وسى جيىندا مينيسترلەر كابينەتىنىڭ مۇشەلەرى ۇبت-نى وتكىزۋ فورماتىن جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرىن، ياعني وسى سىناقتىڭ الداعى تاعدىرىن تالقىعا سالعان بولاتىن.

ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆ مەكتەپ تۇلەكتەرىن كۇتەتىن وسى ۇلكەن سىناققا قاتىستى قوعامدا ءارالۋان كوزقاراس قالىپتاسقانىن ايتتى. بۇل مينيسترلىكتىڭ ءوز ۇستانىمىن قايتا قاراۋىنا تۇرتكى بولدى. 

– ۇبت اعىمداعى جىلى 13-ءشى رەت وتكىزىلدى. 13 جىلدىڭ ىشىندە 1,5 ميلليون­نان استام بالا قاتىستى. بۇل رەتتە ۇبت ءوزىن تۇلەكتەردىڭ ءبىلىمىن تاۋەلسىز باعالاۋشى رەتىندە دە، ولارعا جاڭا بيىكتەرگە كوتەرىلۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن وزىندىك ءبىر «الەۋمەتتىك ليفت» رەتىندە دە كورسەتتى. دەگەنمەن مينيسترلىك 10 مىڭنان استام مۇعالىم، اتا-انا، مەكتەپ بىتىرۋ­شىلەر، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار وكىلدەرى قاتىسقان قوعامدىق ساۋالناما جۇرگىز­گەندە، ۇبت-عا قاتىستى وتە ماڭىزدى پروبلەمالار انىقتالدى، – دەدى مينيستر.
سونىمەن، بىرىنشىدەن، ونىڭ ايتۋىن­شا، قوعام ۇبت-نى تەك «جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ ەمتيحانى رەتىندە قابىل­داي­تىنى» بەلگىلى بولدى. ياعني، ۇبت «مەكتەپ ءبىتىرۋ ەمتيحانى رەتىندەگى ءوز فۋنكتسياسىن ورىنداماي» وتىر. «بۇل تەستىلەۋگە تۇلەكتەر ەشقاشان 100 پايىز قاتىسقان ەمەس: جىل سايىن وعان قاتىس­پايتىن وقۋشىلار سانى 30 پايىزعا جەتەدى».

ەكىنشىدەن، ساۋالناما «ۇبت-نىڭ ءباسى جوعارى سىن بولىپ تابىلاتىنىن، تيىسىن­شە، ونىڭ ساناسى قاتپاعان جاس وسكىندەرگە تىم اۋىر پسيحولوگيالىق سالماق تۇسىرەتىنىن» كورسەتكەن. 

– وسىعان بايلانىستى ءبىزدىڭ مي­نيسترلىك ەكى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزدى. ءبىرىنشىسى بويىنشا ەمتيحاندار «مەكتەپ ءبىتىرۋشى ەمتيحانعا» جانە ۇبت-عا ءبولىندى. بۇل جەردە ۇبت-نى جوعارى وقۋ ورىن­دارىنا ءتۇسۋ ەمتيحانى رەتىندە قالدىرۋ ۇسىنىلادى. ول مەملەكەتتىك گرانتتاردى ءبولۋ جۇيەسى قىزمەتىن اتقارادى. ەكىنشىسى باعىت بويىنشا ۇلتتىق بىرىڭعاي تەس­تى­لەۋدىڭ قۇرىلىمى وزگەرتىلدى، – دەگەن بعم باسشىسى ۇستازدار، اتا-انالار قاۋىمىمەن 30-داي كەڭەس وتكىزىلگەنىن، رەفورما سولار قورىتىندىسىنا سۇيەنە­تىنىن قوستى.

وسىلايشا بۇرىنعى كۇيدەگى ۇبت جويىلىپ، مينيسترلىك ونى قازىر ەكى كەزەڭگە اجىراتىپ تاستادى: مەكتەپ ءبىتىرۋ ەمتيحانى ءرولىن «قورىتىندى اتتەستاتسيا» اتقارادى. ال ۋنيۆەرسيتەتتەرگە تۇسكىسى كەلەتىن تۇلەكتەر ۇبت-عا قۇجات تاپسىرادى. 

