ءبىز  «قوزىباەۆ وقۋلارى-2016: ەۋرازيا  مادەني-وركەنيەت ۇدەرىسىنىڭ زاماناۋي ۇردىستەرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسياعا قاتىسۋعا كەلگەن اكادەميك، ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ساعىندىق ساتىبالدين اعامىزعا جولىعىپ، عالىممەن ەستەلىك تەڭگەگە ەلباسىنىڭ بەينەسى بەدەرلەنۋىنە بايلانىستى پىكىرىن بىلگەن ەدىك، - دەپ جازادى "ەگەمەن قازاقستان".

– اعا،  «قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنە-25 جىل: ۇلتتىق ۆاليۋتا» دەگەن تاقىرىپ­پەن وتكەن كونفەرەنتسيادا  قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ پورترەتى بەينەلەنگەن مەرەيتويلىق بانكنوتتىڭ  تانىستىرىلىپ،  1 جەل­توق­ساننان باستاپ  اينالىمعا شىعا­رىلاتىنىن قازاقستاندىقتار  جىلى ىلتيپاتپەن قارسى الدى. بۇل جونىندە  ءسىزدىڭ وي-پىكىرىڭىزدى  بىلسەك دەپ ەدىك.

– بانكنوتتى تانىستىرۋ سالتاناتىن­دا دا، وسى وقيعاعا قاتىستى «ەگەمەن قازاق­ستان­دا» جاريالانىپ جاتقان پى­كىرلەردە دە  ايتىلعانداي، الەم  مويىن­داعان تۇلعالاردى، قايراتكەرلەردى  قۇرمەتتەۋ ەجەلدەن بار. ەلىنە، جۇر­تىنا  ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن باس­شى­لار اسپەتتەلىپ جاتسا،  نەسى ايىپ؟ قاي­تا مۇنداي قوشەمەتتەردى  قالىڭ جۇرت­شى­لىقتىڭ شىنايى  سۇيىسپەنشىلىگى، رياسىز كو­ڭىلى رەتىندە قابىلداعان ءلازىم.  «بۇقارا باقىتى – باسشىدان» دەپ تەككە ايتىلماسا كەرەك. شيرەك عاسىر ىشىندە قول جەتكەن ۇلان-­عايىر تابىستار مەن جەتىستىكتەر، داع­دا­رىستارعا قاراماستان، قازاقستاننىڭ ىر­عاقتى، ۇيلەسىمدى ءوسىپ-وركەندەۋى، الەمنىڭ وزىق ەلدەرى قاتارىنا قوسىلۋ جولىندا سەر­پىندى باعدارلامالاردىڭ ىسكە اسىرىلۋى نۇر­سۇلتان  ءابىشۇلىنىڭ ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى.

وتكەن عاسىردىڭ اياعىنداعى اسا اۋىر كەزەڭدەر ءبارىمىزدىڭ كوز الدىمىزدا. ءوندىرىس ورىندارى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جابىلىپ، جۇمىسشىلار دالادا قالدى. اۋىل شارۋاشىلىعىنا جانار-جاعارماي جەتكىزۋ مۇڭعا اينالدى. جالاقى، جاردەماقى، زەينەتاقى ايلاپ تولەنبەيتىن جاعداي قالىپتاستى. دۇكەن سورەلەرى بوس جاتتى. حالىق قولىنداعى رۋبل «پىشەن اقشا» دەلىنىپ كەتتى. وسىنداي ءولىارا شاقتا  ۇلت، ەل تاعدىرىن موينىنا العان ەلباسى حالىقشىل باسشى ەكەنىن  سوزىمەن دە، ىسىمەن دە دالەلدەپ كەلەدى. ونىڭ ءار كۇنى، ءار ايى، ءار جىلى  قيىندىقتارمەن كۇرەستە شىڭدالعان ۇلكەن مەكتەپ دەر ەدىم.  ۇدايى  جەڭىسكەرلىگىنىڭ سىرى مىنادا: ول حالقىن، حالقىنىڭ ۇكىلى ۇمىتىندەي ەگەمەن مەملەكەتىن  جان-تانىمەن سۇيەدى، قانداي قاتەرگە دە  دايىن. مەن مۇنى  ونىڭ كومانداسىندا جۇرگەن عالىمداردىڭ ءبىرى رەتىندە جاقسى بىلەمىن.

