ء«وز ەلى ءوز ەرلەرىن ەسكەرمەسە،

ەل تەگى قايدان السىن كەمەڭگەردى..."

ء(ىلياس جانسۇگىروۆ) 

ۇلكەندەردىڭ اڭگىمەسىنە ورتا جولدان كيلىگە كەتۋ – بۇرىننان ادەتىمىزدە جوق. اعا سىيلاپ وسكەن مۇسىلمان بالاسىنىڭ ءداستۇرىن بۇزا قويۋ دا ويىمىزدا بولماعان. وسى جولى دا ۇندەمەي قويا سالۋعا بولار ەدى. بىراق، امالسىز توتەدەن قوسىلۋعا تۋرا كەلىپ تۇر.

اقيقاتىن ايتقاندا، «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ بەتىندە جارىق كورگەن بۇل توسىن اڭگىمەگە جولاعىم كەلمەگەن. ونىڭ ءمانىسى – قالامدارىن سايلاپ، ءبىر-بىرىمەن بەتپە-بەت كەلگەن ەكى جازۋشى دا سىيلاس اعالارىم. ءبىر ولكەنىڭ اۋاسىن جۇتىپ، ءبىر وزەننىڭ سۋىن ءىشىپ دەگەندەي، باۋىرلاس جاقىندىعىمىز تاعى بار.

روللان سەيسەنباەۆ – اباي شىعارمالارىن شەت ەلدىڭ 15-تەن اسا تىلدەرىنە اۋدارتىپ، جالعىز ءوزى ءبىر ينستيتۋتتىڭ جۇگىن ارقالاپ جۇرگەن الەمدىك قۇلاشتاعى جازۋشى. جۋرنالداعى رەداكتورلىعى ءوز الدىنا.

ال، قاشان كورسەڭ ءتىپ-تىك، التايدىڭ الىپ قاراعايى سەكىلدى اسقاق جۇرەتىن عابباس قابىشۇلى دا قارا جاياۋ ەمەس، ساتيرا مەن كوسەم ءسوزدىڭ ولكەسىندە اتوي سالىپ جۇرگەن ءباھادۇر.

ورىستەرى باسقا بولعانمەن، ەكەۋى دە رۋحاني ورتادا الدەقاشان تانىلعان، ەلگە سىيلى، ءبىر بىرىنە «سالماعى تەڭ» تۇلعالار. ەڭ باستىسى – بۇل كىسىلەردىڭ دۋالى اۋزىنان شىققان ءاربىر سوزگە بۇكىل حالىق قالتقىسىز سەنەدى. ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى وسىندا بولىپ تۇر.

روللان سەيسەنباەۆ  «تامىرى تەرەڭ تالانت» دەگەن ماقالاسىندا («قا»، 09.09.2016 ج) قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ «اقتىق ءسوز» اتتى ولەڭى «دەشتى قىپشاق جىرلارى» جيناعىنا ەنگەنىن ايتىپ، ءسۇيىنىشىن ءبىلدىرىپتى. دۇرىس-اق! قولدان كەلسە، قازاقتىڭ قارا بالاسىن سىرتتاعىلارعا تانىتا جۇرگەننىڭ پايداسى بولماسا، زيانى جوق.

ال، كەزىندە «ارا-شمەل» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى بولعان، جۋرناليستيكانىڭ اعا بۋىن وكىلى، ساتيريك جازۋشى عابباس قابىشۇلى «تامىردىڭ تايازى دا بار» دەگەن ماقالاسىندا («قا»، 16.09.2016 ج)  بۇل ولەڭنىڭ اۆتورى قايرات ەكەندىگىنە كۇمان كەلتىرىپتى.

سونىمەن، ويلانا كەلە، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى سوت پروتسەسىندە قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ اقتالۋىنا ۇلەس قوسقان قوعامدىق قورعاۋشىسى بولعانىم بار، ءومىرىن زەرتتەپ، كىتاپ جازعانىم بار دەگەندەي، ءوزىم بىلەتىن وسى ءبىر جايتقا تۇسىنىكتەمە بەرۋدى ءجون سانادىم.

ويتكەنى، اقيقاتتى ءبىلۋ – ولگەندەرگە ەمەس، تىرىلەرگە قاجەت.

ايگىلى جەلتوقسان قۇربانى قايرات رىسقۇلبەكوۆ ءتىرى بولسا، بيىلعى 13 ناۋرىزدا ەردىڭ جاسى 50-گە تولاتىن ەدى. جارتى عاسىرلىق مەرەيتويى دۇركىرەپ وتپەگەنىمەن، ەسىمىن ەل ەسىندە قالدىرۋ ماقساتىندا ءبىرشاما شارۋانىڭ باسى قايىرىلدى. تۋعان اۋىلىندا، تارازدا، سەمەيدە ەسكەرتكىشتەرى اشىلدى، مەكتەپتەر مەن كوشەلەرگە اتى بەرىلدى. ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن 1996 جىلى «قازاقستاننىڭ حالىق قاھارمانى» اتاندى. بۇل اتاق ەلىمىزدىڭ بوستاندىعى مەن تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەسكەن، ەرلىك كورسەتكەن، حالىق مويىنداعان بىرەگەي تۇلعالارعا عانا بەرىلەتىنىن اتاي كەتكەن ءجون.