قورىتىندى اتتەستاتسيا مەكتەپتەردە 5 ءپان بويىنشا جۇرگىزىلەدى: ونىڭ تورتەۋى – مىندەتتى، ال بىرەۋى – قالاۋى بويىنشا. مينيستر بۇل ەمتيحاندى جوو-لارعا تۇسۋگە قۇلقى جوقتار تاپسىراتىنىن ناقتىلادى: «سول سەبەپتى بۇل سالادا ەرەكشە جاڭا دەيتىندەي ەشتەڭە جوق، بارلىعى مۇعالىمدەرگە دە، وقۋشىلارعا دا تانىس. تەك ءبىر وزگەرىس بار: ەگەر بۇعان دەيىن سۇراقتاردى وبلىستىق ءبىلىم باسقارمالارى ازىرلەسە، ەندى ەكى ءپان بويىنشا تەستىلىك سۇراقتاردى ۇلتتىق تەستىلەۋ ورتالىعى دايىندايتىن بولادى. تەستىلىك سۇراقتار دايىن بولىپ قالدى. ءبىز مەكتەپتەردە سىنامالىق تەستىلەۋگە كىرىسۋگە دايارمىز» دەدى ەرلان كەنجەعاليۇلى.

ول ۇبت فورماتى وزگەرەتىنىن ما­لىمدەدى. 

– بۇرىن تۇلەكتەر 5 ءپان بويىنشا 125 سۇراققا جاۋاپ ىزدەيتىن جانە سونىڭ ىشىندە 4 ءپان بويىنشا 100 سۇراق ەسكەرىلەتىن ەدى. ال كەلەسى 2017 جىلعى ۇبت فورماتى بويىنشا 120 سۇراق بولادى جانە بارلىق 120 سۇراق ەسكەرىلەدى دەپ كوزدەلۋدە. ەڭ جوعارعى بالل – 140 بولادى. سەبەبى، بىردەن 2 بالدان جيۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن سۇراقتار بار. ياعني، ۇبت اقىرىن-اقىرىن SAT-قا قاراي كوشە بەرەدى، – دەدى ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى.

تۇسىندىرە كەتەيىك، SAT (Scholastic Assessment Test نەمەسە Scholastic Aptitude Test, سحولاستيكالىق قابىلەتتەر تەستى) – جالپى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى جوو-عا تۇسەتىن تۇلەكتەرگە ارنالعان امەريكالىق تەستىلەۋ ءتۇرى، ول وقۋشىلاردىڭ بازالىق ءبىلىمىن، سونداي-اق قاساڭ ەمەس، سىندارلى (كريتيكالىق) ويلاۋ ماشىقتارىن تەكسەرۋگە باعدارلانادى. مىسالعا، ونداعى كەيبىر تەستتەر تالاپكەردەن ءماتىننىڭ باستى يدەياسىن انىقتاۋدى، قورىتىندى جاساۋدى، سونداي-اق ماعىناسى بويىنشا سايكەس كەلەتىن ءسوزدى تاڭداپ، ءبىر ءسوزى ءتۇسىپ قالعان سويلەمدى تولتىرۋدى، تاعى باسقالارىن تالاپ ەتەدى. قازاقستان بىرتە-بىرتە وسىعان كەلەتىنگە ۇقسايدى.

