1916-2016 

قىزىل يمپەريا كەزىندە ەڭ بولماعاندا جىلىنا ءبىر دابىرالاتىپ قوياتىن تاريحي وقيعالاردىڭ ءبىرى 1916 جىلعى ورتالىق ازيا حالىقتارىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى بولاتىن. كوممۋنيستىك يدەيانىڭ وڭ جامباسىنا كەلگەندىكتەن ول وقيعالار جالاڭ ۇرانمەن بولسا دا جارنامالاندى. ءيا، ناسيحاتى مەن دەرەكتەرىنىڭ مازمۇنى تەك جارنامانىڭ دەڭگەيىندە بولدى. تەرەڭ زەرتتەلىپ، تۇپكى ءمانى حالىققا ءمالىم ەتىلمەدى جانە بيلىك وعان مۇددەلى دە ەمەس ەدى. حالىق ساناسى مەن ۇلتتىق رۋحتىڭ ويانۋى ول كەزدە ەشكىمگە كەرەك بولعان جوق.

سول سۇراپىل جىلداردىڭ بۇگىنگى تاريحتاعى ورنى ءتىپتى تومەندەپ كەتتى. عاسىرلىق مەرەيتويى جاقىن قالسا دا ەشكىم جۇمعان اۋزىن اشار ەمەس. توگىلگەن تەر، اققان قان، كورگەن ناۋبەت، شەككەن مەحنات، بەرگەن جاننىڭ وتەۋى وسى ما ەدى دەگەن ويعا قالاسىڭ. الدە، كوتەرىلىسشىلەرگە جەتپىس جىل جەتەدى، ەندى باسقا تاريحىمىزدى تۇگەندەپ الايىق دەپ ءجۇرمىز بە؟ 
باسقاسى تۋرالى اڭگىمە قوزعاعان ارتىق بولار، الايدا، تورعايداعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىسى جايىندا وقىعان، بىلگەنىم مەن ەستىگەنىمدى كوپشىلىكپەن ءبولىسۋ –ازاماتتىق پارىزىم دەپ ويلايمىن. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا اتقا قونعان ەسىل ەرلەردىڭ ەرلىگىن جوققا شىعارعىسى كەلەتىن، تەك قانا الاشتىقتاردىڭ ءىسى دۇرىس دەپ داۋرىعاتىن اعايىنعا ايتارىم: ءار نارسەگە اقىلمەن، بايىپپەن باعا بەرەيىكشى. امانگەلدىنى اراشالاپ الۋ نەمەسە الاشوردانى كىنالاۋ مەنىڭ ماقساتىم ەمەس. تەك، باردى بار، جوقتى جوق دەگىم كەلدى. كەلىسۋ، كەلىسپەۋ اركىمنىڭ ءوز ەركىندە، ال بىرەۋدىڭ كادەسىنە جاراپ جاتسا قۇبا-قۇپ.

1916 جىلعا دەيىنگى تورعايداعى حال-احۋال.

تورعاي ۋەزى تورعاي وبلىسىندا جەر كولەمى جاعىنان ەڭ ۇلكەنى ەدى. تابيعاتى قاتال، نۋى مەن سۋى تاپشى سايىن دالا. اۋىل-اۋىلدىڭ اراسى شالعاي، تىم الىس. 