مىنە، وسىنداي شىرقاۋ بيىككە رۋحى كوتەرىلگەن ايبارلى ۇلاننىڭ ءومىر وتكەلىنەن، سويلەگەن سوزىنەن، وكىنىشكە قاراي، كەمدىك ىزدەۋشىلەر ءالى تيىلار ەمەس. قازاقتىڭ توبەسىندە قاندى قىلىش ويناعان سو-وناۋ بۇلعاقتى كەزەڭدە:

سويلەسەم داۋسىم جەتپەيتiن،

كەز بولدىق مىناۋ زامانعا.

شوۆينيزم ەدi عوي،

باستى سەبەپ جانجالعا! – دەگەن قايراتتىڭ «اقتىق سوزىنە» كۇمانمەن قاراۋشىلار سىرتتا ەمەس، ارامىزدا جۇرگەنى قىنجىلتادى. اڭگىمە وسىدان وربىمەك.

الدىمەن، قۇدايشىلىعىن ايتايىق، بۇكىل كەڭەستىك جۇيەنىڭ بەت-پەردەسىن جۇلىپ العان مىنانداي ۋىتتى ءسوز ماسكەۋدىڭ ەڭ جاندى جەرىنە تيگەنىندە داۋ جوق. باس كەتەرلىك كوزسىزدىكتى ولاردىڭ كەشىرە المايتىنى جانە انىق. باياعىدا «ۆەليكودەرجاۆنومۋ شوۆينيزمۋ – بوي!» دەگەن لەنيننىڭ ۇرانى بولعان، بىراق قايراتتىڭ ايتقانى ودان دا اسىپ كەتتى. سونى ءتۇسىنىپ، باعالاعان حالىقارالىق  “گارديان” گازەتi (لوندون),  “دي ۆەلت” گازەتi (فرگ), “يسني فورۋم” جۋرنالى (تۇركيا), “نيۋ-يورك تايمس” گازەتi (اقش), فرانتس-پرەسس، رەيتەر اگەنتتiكتەرi قازاق بالاسىنىڭ جۇرەكتىلىگىن جارىسا جازدى. ۋاقىت دالەلدەگەندەي، ۇلىورىستىق استامشىلىقتىڭ كورىنىسى، ءبىر ۇلتتان ەكىنشى ۇلتتى بيىك قويۋدىڭ اقىرى –كەڭەس يمپەرياسىنىڭ قۇلاۋىمەن اياقتالدى.

سودان بەرى شيرەك عاسىر ءوتىپتى. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك العانىنا 25 جىل، جەلتوقسانعا 30 جىل تولىپ وتىر. ءسوز جوق، تاۋەلسىزدىك پەن جەلتوقسان ەگىز ۇعىم! ءبىر شىنجىرمەن ماتالىپ، ءبىر بۇعاۋمەن قۇرساۋلانعان – ياكۋتيا، بالتىق جاعالاۋى، گرۋزيا مەن ءازىربايجان، تاعى باسقا باۋىرلاس ەلدەردەگى دەموكراتيالىق قوزعالىستاردىڭ كوشباسىندا دا وسى كيەلى جەلتوقسان تۇر.

قايمانا قازاق قامى ءۇشiن

قارۋسىز شىقتىق الاڭعا.

الىستان اسەر الدىرىپ،

قىرىپ سالدى-اۋ تاباندا! – دەپ، حالىق قاسىرەتىن ولەڭمەن جەتكىزگەن قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ «اقتىق ءسوزى» سول جەلتوقساننىڭ كىلتى دەسە دە بولادى.

«اقتىق ءسوز» اعاش رەت جوعارعى سوتتا وقىلدى. بەرتىندە «ەكسپرەسس ك» گازەتىنىڭ  قىزمەتكەرى سەرىك مالەەۆ ورىس تىلىنە اۋداردى. ستامبۇلدا ءبىلىم العان ماقسۇتحان جاقىپ پەن فيلولوگيا عىلىمىنىڭ كانديداتى كونان كوچتىڭ بىرلەسۋىمەن تۇرىك تىلىنە ءتارجىمالاندى. قىرعىز، تاتار، ءازىربايجان، لاتىش، اعىلشىن تىلدەرىندە جاريالاندى. بۇدان باسقا دا تىلدەردە جارىق كورۋى مۇمكىن. ول جاعى  ەندى تەرەڭىرەك زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى.

ءسويتىپ كەلىپ، بۇگىن ويلاماعان جەردەن مىنانداي شۋ  شىققان سوڭ، سول اعايىندار: ء«اي، قازاقتار، نە بولعان سەندەرگە؟ ورتالارىڭنان شىققان جالعىز باتىر ۇلدارىڭنىڭ تىرلىگى وسى ما؟» دەيدى عوي. دەيدى. ەندى نە بولدىق؟ بۇل ارادا جالعىز قايراتتىڭ عانا ەمەس، بۇكىل جەلتوقساندىقتاردىڭ ابىروي-بەدەلى تاعى دا تارازىعا تۇسەيىن دەپ تۇر.