ە.ساعاديەۆ تەستىلەۋدى وتكىزۋگە قانشا ۋاقىت بولىنەتىنىن دە حابارلادى: ۇبت-عا 3 ساعات 30 مينۋت بەرىلمەك. ودان ءوتۋ بالى وزگەرمەپتى (120 سۇراقتان ەڭ كەمى 50 بالل جيۋ كەرەك).
– سۇراقتار 5 ءپان بويىنشا قويىلادى. ونىڭ ىشىندە ۇشەۋى – مىندەتتى، قالعان ەكەۋى – تاڭداعان ماماندىعىنا سايكەس بەيىندى ءپان. ناتيجەسىندە، وتاندىق جوو-لارداعى بارلىق 175 ماماندىق بەيىندى پاندەرى بويىنشا 10 كومبيناتسياعا بولىنگەن. مىسالى، «ماتەماتيكا-فيزيكا» كومبيناتسياسى بويىنشا تاپسىرسا، تالاپكەر 52 ماماندىق اراسىنان تاڭداۋعا، 4 جوو-نى كورسەتۋگە مۇمكىندىگى بولادى، – دەدى مينيستر.
ۇبت-نىڭ بۇرىنعى فورماتىندا «مىندەتتى پاندەر» – وقۋشىنىڭ مەكتەپتە وقىعان ءتىلى، ماتەماتيكا جانە قازاقستان تاريحى بولاتىن. ال ۇسىنىلىپ وتىرعان جاڭا فورماتتا بۇل ءسال وزگەرەدى: ەندى «مىندەتتى پاندەر» – ماتەماتيكالىق ساۋات­تىلىق (ماتەماتيچەسكايا گراموت­نوست), وقۋ ساۋاتتىلىعى (گراموتنوست چتەنيا) جانە قازاقستان تاريحى بولادى.

بعم باسشىسى وزدەرىنە بىرنەشە ۇسىنىس تۇسكەنىن باياندادى. 

– ەڭ كوپ ايتىلعانى – ەكى ۇسىنىس. ءبىرىنشىسى – ۇبت-نىڭ مىندەتتى پاندەرى اراسىنان «قازاقستان تاريحىن» الىپ تاستاۋ بولدى. ويتكەنى بۇل ءپان بويىنشا ەمتيحان ەكى رەت تاپسىرىلادى: مەكتەپتە جانە ۇبت-دا. ءبىزدىڭ مينيسترلىكتىڭ ۇستانىمى قانداي؟ ءبىز بۇل ءپاندى قالدىرۋ كەرەك دەپ سانايمىز. ويتكەنى قوعامنىڭ پىكىرى بويىنشا بۇل وتە ماڭىزدى ءپان جانە ۇبت-دا ول مىندەتتى تۇردە بولۋعا ءتيىس. ەكىنشى ۇسىنىس – «التىن بەلگى» يەگەرلەرىن جانە ءارتۇرلى وليم­پيادالار مەن بايقاۋلاردىڭ جەڭىمپازدارى مەن جۇلدەگەرلەرىن ۇبت-دان بوساتۋدى قاراستىرادى. ءبىز بۇل ۇسىنىستى دا قول­دامادىق. بارلىق تالاپكەرلەر ۇلتتىق بىرىڭ­عاي تەستىلەۋدەن ءوتۋى كەرەك دەپ ساناي­مىز – دەپ ءتۇيدى مينيستر ەرلان ساعاديەۆ.
ءوتىنىش قابىلداۋ ۇبت بويىنشا 10 ناۋرىز بەن 10 مامىر ارالىعىندا جۇرەدى. تەستىلەۋ 20 ماۋسىمنان 1 شىلدەگە دەيىن وتپەك. قايتا تاپسىرۋ مۇمكىندىگى بولادى، ول 2017 جىلدىڭ 1-8 تامىزىندا جانە 2018 جىلدىڭ 5-12 قاڭتارى ارالىعىندا ۇيىمداستىرىلادى. 

ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ مۇنىڭ وتە ماڭىزدى ماسەلە ەكەندىگىنە نازار اۋدارتتى جانە مينيسترلىكپەن، قوعام وكىلدەرىمەن بىرگە، الدەنەشە رەت جيىن وتكىزىلگەنىن، جان-جاقتى تالقىلاۋ جۇرگەنىن راستادى.