تورعايدا ورىستىڭ ىقپالى ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا كۇشەيە ءتۇستى. اسىرەسە، قوستاناي (نيكولاەۆ ۋەزى) قالاسىنىڭ ىرگەسى قالانعاننان كەيىن كەلىمسەكتەر كوبەيدى. ولارعا شۇرايلى جەر كەرەك بولعاندىقتان، بايىرعى تۇرعىندارى زورلىقپەن وڭتۇستىككە قاراي ىعىستىرىلدى. ناۋرىزىم مەن قاراقۇم اراسىنداعى قۇنارسىز جەر، شولەيت دالا بوسىعان حالىققا وسىلاي مەكەن بولدى. ارعىن، قىپشاقتىڭ ۇلكەندى-كىشىلى رۋلارى (تاعىشى، قۇتتىق، التىباس، جارباستى، قارابالىق ت.ب.) وسىلاي اتامەكەنىنەن ايىرىلدى. تورعاي قالاسىنا دا ورىستار بىرتىندەپ قونىستاندىرىلا باستادى. وبلىس ورتالىعى ورىنبوردان شالعاي جاتقاندىقتان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋى تومەن بولدى. تەمىر جول بولمادى، ءوندىرىس وشاقتارى اشىلمادى. حالىقتىڭ نەگىزگى كاسىبى مال باعۋ، ازعانتاي سۋارمالى ەگىنشىلىك ەدى.

حالىق نەگە كوتەرىلدى؟

حالىقتىڭ كوتەرىلىسكە شىعۋ سەبەبى بارىمىزگە ءمالىم – پاتشا نيكولاي رومانوۆتىڭ 1916 جىلعى ماۋسىمداعى جارلىعى. حالىق اراسىندا «ۇيەن جارلىعى» دەپ اتالعان وسى قۇجات قازاقتى مايدانعا(ى جاھان سوعىسىنا) اسكەر بەرۋگە مىندەتتەدى. ماسەلە تەك قارا جۇمىسقا سولدات بەرمەۋدە ەمەس، پاتشانىڭ انتىن بۇزعاندىعىندا ەدى. ۋادە –قۇداي ءسوزى، انت –اردىڭ ءىسى دەپ ءومىر سۇرگەن قازاق مۇنداي ساتقىندىققا توزبەدى. بۇل جاعداي بارشاعا بەلگىلى بولعاندىقتان كەڭىرەك توقتالۋدى ارتىق كوردىم.

كوتەرىلىستى ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى.

ەسەڭگىرەگەن حالىق اقىلداسا كەلىپ، ەل اراسىندا بەدەلدى دەگەن كىسىلەردەن توپ قۇرىپ ورىنبور، پەتەربورعا جىبەردى. كوپشىلىكتىڭ ارىزىن ءتورت بۇكتەپ، ءتوس قالتاعا سالىپ جولعا شىققان توقماعامبەتتىڭ سىمايىلى، قاباقتىڭ سەيىلى، توكەنىڭ سماعۇلى، توققوجانىڭ بيجانى، قارالدىنىڭ بايقادامى دەگەن كىسىلەر بۇل ساپاردان تاۋى شاعىلىپ قايتتى. جارلىقتىڭ وزگەرمەيتىنى ايدان انىق بولدى. ەندى قول جيناپ، پاتشاعا قارسى تۇرۋدان باسقا امال قالماعانىنا ابدەن كوزدەرى جەتكەن سوڭ، ەتى ءتىرى ەرلەر ناقتى ىسكە كوشە باستادى.
امانگەلدى، ابدىعاپار سىندى ەل قورعاندارىنىڭ اتقا قونعان تۇسى دا وسى كەز ەدى. اسىرەسە، ابدىعاپار قالىڭ بۇقارا اراسىنداعى بەدەلىن سالا وتىرىپ، جان-جاققا ادام جىبەرىپ قارۋ جيدىردى. الپەيىس دەگەن كىسى تۋ اقمەشىتتەن، ماحامبەت ەسىمدى ادام اتباساردان مىلتىق جيناعان دەسەدى. ماڭايداعى اۋقاتتى بايلاردان كومەك سۇراپ، اسكەردىڭ ازىعىن، كيىمى مەن كولىگىن ازىرلەتتى. ەل ىشىندەگى ۇستالار: تەرىسبۇتاقتاعى بەكتەپبەرگەن (امانگەلدىنىڭ اعاسى), بوزاتان قوپاسىنداعى نايمان (رۋى) تاۋتەن، ۇرپەكتەگى سەيتەن، تولەگەنۇلى بايازيت ورتاق ىسكە جۇمىلدىرىلىپ، كوتەرىلىسشىلەرگە قارۋ-جاراق سوعۋعا كىرىسكەن. 
الايدا ۇستالار سوققان قىلىش، ايبالتامەن پاتشا اسكەرىنىڭ زەڭبىرەگىنە قارسى سوعىسۋ وتە قيىن. مىلتىق سوعاتىن ۇستالار تاپشى، ەڭبەگىنىڭ باعاسى دا قىمبات بولدى. نايمان جارىقتىڭ باتىربەگى دەگەن ۇستا سوققان بەردەڭكەسىن ءبىر اتقا ساتادى ەكەن. مىڭداعان قولدى جابدىقتاۋ ءۇشىن قانشا بايدىڭ داۋلەتى كەتەتىنىن وسىدان-اق اڭعارۋعا بولادى. دالا قازاعىندا بەساتار مىلتىق وتە سيرەك كەزدەسەتىن قۇندىلىق. سوندىقتان جاۋىنگەرلەردى سول كەزدەگى زاماناۋي قارۋمەن قارۋلاندىرۋدى ەشكىمنىڭ قالتاسى كوتەرمەس ەدى. كوپشىلىگى اتقان وعى ءجۇز قادامنان اسپايتىن قۇس مىلتىقتى مىسە تۇتتى.
اسكەر ساپىنا ءار ۇيدەن ءبىر سارباز الىنعان. اعايىندى جىگىتتەر ۇرىسقا كەزەكپەن بارۋعا دا رۇقسات ەتىلدى. ءۇي شارۋاسىنا ءار شاڭىراقتا ءبىر ەركەك كىندىكتى قالىپ وتىردى، بۇل ءادىس ءبىر جاعىنان تىلدى دا بەرىك ۇستاۋعا قاجەت ەدى.