تاعى دا دەيتىنىم، عابباس قابىشۇلى بۇل ماقالاسىن وسىدان ون جىل بۇرىن، 2006 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگىندە «انا ءتىلى» گازەتىندە «رىسقۇلبەكوۆتىڭ اقتىق-ءسوز ولەڭىن جازعان ءشارىپجانوۆ كىم؟» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالاعانى بار. سول جىلى ىلە-شالا جارىق كورگەن «قازاقتىڭ جەلتوقسانى» اتتى كىتابىمدا مەن بۇعان سىپايىلاپ جاۋاپ قايتارعان ەدىم. ءسىرا، اعامىزدىڭ نازارىنا ىلىكپەگەن بولۋ كەرەك. پىكىرىنەن قايتپاپتى.

باسقا باسىلىم بولسا ءبىر ءسارى، زيالى قاۋىمنىڭ باس گازەتى بولىپ ەسەپتەلەتىن رەسپۋبليكالىق ۇلتتىق گازەتتەردە جەلتوقساننىڭ ءدال 20 جىلدىعىندا، ەندى مىنە، 30 جىلدىعى قارساڭىندا – وسىنداي دايەكسىز ماقالانى قايتالاپ ۇسىنۋداعى ماقسات نە؟

«تاعدىر مەنi ايامادى، قورلادى،

جالىنسام دا، جىلاسام دا بولمادى.

قاراڭعى ءومiر، باقىتىم جوق، جوق مەنiڭ.

ارمانداعان اق ساۋلەگە جەتپەدiم...» - دەپ، اباقتىنىڭ تار قاپاسىندا تورعا تۇسكەن كوكجالداي  ارپالىسىپ وتكەن قايراتتىڭ ءتىرى كەزىندە جيناعان ابىروي-بەدەلىنە شاك كەلتىرۋدىڭ ءمانىسى نە؟ بوتەن ويعا قيمايسىڭ.

و دۇنيەدەگى بوزداقتىڭ ەندى قايتىپ كەلىپ: «اعاسى، بۇل ولەڭدى مەنىڭ جازعانىم راس ەدى» دەپ،  كۋالىككە جۇگىنبەسى حاق. جوعىن جوقتايتىن اعايىن-تۋىستارىنان دا كوپتەن بەرى حابار-وشار بولماي كەتتى. ەندەشە، «ايتىلماسا، ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى»، شەتكە ىعىسىپ تۇرۋدىڭ ءجونى قايسى؟ دەپ قولىما قالام الدىم. سوعان بايلانىستى، ەرتەرەكتە وتكەن تاعى ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ول دا جەلتوقسان تاقىرىبىنا قاتىستى.

ون التى جاسىندا الاڭداعى الاساپىراندا مەرت بولعان ءلاززات اسانوۆانى دا «جەلتوقسانعا قاتىسقانى كۇماندى ەكەن» دەگەن جەلەۋمەن، سان-ساققا جۇگىرتكەن بىرەۋلەر توبە كورسەتكەن ەدى. سول نەگىزسىز جالانىڭ كەسىرىنەن اناسى التىناي قانشاما سوت پروتسەسىن باستان كەشىردى دەسەڭىزشى! «اققا قۇداي جاق» دەگەندەي، اقيقات جەڭىپ، ون ەكىدە ءبىر گۇلى اشىلماعان ءلاززاتتىڭ جەلتوقسان قۇربانى ەكەندىگى ارحيۆتىك قۇجاتتارمەن دالەلدەندى. بىراق، كوڭىلدە اششى ءىز قالدى. ەندى كەلىپ، قايران قايراتتىڭ باسىنا دا سونداي قاۋىپ ءتونىپ تۇر.

گازەتتەگى ماقالادا ەسىمى اتالعان بەلگىسىزدەۋ اۋدارماشى ايەلدىڭ ەستەلىگىنە سۇيەنىپ، قايراتتىڭ ولەڭىن باسقا بىرەۋگە تەلي سالۋ – اسىعىستىق شەشىم بولار ەدى. قازىر كىم نە ايتپاي جاتىر؟ «جەلتوقساندا ستۋدەنتتەردى الاڭعا الىپ شىققان مىنا مەن بولاتىنمىن!» دەپ، كەۋدەسىن سوققان پروفەسسوردى دا كوردىك. سونىڭ بارىنە سەنە بەرۋ – كوزىقاراقتى جانعا ابىروي اپەرەر ءىس ەمەس. ايعاقسىز، دايەكسىز كوپىرىپ سويلەۋشىلەر كوبەيىپ تۇرعان قازىرگى ۋاقىتتا، ءتىپتى، ابايلاعان ءجون. ونىڭ ۇستىنە، جانى نازىك ايەل زاتى كەيدە كوڭىلىندەگى قيماس بەينەگە باردى-جوقتىنى جيناقتاپ، تاڭاتىنىن ومىردەن كورىپ ءجۇرمىز.