– بىراق ۇيىمداستىرۋ جاعىنان بىرقاتار اتقارىلاتىن شارۋا ءالى دە بار. ول جۇمىس­تاردى الداعى ۋاقىتتا تولىمدى وتكىزەمىز دەگەن سەنىمدەمىن. ءبىز ۇبت-نىڭ جاڭا فورماتىن كەلەسى جىلدان باستاپ ومىرگە ەنگىزۋگە دايىنبىز – دەدى ۆيتسە-پرەمەر.

پرەمەر ب.ساعىنتاەۆ بۇل ء«اربىر وتباسىعا قاتىستى ماسەلە» بولعاندىقتان، وعان ۇكىمەتتىڭ ءمان-ماڭىز بەرىپ وتىرعانىن اتاپ كورسەتتى.

– ەندەشە بۇل جەردە ەشقانداي قاتەلىككە جول بەرۋگە بولمايدى. ەگەر كەلەسى جىلى كىرىسەتىن بولساق، قازىردەن باستاپ بارلىق ماسەلەلەر شەشىلۋگە ءتيىستى. ۇبت فورماتىن وزگەرتسەك، ونى ايقاي-شۋسىز، جوعارى ۇيىمداستىرۋشىلىق دەڭگەيدە وتكىزۋىمىز قاجەت، – دەگەن ۇكىمەت جەتەكشىسى وسى باعىتتاعى جۇمىستاردى باقىلاۋعا الۋدى ءوز ورىنباسارى ي.تاسماعامبەتوۆكە جۇكتەدى.

ۇكىمەت كۇزدە قارالعان «جىلىتۋ ماۋ­سىمىن لايىقتى وتكىزۋ» ماسەلەسىنە وسى وتىرىسىندا قايتا ورالۋىنا تۋرا كەلدى. «بيىلعى قاراشا ايىنىڭ اسا ايازدى ءارى قارلى بولۋىنا بايلانىستى بىرقاتار وڭىرلەردە جىلۋ قازاندىقتارى ىستەن شىعىپ، تۇرعىن ۇيلەر مەن الەۋمەتتىك نىساندارعا جىلۋ بەرۋ توقتاپ تۇر» دەدى پرەمەر. وسىعان وراي قاراعاندى وبلى­سىنىڭ اكىمى نۇرمۇحامبەت ابدىبەكوۆ، قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى ارحيمەد مۇحامبەتوۆ، شقو اكىمى دانيال احمەتوۆ، سقو اكىمى ەرىك سۇلتانوۆ، الماتى اكىمى باۋىرجان بايبەك جانە باسقا دا ءوڭىر باسشىلارىنىڭ ەسەپتەرى تىڭدالدى. ءوز سوزدەرىندە ولار حالىقتى جىلۋمەن قامتۋ، اپاتتىق جاعدايلاردى جويۋ شارالارى قابىلدانىپ جاتقانىن ءمالىم ەتتى. 
پرەمەر-مينيستر جىلۋ ماۋسىمىنا دايىن­دىق ماسەلەسى بۇعان دەيىن ۇكىمەت وتى­رىستارىندا بىرنەشە مارتە كوتەرىل­گەنىن، ايماق اكىمدەرى قىسقا تولىق دايىن­بىز دەپ بايانداعانىن ەسكە سالدى. ءارى بار­لىق اكىمدەرگە حالىقتى جىلۋمەن قام­­تا­ماسىز ەتۋ بارىسىن قاتاڭ قاداعالاۋدى تاپسىردى.

