلiنە كەلسەك، اۋىرتپاشىلىقتارعا ارقاسىن الدىمەن ءوزi توستى. قاشاندا ءومiردiڭ بiر پارادوكسى بار – قان مايدانعا قاراعاندا كۇندەلiكتi بەيبiت ومiردە ەرلiك جاساۋ الدەقايدا قيىن.
ءتۇسi سۋىق نارىق كەلiپ، ەلگە الەك سالعاندا، اينالدىرعان ءتورت-بەس جىلدىڭ iشiندە بارلىق زاۋىت-فابريكا اتاۋلى توقتاپ، ون مىڭداعان ادام «جۇمىسسىز» اتانىپ، ەسەسiنە باعا بiتكەن اسپانداپ شىعا كەلدi. 1949 جىلى قىتايداعى كوممۋنيستەر «شىعىس تۇركiستان» مەملەكەتiن قۇلاتقاننان كەيiن «دiنسiزدەردەن» قاشىپ، گيمالاي تاۋىن اسىپ، 7-8 جىلدا تۇركياعا جەتiپ توقتاعان ەلدiڭ كۇنكورiستi جاڭا جەردە قالاي باستاعانىن سۋرەتتەگەن مارقۇم حاسان ورالتاي اعامىز «ەلiم-ايلاپ» وتكەن ءومiر» اتتى كiتابىندا «مەنiڭ تۋعان ەلدە زاڭگi (اكiم دەگەن ماعىنادا – ءو.ا.) بولعان اكەم تەرi توندى ساتۋعا بiرiنشi رەت بازارعا الىپ شىقتى. بiر ۋاقىتتا كوزiم ءتۇسiپ كەتiپ ەدi, كوزiنەن اققان جاسى ساقالىنا قۇيىلىپ تۇر ەكەن» دەپ جازادى. قاتىگەز، جات نارىق كەلگەندە ەلiمiزدەگi قازاق جiگiتتەر دە وسى كۇيدi باستان كەشiرۋمەن كۇنi ءوتiپ جاتتى. مiنە، سول كەزدە قازاقتى قيىندىقتان قۇتقارىپ قالعان قازاق ايەلi بولدى. ول بەلiن بۋىنىپ، بiلەگiن سىبانىپ ساۋداعا شىقتى. بۇل iستiڭ ەبiن ءوزi دە بiلمەيتiن، جۇرە ۇيرەندi. بiرتە-بiرتە بۇرىنعى بiلدەي باستىق، عالىم، ينجەنەر، پروراب جولداسىن دا ۇيرەتتi.
بۇل بەلسەندiلiك، العىرلىق، نامىسقويلىق قاسيەت ونىڭ بويىنا سول كەزدە عانا پايدا بولىپ پا ەدi? جوق، قازاق ايەلi بۇرىن دا سونداي بولاتىن. تەك ول اسىل قاسيەتتiڭ بارلىعى بەيبiت، تىنىشتىق، مامىراقان زامانداردا الاپات بۇلا كۇش تۇرiندە ونىڭ بويىندا بۇعىپ جاتاتىن، ەر باسىنا، ەل باسىنا كۇن تۋعان كەزەڭدەردە عانا جانارتاۋ سەكiلدi اتقىلاپ شىعاتىن. كۇنi كەشە وتىز جىلدىعىن ءبارiمiز اتاپ وتكەن، كۇللi الەمدi تاڭ قالدىرعان، «ماڭگi جاسايدى» دەپ جۇرگەن كەڭەس وداعىن iرگەتاسىن شايقاپ، قابىرعاسىن قاقىراتپاسا دا جارىقشاق سالعان «جەلتوقسانداعى» قازاق جاستارىنىڭ الدىندا دا ۇران ساپ قاراكوز قىزدارىمىز ءجۇردi. ساپەر كۇرەگi مەن رەزەڭكە سويىلدىڭ استىندا قالعان ساپتاعى جiگiتتەرگە «شەگiنبەڭدەر!» دەپ رۋح بەرiپ ءجۇردi. ولاردىڭ اپالارى مانشۇك پەن ءاليا «حالىق جاۋى» بولىپ ۇستالعان اكەلەرiنiڭ كiناسiزدiگiن ەرلiگiممەن دالەلدەيمiن دەپ ءجۇرiپ قازا تاپتى. ءۇشiنشi باتىر قىز، ۇشقىش حيۋاز دوسپانوۆا اۋىر جاراقاتتان كەيiن دە مايداننان كەتپەي قويدى. «مەنi ۇشاقتىڭ كابيناسىنا كوتەرiپ مiنگiزiپ، كوتەرiپ ءتۇسiرiپ الاتىن» دەۋشi ەدi اپاي... (قاسىنداعى بiرگە سوعىسقان قۇربىسىنىڭ ءبارi العان «التىن جۇلدىز» ۇشاق كومانديرi بولعان سول باتىر قىزعا بۇيىرمادى. تەك تاۋەلسiز قازاقستاننىڭ «حالىق قاھارمانى» اتاندى).