كوتەرىلىسكە قارسىلىق بولدى ما؟

تارىداي شاشىراپ جاتقان حالىقتى ءبىر جەرگە جيناپ، ورتاق ىسكە جۇمىلدىرۋ استە وڭاي بولعان جوق. ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى دە بار ەدى. قاراپايىم قازاققا پاتشانىڭ كۇشى مەن قۇدىرەتىنە قارسى تۇرار پارمەن الەمدە جوقتاي كورىندى. قۇداي سالدى، ءبىز كوندىك دەگەندەر كوتەرىلىسشىلەردىڭ بۇل جانتالاسىن قىلمىس كوردى. عاسىرلار بويى قالىپتاسىپ قالعان قۇلدىق سانا بيلەۋشىگە قارسى شىعۋدى –ساتقىندىق دەپ ۇقتى. الايدا، كوتەرىلگەن كوپشىلىككە دەگەن قارسىلىعىندا كورسەتپەدى، بەيتاراپ كوزقاراستا بولدى. مۇنداي شاڭىراقتار ءتىپتى ۇيلەرىنىڭ توبەسىنە اق تۋ ءىلىپ وتىرعان ەكەن. وزدەرىنىڭ بەيتاراپتىقتارىنان وسىلاي حابار بەرگەن. اق تۋ بايلانعان ۇيگە كوتەرىلىسشىلەر تيىسپەگەن، ءزابىر كورسەتپەگەن. 