سول سەبەپتى ءوز باسىم  10 مىڭدىق كادە­سىيلىق بانكنوتتارعا پرەزيدەنت پور­ترەتىنىڭ ورنالاستىرىلۋىن  قۋاتتايمىن.

– بۇگىندە  ەكسپورتتىق الەۋەتىمىز ءوسىپ، قازىنامىز ۆاليۋتامەن تولىقتى. ىلگەرىلەۋدىڭ سىرى نەدە؟

– باتىس، شىعىس كاپيتاليستەرىن قارجى قۇيۋعا ۇگىتتەۋ، سەندىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ولار الدىمەن تابىس ءتۇسىرۋ جولدارىن،  ول ءۇشىن مەملەكەت تاراپىنان قولايلى  جاعدايلار جاسالۋىن  قالايدى. پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن ينۆەستيتسيا اكەلۋ باعىتىندا زور  ىستەر اتقارىلدى.  قازىر 185 ەلدىڭ اراسىندا  35-ءشى ورىندامىز.  تەڭگە ۇلتتىق ەكونوميكانى كوتەرۋشى، قوزعاۋشى قۋاتتى كۇشكە اينالدى. وسى تۇستاردا نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ الەمدىك نارىقتىڭ سۇرا­نىسىن جەتە زەرتتەي العان ءبىلىمدى كوشباسشى ەكەنىنە كوزىم جەتتى.

ءالى ەسىمدە، سول كەزدەرى وتاندىق ءبىر توپ عالىمدى جيناپ الىپ، قىتاي جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى قارقىندى دامۋشى مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن زەرتتەپ، زەردەلەۋدى، كەيىن قازاقستاننىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى دامۋ باعدارلاماسىن جاساۋدى تاپسىردى.  العاشقى نۇسقاسىن وقىپ، تانىسىپ شىققاننان كەيىن  كوپ تۇستارىنا ءوزىنىڭ ۇسىنىستارىن قوستى. بارىنەن بۇرىن كومىرسۋتەكتەرى ءوندىرىسىن ۇلعايتۋعا باسىمدىق بەرۋ كەرەك دەپ شەشتى.  ەكىنشى ورىنعا وندىرىستىك مەتالدار ورنالاستى. ءومىر تاجىريبەسىندە باعدارلامانىڭ ءدال وسىلاي قۇرىلۋى دۇرىس ەكەنىنە كۋا بولدىق.  مۇناي مەن گاز وندىرىسىنە دە ينۆەستيتسيا قۇيۋشىلار لەگى مولايا ءتۇستى. داعدارىستاردى كۇنى بۇرىن بولجاي ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا ەلدى  قاتەرلى وتكەلدەردەن امان الىپ شىقتى.  ءتىپتى، 2008 جىلى ەكىنشى دەڭگەيلى بانكتەرىمىزدى دەفولتتىق  جاعدايدان قۇتقارا العان ول بۇل كەسەلدى بانك وليگارحتارىنان بۇرىن كورىپ، ۇلتتىق قور ارقىلى دەر كەزىندە كومەككە باردى.  مۇنىڭ ءوزى كورەگەن ءارى دۇرىس شەشىمدى جەدەل قابىلدايتىن  تۇلعا ەكەنىن دالەلدەپ تۇر ەمەس پە؟

– قازاقستان – «ماڭگىلىك ەل» بو­لۋعا ۇمتىلعان، «2050» ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرىپ، «نۇرلى جولعا» تۇسكەن مەملەكەت. ۇلت  تاعدىرىن شەشەر اۋقىم­دى باعدارلامالاردىڭ اۆتورى نۇرسۇل­تان ءابىشۇلى ەكەنى بارشاعا بەلگىلى. وسى سوزىمىزگە قوسىپ-الارىڭىز قانداي؟

– وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىل­دارىنان كەيىن تۋعان ۇرپاق ءبىز كورگەننىڭ بەرگىسىن دە  كورگەن جوق. ولاي دەيتىنىم،  1991 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەگەمەندىگى جاريالانعاندا، ەلىمىزدە گيپەرينفلياتسيا ورتتەي قاۋلاپ تۇرعان ەدى. بۇعان جۇمىسسىزدىق دەگەن «قىزىلكوز» پالە جانە قوسىلدى. پرەزيدەنت مەيلىنشە قىسقا مەرزىم ىشىندە گيپەرينفلياتسيا،  دەۆالۆاتسيا، رەتسەسسيا دەگەندەردى تولىق اۋىزدىقتاي العان پوستكەڭەستىك اۋماقتاعى جالعىز باسشى بولدى.  1996 جىلى قازاقستان سوڭعى قيىندىقتى باستان كەشىردى. 1998 جىلى ەكونوميكادا ازداعان ىلگەرىلەۋشىلىك تىركەلدى. ءارى قاراي ءوسىپ-وركەندەۋ باستالدى.

 – ءبىز ەلىمىزدىڭ دامۋ قارقىنى جايلى ايتقاندا،  نەگىزىنەن ەل ىشىندە جۇرگىزىلگەن رەفورمالارعا كوبىرەك باسىمدىق بەرەمىز. ءيا، رەفورمالار قاجەت كەزدە جاسالدى جانە دە پايداسى دا از بولعان جوق. سولاي بولا تۇرسا دا، كاپيتاليزم دۇنيەسىندە  بۇلار ونشا ماڭىزدى قىزمەت اتقارمايدى ەمەس پە؟

– وتە دۇرىس ايتاسىز. ءبىرىنشى كەزەكتە  ارىپتەستەرمەن سىيلاستىق، تۇسىنىستىك دەگەن باستى تالاپ تۇرادى. سونداي-اق، ەل ىشىندەگى ساياسي تۇراقتىلىققا باسا ءمان بەرىلەدى. وسىلاردىڭ باستى قاجەتتىلىك ەكەنىن ەلباسى  دەر كەزىندە ءدوپ باسىپ، تاني ءبىلدى. بۇل كۇندەرى ءبىز – ەڭ تىلەكتەسى كوپ ەلدەردىڭ ءبىرىمىز.  دەمەك، ىشكى-سىرتقى  ساياساتتاعى دۇرىس ۇستانىم وركەندەۋىمىزدىڭ  قوزعاۋشى كۇشىندەي جۇمىس ىستەپ تۇر دەگەن ءسوز.  قازىر قازاقستان الەمنىڭ 111 مەملەكەتىمەن ساۋدا-ساتتىق ورناتقان. بيزنەس احۋالى جونىنەن 180 ەلدىڭ اراسىندا  50-ءشى ورىندى يەلەنگەن. مۇنىڭ ءبارى ەلباسىمىزدىڭ ستراتەگيالىق جوسپارلارىنىڭ ويداعىداي جۇزەگە اسىپ  كەلە جاتقانىن كورسەتەدى.

ال بار بولعانى 15 جىلدىڭ ىشىندە 33 جىلدىق جوسپاردى ورىنداۋ – تاريحتا بولماعان سەكىرىس.  سول سەبەپتى مەن  «قازاقستان-2030» باعدارلاماسىن پرەزيدەنت جاساعان ء«تورتىنشى عالامات» دەيمىن. ال «2050» ستراتەگياسىن قازاق­ستاندىق «جەتىنشى عالاماتقا» تەڭەيمىن.  30 ەلدىڭ ساپىندا بولۋ ۇلتتىڭ تولىق ساپالىق جاڭعىرۋىنا اكەلەدى. مۇنى عالامات دەمەي نە دەرسىڭ؟!

ءبىز كوشباسشىمىزدىڭ حالقىن شىن مانىندەگى باقىتتى بولاشاققا باستا­عان ايرىقشا تۇلعا ەكەنىن ەسكەرسەك،  پرەزيدەنت بەينەلەنگەن كادەسىيلىق بانكنوتتىڭ شىعارىلۋى تاۋەلسىزدىكتىڭ 25 جىلدىق مەرەيلى تويىنا ارنالعان  ەرەكشە سىي بولارى انىق.

اڭگىمەلەسكەن ءومىر ەسقالي

Abai.kz