جانىبەك كارمەنوۆ اعامىزدىڭ «ويلاماڭدار، جىگىتتەر، باستا داۋرەن تۇرمايدى. ءوتىپ كەتكەن سۇم جالعان، قايتىپ ءبىر مويىن بۇرمايدى. ادام قوناق ومىرگە، ءبىر كۇنى قولىن بۇلعايدى...» دەپ كەلەتىن ء«ومىر تۋرالى تولعاۋىن» كۇيەۋىنىڭ قويىن داپتەرىنەن تاۋىپ العان ءبىر اپامىز جان-جۇرەگى ەلجىرەپ، قالالىق گازەتكە جاريالاتىپ جىبەرگەنى بار. بەلگىلى عالىم، جازۋشى تۇرسىن جۇرتباەۆتىڭ ارالاسۋىمەن بۇل اڭگىمە، ايتەۋىر، ورشىمەي توقتادى. كىم بىلەدى، دەر كەزىندە بايقاماعاندا، ول دا بىرەۋدىڭ ەنشىسىندە كەتەر مە ەدى؟

«اقتىق ءسوزدىڭ» حيكاياسى دا سوعان كەلىڭكىرەيدى. قايراتتىڭ ولەڭىنىڭ جازىلۋ سىرىنان بەيحابار جان وزىمەن دامدەس-تۇزداس بولعان اقىن رۋحىن اسپەتتەۋ ءۇشىن ۇسىنعانى انىق اڭعارىلىپ تۇر. ال، توقتارحان ءشارىپجانوۆ ونى كوزى تىرىسىندە نەگە باسپاسوزدە جاريالاماعان؟ ورىندى ساۋال. جاقسى بولسىن، جامان بولسىن، ءاربىر تۋىندىنىڭ يەسى مەن كيەسى بارىن، بىرەۋدىڭ ەڭبەگىن يەلەنۋدىڭ سالماعى اۋىر ەكەنىن اقىن اعامىز جاقسى بىلگەن. سول سەبەپتى، قايراتتىڭ ولەڭىنەن بويىن اۋلاق ۇستاعان. ونىڭ ەكىنشى جاعى تاعى بار – وعان تومەندە توقتالامىز.

بۇرىندا جازعانمىن، قايتالاپ ايتايىن، قايرات رىسقۇلبەكوۆ ەشقاشان اقىن اتانعان ەمەس. كەزىندە دانىشپان ابايدىڭ ءوزىن «كەرىتارتپا زاماننىڭ اقىنى»، جامبىلدى «قولدان جاسالعان جىراۋ» دەپ، اعاش اتقا تەرىس وتىرعىزعان قازاق قوعامى پوەزيانىڭ ەسىگىنەن سىعالاپ كورمەگەن بوزبالانى اقىن رەتىندە قابىلداي قويۋى دا ەكىتالاي. دەسەك تە، «ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى» (اباي), ءسوز قۋعان قازاقتىڭ ءتول بالاسى ەكەنى انىق. قايراتتىڭ ارعى اتالارىنىڭ ءبىرى ساۋىتبەك سال ۇساۇلى شۋ وڭىرىنە تانىمال اقىن بولعان دەسەدى.

ءومىرىمىز جىلاۋمەن وتەر مە ەكەن،

بارماعىمىز تىستەۋلى كەتەر مە ەكەن؟

ادامزاتتىڭ تۇسپەدى راقىمى،

ارىزىمىز قۇدايعا جەتەر مە ەكەن؟

اۋ، اقبوپە، اۋ-ۋ-ۋ-ۋ، اھ-اھا!، - دەپ  كەلەتىن «اقبوپە» دەيتىن داستانى وسى كۇنگە دەيىن ەلدىڭ اۋزىندا ساقتالعانى ايتىلادى. وعان قوسا، تۋعان جەرى مويىنقۇم – ارعى بەتى ارقامەن، بەرگى بەتى شۋمەن شەكتەسىپ جاتقان، حالقى شەتىنەن ءانشى، تەرمەشى، ولەڭشى بوپ كەلەتىن ۇلان-عايىر ولكەنىڭ التىن قاقپاسى. سونداي ساۋىققوي جىرشىلار، ونەرپازدار شىققان ولكەنىڭ ورەنى ءبىر-ەكى اۋىز ۇيقاس قۇراستىرا الاتىنىنا ەشكىم ءشۇبا كەلتىرە قويماس.

تۇتقىنعا ءتۇستiم جاۋتاڭداي،

جولاماي ەشكiم قاسىما.

بارا قالساڭ سالەم ايت،

ەلدەگi قۇربى-دوسىما، - دەگەن قاراپايىم جولداردى ايتۋ ءۇشىن ۇلكەن تالانت يەسى بولۋ شارت ەمەس.