«قۇرمەتتى ارىپتەستەر، قۇرمەتتى اكىمدەر، قىس ەندى باستالدى جانە جاي باستالعان جوق. سول سەبەپتى، جىلىتۋ ماۋسىمىن ءوز باقىلاۋلارىڭىزعا الۋدى، قاتال باقىلاۋعا الۋدى تاپسىرامىن» دەپ نىقتاعان ب.ساعىنتاەۆ ءوزىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ا.مامينگە وسى جۇمىستاردى ۇيلەستىرۋدى جۇكتەدى.
ۇكىمەت وتىرىسىنىڭ كۇن ءتارتىبى بويىن­شا ادىلەت ءمينيسترى م.بەكەتاەۆ زياتكەرلىك مەنشىك سالاسىنداعى قولدانىستاعى زاڭناماعا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزەتىن جاڭا زاڭ جوباسىن تانىستىردى. ونىڭ ءبىراز جاڭالىعى بار. ماسەلەن، قا­زاقستاندا ءتول تاۋار بەلگىسى زاڭسىز قولدا­نىل­عان قۇقىق يەلەرى دە سول ءۇشىن وتەماقى الا الادى. 

ءمينيستردىڭ تۇسىندىرۋىنشە، قازىرگى «اۆ­تور­لىق قۇقىق تۋرالى» زاڭ بويىنشا اۆتور­لىق تۋىندىنى زاڭسىز قولدانعانىنا باي­لانىستى اۆتور قۇقىق بۇزۋشىدان وتە­م­­اقى ءوندىرىپ الا الادى. ال زاڭ بويىنشا تاۋار بەلگىسىنىڭ يەسى مۇنداي قۇقىققا يە بولا ال­مايدى. وسىعان بايلانىستى، ازاماتتىق كودەكسكە قۇقىق بۇزۋشىدان كەلتىرىلگەن شىعىننىڭ ورنىنا سوت بەكىتەتىن 500-دەن 10 000 اەك-كە (20 ميلليون تەڭگەگە) دەيىنگى كولەمدە نەمەسە زاڭسىز تاۋار بەلگىسى ور­نا­تىلعان تاۋاردىڭ قۇنىنان ەكى ەسە وتەماقى تالاپ ەتۋ جونىندە تاۋار بەلگىسى يەسىنىڭ قۇقىعى تۋرالى تولىقتىرۋلار ەنگىزىلەدى.

سونداي-اق ەندى زياتكەرلىك مەنشىك نىساندارىن ساراپتاۋ جانە تىركەۋ راسىمدەرى ء«بىر تەرەزە» ارقىلى جۇرگىزىلەدى. قازىر قازاقستاندا وتىنىمدەردى جانە ساراپ­تامالاردى قابىلداۋ – ساراپتاما ۇيىمدارىندا، ال زياتكەرلىك مەنشىك سالاسىنىڭ نىساندارىنا قۇقىقتى تىركەۋ – ادىلەت مينيسترلىگىندە جۇرگىزىلەدى. ياعني، الدەبىر ونەرتابىس يەسىنە ءار جەرگە شابىلىپ، ءبىراز جۇگىرۋگە تۋرا كەلەدى. بۇل جۇگىرىستە ەڭ قىمبات نارسە – ۋاقىت كەتەدى. سول مەرزىمدە وتاندىق يننوۆاتور ءونىمىن بوگدە بىرەۋلەر يەلەنىپ كەتۋى مۇمكىن جانە مۇنداي وقيعالار بولعان. 

ال دامىعان ەلدەر مۇشە ەىدۇ اياسىندا، اتاپ ايتقاندا اقش، پورتۋگا­ليا، جاپونيا، شۆەيتساريا، گەرمانيا، قىتاي، كورەيا ەلدەرىندە بۇل جۇمىستار ءبىر ۆەدومستۆودا، ء«بىر تەرەزە» قاعيداسى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. 

مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋ ماقساتىندا جاڭا زاڭ جوباسى تاۋار بەلگىلەرى جانە ونەركاسىپتىك مەنشىك نىساندارى، سونداي-اق زياتكەرلىك مەنشىك سالاسىنداعى اكىمشىلىك كەدەرگىلەردى ازايتپاق. ادىلەت مينيسترلىگىنىڭ دەرەگىن­شە، جاڭا جوبا بارلىعى 12 زاڭنامالىق اكتىگە 188 تۇزەتۋ ەنگىزۋدى كوزدەيدى. 

ايحان ءشارىپ