ولاردىڭ الدىنداعى اپالارى، ساكەن سەيفۋلليننiڭ، بەيiمبەت مايليننiڭ، تاعى باسقا دا تولىپ جاتقان قازاق ارىستارىنىڭ ايەلدەرi ستاليندiك لاگەر ازابىن كۇيەۋلەرiمەن بiرگە كوردi. ال، اشارشىلىق زۇلماتىندا وتباسىن امان الىپ قالامىن دەپ جانتالاسقان قازاق ايەلiنiڭ ولمەس بەينەسiن بەيiمبەت مايلين «كۇلپاش» دەگەن اڭگiمەسiندە سومداپ كەتتi (سول سۇمدىق كۇندەردە وسى شىمكەنتتiڭ كوشەلەرiندەگi اشتىقتان ءولiپ قالعانداردىڭ دەنەلەرiن تاڭەرتەڭ اربا-اربا ەتiپ جينايدى ەكەن. سوندا سولاردىڭ بiر دە بiرەۋi «اقىرى ءولiپ بارامىن عوي، تويىپ ولەيiن» دەپ دۇكەن توناپ كورمەپتi... مiنە، تەكتiلiك!).
...اشتىق كەزiندە كiشكەنتاي قىزىن، ۇلىن ەرتiپ كەلە جاتقان جالعىز ايەلدi الدا كورiنگەن اۋىلعا جەتكiزبەي قاسقىرلار قورشادى. قىزىن تاستاپ، ۇلىن الىپ قاشتى انا... مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ اعامىز ارامىزدا ءجۇر. «ۇل – ۇرپاق، قىز – ءورiس» دەگەن دانالىقپەن سۋسىنداعان قازاق ايەلi جولداسىنىڭ ۇرپاعى وشپەگەنiن ويلادى...