دەگەنمەن، قايراتتىڭ بويىندا تۋمىسىنان جازۋعا، سىزۋعا ۇلكەن قۇلشىنىستىڭ بولعانىن كوز-كورگەن دوستارى مەن اۋىلداستارىنىڭ اۋزىنان تالاي ەستىدىم. ونى ساۋلەتشى ماماندىعىنا جەتەلەپ كەلگەن دە – سول ونەرگە دەگەن ىنتىزارلىق دەپ ويلايمىن. تولەبي اۋىلىنداعى ءسادۋ شاكىروۆ اتىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتتا قايراتقا 8 سىنىپقا دەيىن ءدارىس بەرگەن ۇستازى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مامانى باقىتگۇل قاسىموۆانى تىڭداپ كورەيىك. (1991 جىلى 28 قاراشادا ايتقان ءسوزى مەندە ساقتاۋلى ەكەن.)

– ول تالاپتى جاراتىلعان بالا ەدى، - دەيدى ۇستازى. - سۋرەت سالۋدى قاتتى ۇناتاتىن، ونىڭ ۇستىنە اقىنجاندى قاسيەتى دە بار ەدى. كەيبىرەۋلەر ءجۇز جىل جاساسا دا، سوڭىنا ايتا جۇرەرلىكتەي ءبىر ءىز قالدىرا المايدى. ال قايرات بولسا، قاس-قاعىم ساتتە، جاسىنداي جارق ەتىپ وتە شىقسا دا، ءبىر اۋىز وتتى سوزىمەن تۋعان حالقىنىڭ جۇرەگىنەن ماڭگىلىك ورىن الدى.

قاراپايىم وقىتۋشىنىڭ بەرگەن باعاسى – ەڭ ادىلەتتى باعا بولماق. ويتكەنى،  شاكىرتىن ۇستازىنان ارتىق بىلەتىن ادام جوق. عۇلاما كونفۋتسيدىڭ: «كىمدە-كىم تۋمىسىنان ءبىلىمدى بولىپ تۋسا، ول بارلىق ادامداردان بيىك تۇرادى. ودان كەيىنگى ورىندا وقىپ، ءبىلىم العاندار بولماق...» دەگەن ءتامسىلى ءدال قايراتقا ارناپ ايتىلعانداي. ال، ورەلى جاستىڭ بويىنداعى ويانباعان تالانتىنا كەلسەك، وعان  ول كىنالى ەمەس، زامانى كىنالى. ءتىرى قالعاندا، ول مۇمكىن، ۇلكەن اقىن بولاتىن با ەدى؟..

1992 جىلدىڭ 20 ماۋسىمىندا مەملەكەتتىك جاستار ءىسى جونىندەگى كوميتەتتىڭ باسشىسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن سەمەي قالاسىندا قايرات رىسقۇلبەكوۆتى ەسكە الۋ كۇندەرى ۇيىمداستىرىلدى. الاشتىڭ رۋحاني استاناسى بولعان وسى شاھاردان ماڭگىلىك مەكەن بۇيىرعان قايرات ول كەزدە ءالى اقتالماعان. سوعان قاراماستان، وسىنداي باتىلدىق ءىس جاساپ وتىرعان زامانداستارىمدى قولداپ، اكەسى نوعايباي اقساقال باستاعان ءبىر توپ اعايىندارمەن بىرگە مەن دە مادەني شاراعا قاتىسىپ قايتتىم.

مەن نە ەتەرمiن، نە ەتەرمiن،

مەن كەلمەسكە كەتەرمiن.

كورمەگەن قوش بول تاڭدارىم،

كورە الماي مەن وتەرمiن, - دەگەن سىرشىل ولەڭدەرى جۇرتقا جاڭا تانىلا باستاعان قايراتقا سەمەيلىك زيالى قاۋىم مەن جاستاردىڭ ءىلتيپاتى ەرەكشە ەدى، اسىرەسە، پەداگوگيكالىق ينستيتۋتتا بولعان جۇزدەسۋدە ول ايقىن سەزىلدى. روللان سەيسەنباەۆ اعامىزدىڭ سوڭعى جازعان ماقالاسىنان سول ىقىلاس پەيىلدىڭ ءالى دە تومەندەمەگەنىن  سەزىندىك.

ايتايىن دەگەنىم، جينالىستىڭ اراسىندا نوعايباي اقساقال ەكەۋمىز سەمەي وبلىستىق پروكۋراتۋراسىنىڭ ارحيۆىنە بارىپ، اعا تەرگەۋشى سەرiك ابدiكارiموۆتىڭ قولىنان قايراتتىڭ تۇتىنعان زاتتارىن قابىلداپ الدىق. الدىن-الا كەلىسىمدەرى بولعان ەكەن. كونەتوز سارى ريۋكزاكتا ساقتالعان زاتتارىنىڭ اراسىنان تور كوزدى قالىڭداۋ كۇندەلىك شىقتى. مۇقاباسى ەسكىرىپ، كەيبىر بەتتەرى جىرتىلعان. بۇدان ءسال بۇرىنىراق، ءىنىسى تالعات تاعى ءبىر كۇندەلىگى بولعانىن ايتىپ جۇرەتىن. ونىسىن مەن كورمەدىم. ال مىنا كۇندەلىكتەگى قايراتتىڭ ءوز قولىمەن جازىلعان 12 ولەڭى مەن وي-تولعانىستارىن تۇگەلدەي كوشىرىپ الدىم. جىرتىلعان بەتتەردىڭ بىرىندە «اقتىق ءسوزدىڭ» ءبىر-ەكى شۋماعى ساقتالىپ قالىپتى. ودان باسقا، سوتتا وقىلعان «پروكۋرورعا» دەگەن ولەڭى ءجۇر. «اناما» دەگەن ليريكالىق جازباسىنان قوشتاسۋ سارىنى سەزىلەدى.