بۇل كوتەرىلىستى قازاق زيالىلارى مەن وقىعاندارى بەكەر ادام شىعىنداۋ دەپ ءتۇسىندىردى. الاش كوسەمدەرى حالىقتى بارىنشا تىنىشتاندىرىپ، سابىرعا شاقىرۋمەن بولدى. اقىلعا سالىپ قاراعاندا دالا قازاعىنىڭ جاعدايى ول كەزدە پاتشاعا قارسى تۇرارلىق كۇيدە ەمەس ەدى، ول شىندىق. سوندىقتان ەل ارالاي شىققان الاشتىقتار ورىس پاتشاسىنىڭ ايتقانىنا كونۋگە، اسكەر بەرۋگە ۇگىتتەدى. قارا جۇمىسقا ادام بەرۋ –بيلىككە قارسى سوعىسۋدان ءتيىمدى ەكەنىن، جارلىققا مويىنسۇنۋ كەرەكتىگىن ايتۋمەن بولدى. حالىققا جاناشىرلىعىن وسىلاي ءبىلدىردى.
ءدال وسىنداي سىن ساعاتتاردا كەيبىر اعايىندى ادامداردىڭ اراسىنا جىك ءتۇستى. ءبىرى پاتشاعا ادالدىق تانىتسا، ەكىنشىسى كوپپەن بىرگە بولۋدى ءجون كوردى. 

ۇيىمداستىرۋشىلار

كوتەرىلىستىڭ قالاي دا بولاتىنىنا كوپشىلىكتىڭ كوزى جەتتى. وسى تۇستا ەلگە ءسوزى وتەدى دەگەن بەدەلدى كىسىلەر جۇرەگىنىڭ تۇگى بار جىگىتەردىڭ باسىن قوسىپ، توپتالا باستادى. حالىق پاتشا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى باسقارۋشى ورگاندارىنا باعىنۋدان باس تارتىپ، مويىنداماي قويدى. كوتەرىلىس الدىندا ءالىبي جانگەلدين تورعاي دالاسىنا الدەنەشە رەت كەلىپ، ەل اعالارىنا دەم بەرىپ وتىرعان. 

1916 جىلدىڭ قارا كۇزىندە تورعاي وزەنىنىڭ بويىندا كوتەرىلىسشىلەر قۇرىلتاي شاقىرادى. قۇرىلتايعا 13 بولىس تورعاي ۋەزىنىڭ ءار جەرىنەن يگى جاقسىلار جيىلىپ، كەڭەس قۇرادى. اقساقالدار مەن شەشەندەر، باتىرلار مەن رۋ باسىلار اقىلداسا كەلىپ، حاندىق بيلىك ينستيتۋتىن قۇپ كورەدى. ءماجىلىستىڭ شەشىمىمەن جانبوسىنۇلى ابدىعاپاردى اق كيىزگە وتىرعىزىپ كوتەرىلىسشىلەردىڭ حانى سايلايدى. باس ساردار بولىپ ۇدەربايۇلى امانگەلدى بەكيدى. 

قۇرىلتاي سوڭىندا اس بەرىلىپ، قوناقاسىعا الا بيە سويىلىپتى. سوندا ءبىر اقساقال وتىرىپ:

– ەلدىڭ باسىن ەندى قوسىپ جاتىر ەدىك، الا بيە سويىپ، ەل الاۋىز بولسىن دەدىڭدەر مە؟ جاماندىققا ۇرىندىرماسا نە قىلسىن، –دەگەن ەكەن.

نە بولسا دا ابدىعاپار مەن امانگەلدى بۇل لاۋازىمدارعا تالاسسىز سايلاندى. ەشكىم داۋلاسپادى، كۇڭكىلدەسپەدى. رۋشىلدىق، جەرشىلدىك داۋسىز شەشىلدى. اسكەردى وڭشەڭ قىپشاق باسقارادى دەگىزبەدى. ويتكەنى، ەل كىمگە سەنۋ كەرەك ەكەنىن ءبىلدى، وسى ەكەۋى ەسەڭگىرەگەن حالىقتىڭ ءۇمىتىن اقتايتىنىنا سەندى جانە بۇلار كەزدەيسوق نوياندار ەمەس، ارعى اتالارى دۋالى اۋىز شەشەن، قول باستاعان كوسەمدەر ەدى. ابدىعاپار – ابىلاي زامانىندا بي بولعان نيازدىڭ، امانگەلدى – كەنەسارىنىڭ ساربازى يمان باتىردىڭ نەمەرەسى بولاتىن.

(جالعاسى بار)

نۇربولات المەنوۆ

Abai.kz