جوڭعارمەن ەكi اراداعى ەكi ءجۇز جىلعا سوزىلعان سوعىستا حالقىنىڭ ۇشتەن ەكiسiنەن ايرىلسا دا، جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنا قاراي سانىن 5 ميلليونعا جەتكiزiپ، تۇتاس الىپتار شوعىرىن سىيلاعان، پاتشا مەن كەڭەس وكiمەتiنە قارسى 300-دەن استام كوتەرiلiسكە شىققان، 1916 جىلمەن 1933 جىل اراسىندا ولiدەي-تiرiلەي تاعى جارتىسىنان استامىن جوعالتقان ۇلتتىڭ ۇلى وتان سوعىسىندا جاۋجۇرەكتiكتiڭ ۇلگiسiن كورسەتكەن جiگiتتەرiن ومiرگە اكەلگەن، 1945-1991 جىلدار اراسىندا قازاق رەسپۋبليكاسىن گۇلدەندiرگەن، دامىتقان، «قازاق ادەبيەتiنiڭ التىن عاسىرىن» جاساعان تالانتتى ۇل-قىزدارىن جارىق دۇنيەگە شىعارعان قازاق ايەلiنiڭ كەرەمەتتiگiنiڭ سىرى نەدە؟
ونىڭ سىرى – جەتi اتاعا جەتپەي قوسىلماعان قازاق ايەلiنiڭ قۇرساعىنىڭ اسىلدىعى، تازالىعى مەن ءوزiنiڭ تۋابiتتi جاراتىلىس-بولمىسىنا دەگەن ادالدىعىندا. اللا تاعالا ادام اتانىڭ قابىرعاسىنان حاۋا انانى جاراتقان سوڭ، «مiنە، سەنiڭ ومiرلiك سەرiگiڭ» دەپ تانىستىرعاندا ونىڭ باسىنا اق جاۋلىق سالىپ كورسەتكەن ەكەن. حاۋا انا ادام اتاعا يiلiپ سالەم بەرiپتi. ايەل سالەمiنiڭ سىرتقى ماعىناسى iزەت، قۇرمەت بولسا، iشكi ماعىناسى العان جارىنىڭ امان بولعانىن اللا تاعالادان تiلەۋ ەكەن. ونىڭ دالەلi, قازاق ايەلi كۇيەۋi ولگەن كۇننەن باستاپ سالەم سالۋىن توقتاتادى. توقتاتۋى مiندەتتi ەمەس، بiراق تiلەگi ورىندالماعان سوڭ سالماۋىنا دا بولادى. ايتسە دە، كوپ جەردە قازاق جەسiرi iزەتiنەن جاڭىلمايدى، ەسەسiنە العىس الادى. سونىمەن قاتار، اق جاۋلىعىنا دا ادال. ال، باتىرلىق تا، دانالىق تا ادالدىقتان باستاۋ الادى...
قازاق ايەلi بۇرىن بوساناردا جاناشىر ابىسىن-اجىندارى جينالىپ ۇزاق ولەڭ ايتاتىن بولعان. «كەل، كەل، ءسابي، كەل، ءسابي! قولداسىن سەنi كوپ ءنابي! اللام ءوزi وڭعارسا، امان كەلەر بۇل ءسابي! اللام، سەنەن تiلەيiن، بەرگەنiڭدi بiلەيiن، امان بەرسەڭ بالامدى، ساداعاڭ بوپ كەتەيiن! ۇلىق ەتiپ ۇلدى بەر! قىلىقتى ەتiپ قىزدى بەر! قالاي بەرسەڭ ولاي بەر، امان ەتiپ، تiرi بەر!». قازاقتىڭ بالاسى شىر ەتiپ جەرگە تۇسكەندە العاش ەستيتiنi اق تiلەك ولەڭ بولعان. اباي اتامىزدىڭ «تۋعاندا دۇنيە ەسiگiن اشادى ولەڭ» دەۋiنiڭ سەبەبi دە وسىندا.
«سۇتپەن ەنگەن مiنەز سۇيەكپەن كەتەدi» دەيتiن قازاق ايەلi ءسابيiن ەمiزiپ وتىرىپ تا بەسiك جىرىن ايتۋدان جاڭىلعان جوق. بالانىڭ اعزاسى ادال سۇتپەن قورەكتەنسە، جان دۇنيەسi «حالقىن جاۋدان قورعاعان، باتىر بولار ما ەكەنسiڭ، ەلدiڭ قامىن ويلاعان، اقىن بولار ما ەكەنسiڭ» دەگەن جىرمەن سۋسىندايتىن. ول بارىپ ادام ساناسىن باسقاراتىن تۇپساناعا قۇيىلاتىن.