قالدىرىپ جانى ماڭگى جاس ۇلىڭدى،

قۇپيا شەرتتىم وسى جان سىرىمدى،

حوش ەندى جولىقپاساڭ، قايران انا،

كوزىمنەن اق جاۋلىعىڭ جاسىرىندى... – دەگەنىنە قاراعاندا، قايرات وزىنە ءبىر تىقىردىڭ تايانعانىن سەزگەن سياقتى.

ەرتىستىڭ بىرقالىپتى اققان تۇنگى سارىنىن تىڭداي وتىرىپ، سارعايعان كۇندەلىك بەتتەرىن پاراقتاعان ساتتە، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، ەسىمە تاتاردىڭ باتىر اقىنى، فاشيستەردىڭ تۇتقىنىندا مەرت بولعان مۇسا جالەلدىڭ «موابيت داپتەرى» ءتۇستى. ونىڭ دا تاعدىرى وسىنداي جۇلىم-جۇلىم داپتەرمەن سىرلاسۋمەن اياقتالعان ەدى-اۋ. 

وگەي ۇلىڭ بولدىم عوي مەن ءوز ەلىم، 

ءولىم كۇتىپ شەتتە ورتەندى-اۋ وزەگىم.

ولسەم – قىزىل گۇلدەر ءوسسىن قانىما، 

كوز جاسىمدى قابىلداسىن وزەنىڭ، -  («اساۋ جۇرەك») دەپ شەر توككەن مۇسا جالەل مەن قايراتتىڭ تاعدىرىنداعى ۇقساستىق دومبىرانىڭ قوس ىشەگىندەي قاتار ءورىلىپ جاتىر.

الماتىعا ورالعان سوڭ، قايراتتىڭ «تۇرمە جىرى»، «اناما»، «انا ءتىلى»، ء«بىر دوسىما»، «وكiنiش» اتتى ولەڭدەرىن قىسقاشا العىسوزبەن «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنە ۇسىندىم. ىشكى كوڭىل-كۇيىن سىرتقا كوپ سەزدىرە بەرمەيتىن باس رەداكتور ورالحان بوكەەۆ قالاي قابىلداعانىن بىلمەيمىن، بىردەن نومىرگە سالىپتى. كەيىندەرى ءبىر تىلدەسكەنىمىزدە، «جەلتوقسان جەلى» دەگەن پەساسىن جازۋعا وسى ولەڭدەردىڭ ىقپالى تيگەنىن جاسىرمادى. ال، قاستەرلى كۇندەلىكتى مەن قايراتتىڭ اكەسىنە قايتارىپ بەردىم.

- ناكە، مىنا كۇندەلىككە مۇقيات بولىڭىز. ۋاقىتى كەلگەندە، بۇل جازبالار باعا جەتپەس جادىگەرگە اينالادى، - دەپ، ايتقانىم سول ەكەن، قارشىعا قاباقتىڭ استىنداعى قارا-قوڭىر كوزدەردەن تارام-تارام اققان جاستى كوردىم...

نوعايباي اقساقال «اقتىق ءسوزدى» 1987 جىلى قايراتتىڭ سوتىندا قورعاۋشى بولعان ادۆوكاتى ءوز قاعازدارىنىڭ اراسىنا جاسىرىپ الىپ شىققانىن ايتقان ەدى. سونى قايتا ەسكە سالىپ ەدىم: «يا، يا، ول بالاما ۇلكەن راحمەت. قولىنان كەلگەنشە كومەگىن ايامادى عوي» دەپ كۇرسىندى. ال، اعاسىنىڭ ولەڭىن ماشينكاعا باستىرىپ، كوبەيتىپ، جالپاق ەلگە تاراتقان تۋعان ءىنىسى – تالعات بولاتىن. ءبىر داناسىن ماعان دا اكەپ بەردى.

 

ەلبەڭ-ەلبەڭ جۇگiرگەن،

ەبەلەك وتقا سەمiرگەن.

ارعىماق مiنگەن جاراتىپ،

اقساۋىت كيگەن تەمiردەن،

الاتاۋداي بالالار،

ارۋاعىڭمەن جەبەي كور!..– دەپ، تۇيدەكتەلە كەلەتىن توكپە جولداردىڭ ۇيقاسى السىزدەۋ، ارينە. بىراق، ماسەلە وندا ەمەس. ماسەلە – قايراتتىڭ سوت الدىندا قاسقايىپ تۇرىپ  وسىعان دەيىن كەڭەستەر وداعىندا جان بالاسى اشىپ ايتا الماعان «شوۆينيزم ەدi عوي، باستى سەبەپ جانجالعا!» دەگەن اقيقاتتى جايىپ سالۋىندا!  

وسى ولەڭنىڭ ءبىر داناسى توقتارحان ءشارىپجانوۆتىڭ قولىنا اپارىپ بەرگەنىن بەلگىلى جۋرناليست مارات توقاشباەۆ ءبىر كەزدەسكەنىمىزدە ايتقان ەدى. (ينتەرنەتتە جاريالانعان سوعان ۇقساس پىكىرىن تومەندە قوسا ۇسىنىپ وتىرمىن).

ال، توقتارحان اعامىز قايراتتىڭ ولەڭىندەگى كەيبىر قابىسپاي تۇرعان جولداردى پوەزياعا جاقىنداتۋ نيەتىمەن قايتا تولىقتىرعانىن انىق بايقاۋعا بولادى.

«سۋسىلداپ كەلىپ شەشىنگەن،

ەركەلەپ جاتىپ كوسىلگەن،

جار قىزىعىن كورە الماي،

ايمالاي الماي توسىنەن،

ارماندا كەتكەن – مەن بەيباق...» دەگەن كاسىبي اقىننىڭ قالامىنان تۋعان جولدار سونىڭ ايعاعى. مۇنداي ەروتيكالىق سيپاتتاعى شۋماقتار تۇپنۇسقادا مۇلدە جوق. اقيقاتىنا جۇگىنسەك، وسى جاپسىرمادان كەيىنگى وي تولعامدارى كەيىن قوسىلعان. سوت زالىنداعى كورىنىستەن دە تىم الشاقتاپ كەتكەن. شىعارماشىلىق ادامدارى جاقسى بىلەتىن «سيتۋاتسياعا» مۇلدە لايىق ەمەس. قاراڭىز.

         قايراتتىڭ سوڭعى سوزىنەن: «مەن الاڭعا بىرىنشىدەن ەلىمدى، جەرىمدى باسىندىرمايمىن دەپ شىقتىم. قىلمىسىم سول بولسا، سوتتاي بەرىڭىزدەر. جاتاقحانالارداعى جاستاردى كوتەرگەنىم، ەكى مىڭداي ادامدى الاڭعا الىپ بارعانىم راس. مويىندايمىن! سول ءۇشىن دە سوتتايمىن دەسەڭىزدەر، وزدەرىڭىز بىلىڭىزدەر. بىراق، انا ساۆيتسكيدىڭ ولىمىنە ەش قاتىسىم جوق. مەن ەر-ازاماتپىن، ەگەر قاتىسىم بولسا، ونى دا مويىندايتىن ەدىم. ءبىر ءداۋ ميليتسيونەر قازاقتىڭ قىزىن شاشىنان سۇيرەپ بارا جاتقانىن كورىپ: ء«اي، جىبەرسەڭشى!» دەپ ايقايلاعانىم راس. بىراق، ول جىبەرەمەدى، سوندا مەن ونى ءبىر ۇرىپ قۇلاتتىم دا، قىزدى اجىراتىپ الدىم. ول، مىنە، سوت زالىندا وتىر» دەپ، «جابىرلەنۋشى» رولىندەگى المابەكوۆ دەگەن مايوردى كورسەتەدى.

انە، سولاي!

جازىقسىز تالاي قازاق بالاسىنىڭ وبالىنا قالعان جازالاۋشى كۇشتەر مەن گرابارنيك سياقتى قاتىگەز سوتتىڭ قانجىعاسىندا باسى كەتەرىن سەزىپ، شىندىق ءۇشىن شىرىلداپ تۇرعان بوزبالانى «جار قىزىعىن كورە الماي، ايمالاي الماي توسىنەن...» دەپ، ءتوس پەن توسەك تۋرالى سۇڭقىلداتىپ قويۋ، ارتىقتاۋ ارينە. «اقتىق ءسوز» تەك پاتريوتتىق رۋحتا جازىلعان ولەڭ. ماحاببات سەزىمى وندا جوق.

بۇعان قاراپ، قايرات ماحاببات تاقىرىبىن مۇلدە قوزعاماعان دەگەن وي تۋماسا كەرەك. ونىڭ:

«مۇڭ جالايدى، كوڭiلدi مۇڭ جالايدى

         جانارىمنان اق سۇڭگi سىرعانايدى.

         سۇيگەن جاردىڭ جابىرقاۋ جانارىنداي

         تەرەزەمنiڭ تۇسىنان ءتۇن قارايدى...»، - دەگەن سياقتى جاستىق شاق تۋرالى جازعان بىرنەشە ولەڭى بار. 

تاڭعى شىقتاي ءمولدىر، تاۋ سۋىنداي تازا، بالاڭ كوڭىلدىڭ بوياماسىز سەزىمى. اسىرەلەۋ جوق. قاراپايىم تىرشىلىكتىڭ جىلۋى بار. قايراتتىڭ كەز-كەلگەن ولەڭى وسىناي ءبىر دەمدە وقىلاتىن قىسقا شۋماقتاردان تۇرادى.