ادال بولمىسىنان تايماعان قازاق ايەلi «كۇيەۋ – ايەلiنiڭ پiرi»، «اتا – بالانىڭ پiرi» دەگەن ۇستانىمىنان دا اينىعان ەمەس. بالا-شاعاسىنا ارقاشان اكەسiن ۇلگi ەتiپ كەلدi. وتاعاسى داستارقانعا وتىرماي، ەشكiم تاماققا قول سوزبايتىن ەتiپ تاربيەلەدi. «بiر قولىمەن بەسiكتi, بiر قولىمەن الەمدi تەربەگەن» ول بابالارىمىزدىڭ «اكە – ۇلدى، انا – ۇلتتى تاربيەلەيدi» دەگەن دانالىعىن ارقاشان ەستە ۇستادى. ۇلىن ەس بiلگەننەن «ەردiڭ ەكi سويلەگەنi – ولگەنi»، «قوياندى – قامىس، ەردi – نامىس ولتiرەدi»، «مالىم – جانىمنىڭ، جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى»، «مال ساقتاما، ار ساقتا»، «ەل نامىسى – ەر نامىسى»، «جiگiتتiڭ قۇنى – ءجۇز جىلقى، ارى – مىڭ جىلقى»، «ەر جiگiتكە ولiمنەن ۇيات كۇشتi»، «ەر موينىندا قىل ارقان شiرiمەس»، «جارلى بولساڭ دا، ارلى بول»، «جiگiتكە جار قىمبات، نامىس پەن ار قىمبات»، «بار بارىن جەيدi, ۇياتسىز ارىن جەيدi»، «قولىڭمەن iستەگەنiڭدi موينىڭمەن كوتەر»، «ولiمگە بەرەر جانىم بار، پەندەگە بەرەر ارىم جوق»، «ادام ساناسىن ار تۇزەيدi»، «رۋح پەن نامىس – ەگiز»، «ار ساتىپ ىرىس جيناما»، «ارعا تارتپاي ارمان تۇل، نامىس قۋماي ماقسات تۇل»، «جۇيرiك – الىسقا، جiگiت نامىسقا شابادى»، «نامىسى بار جiگiتتiڭ نار كۇشi بار، نامىسى جوق جiگiتتiڭ قاي كۇشi بار؟» دەپ، قىزىن ء«ارلi بولعانشا ارلى بول»، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيىم»، «ارۋدىڭ ءامiرشiسi – ارى»، «ار قينالماي، جان قينالمايدى»، «جولداس كۇتۋ – جارعا سىن، جالعان سوزدiك – ارعا سىن»، «ارعا – ءمiناجات» دەپ ۇيرەتتi. ەندi وسىنداي تەڭدەسسiز تاربيە كورگەن ۇلتتىڭ ۇلى مەن قىزى ارلى، نامىستى، باتىر بولماعاندا قانداي بولۋى تيiس؟ ەندەشە، كيەلi دومالاق انانىڭ، تۇتاس رۋدىڭ اتىن يەلەنگەن قاراكەمپiر مەن قىزايدىڭ، ەسiمi قالىڭ ەلدiڭ ۇرانى بولعان قارقاباتتىڭ ومiرگە كەلۋi زاڭدىلىق ەمەس پە؟
راس، بۇگiنگi كۇن ءوزiنiڭ زاماناۋي ازداعان وزگەرiسiن ەنگiزدi. قانشاما عالىم، كاسiپكەر، ۇستاز، دارiگەر قازاق ايەلi ءوزiنiڭ عانا ەمەس، ەلiنiڭ دە اتىن شىعارىپ ءجۇر. سويتە تۇرا، ولار ءوزiنiڭ باستى مiندەتiن دە ۇمىتپاي، سانالى، ارلى-نامىستى، تاباندى، بiلiمدi, جiگەرلi ۇرپاق تاربيەلەپ وتىر. سەبەبi, ۇلتتى ۇلت ەتiپ ساقتايتىن سالت-داستۇرلiك ۇستانىم-قاعيدالار ەشۋاقىتتا وزگەرمەك ەمەس. سونىڭ ءبارiن ۇلكەننiڭ الدىن كەسiپ وتپەيتiن يبالى قازاق ايەلi بولاشاققا دا كوزiنiڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ جەتكiزەرi داۋسىز.
جاسا، قازاق ايەلi! بiز سەنiڭ الدىڭدا شەكسiز قارىزدارمىز...
ومىرزاق اقجىگىت
Abai.kz