وسى ارادا ايتا كەتەيىك، «اقتىق ءسوزدىڭ» ىزىمەن جازىلعان وزگە دە جالىندى جىرلار ادەبيەتىمىزدە از ەمەس. مىسالى، بەلگىلى اقىن زايدا ەلعوندينوۆانىڭ قالامىنان تۋعان قايراتتىڭ ء(لاززات، ەربول، ءسابيرانىڭ) مونولوگتارى بۇگىندە ەلگە كەڭىنەن تارادى. الايدا، مەكتەپ، كوللەدجدەردە وتەتىن كەزدەسۋلەردە اۆتورى ايتىلماي قالاتىندىقتان، ولاردى كەيدە كەيىپكەرلەرى جازعانداي اسەر قالدىراتىنى بار. مۇندايدا قاتەلىكتى تۇزەتكەننىڭ ارتىقتىعى جوق.

ماقالانىڭ باس جاعىندا «توقتارحان اعامىز قايراتتىڭ ولەڭىنەن سانالى تۇردە بويىن اۋلاق ۇستاعان. ونىڭ ەكىنشى جاعى تاعى بار» دەگەن ەدىم. ونىڭ ءمانىسى مىناۋ.

1987 جىلدىڭ قاڭتارىنان كەيىن قازاق زيالىلارى ءۇشىن زوبالاڭ كۇندەر باستالىپ كەتتى. كرەملدىڭ پارمەنىمەن كپسس ورتالىق كوميتەتىنىڭ قازاق ۇلتشىلدىعىن ايىپتاعان ارنايى قاۋلىسى قابىلدانىپ، بۇكىل سوت، پروكۋراتۋرا، پارتيا ورگاندارى قازاق قوعامىنا لاپ قويدى.

اياقتى قيا باسۋ جوق،

ورىستىڭ سالعان جولى بار.

ەمىن-ەركىن زامان جوق.

ەندىگى جۇرگەن جىگىتتىڭ،

ماڭدايىندا سورى بار، - دەپ، سوناۋ ءحىح عاسىردا شورتانباي اقىندى قيناعان قيلى زاماننىڭ قيتۇرقى ىستەرى جاڭاشا كورىنىس بەردى.

«بالاپان باسىنا، تۇرىمتاي تۇسىنا» بەزگەن سول دۇربەلەڭ كۇندەرى – ورتاسىندا وسى قايرات بار، سوت زالىندا قاسقايىپ تۇسكەن بەس بوزداقتىڭ فوتوسۋرەتىن گازەتتەردە جاريالاپ جىبەرگەن قازتاگ-تىڭ ديرەكتورى جۇماعالي ىسماعۇلوۆ، مىرزاتاي جاقىپوۆ، مەيرامبەك تولەپبەرگەنوۆ سياقتى جازۋشى، جۋرناليستەر قىزمەتىنەن قۋىلدى. رەداكتسيالار مەن باسپالارداعى قالام ۇستاعان قازاقتار كگب-نىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنا الىندى. كۇندە جينالىس، كۇندە تالقىلاۋ! تالقىلاۋدىڭ سوڭى مىندەتتى تۇردە بىرەۋدى جازالاۋمەن بىتەدى. ماسەلەن، الاڭدا ۇستالىپ قالىپ، تاياققا جىعىلعان اقىن، «پيونەر» جۋرنالىنداعى مەيىرحان اقداۋلەتوۆ، ساتيريك،«قازاق فيلم» جۋرنالىنداعى لەسباي وسپانوۆ، باسپاحانا مامانى مايرا جاعىپاروۆا سياقتى قىزمەتكەرلەر شىعارماشىلىق ورتادان الاستاتىلىپ، قارا جۇمىستىڭ وزىنە ارەڭ ورنالاستى. (بۇل تىزىمدەگىلەر از ەمەس – رەتى كەلگەندە جاريالاناتىن بولادى - اۆت.).

وسىنىڭ ءبارىن كۇندە كورىپ، كوڭىلىنە توقىپ جۇرگەن توقتارحان ءشارىپجانوۆتىڭ  ماشىڭكە باسىپ وتىرعان اۋدارماشى قىزعا «بۇل قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ولەڭى ەدى» دەپ ايتپايتىنى تۇسىنىكتى. سىرى اشىلسا، وزىمەن بىرگە وزگەنىڭ دە باسى كەتەتىنىن ورتالىق كوميتەتتىڭ ورگانى «ارادا» قىزمەت ىستەيتىن ساقا جۋرناليست جاقسى بىلگەن.

ال، «اقتىق ءسوز» «اۋالىق پوچتا» ارقىلى جۇرتقا تاراتىلىپتى دەگەنگە كەلسەك، بۇل جەردە سىرتتاعى ەل بىلمەيتىن ءبىر جايت بار. مەن سول 1986 جىلدىڭ جەلتوقسان كۇندەرى «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ سەكرەتارياتىنا جاڭادان عانا قىزمەتكە ورنالاسقام. رەداكتسيالار مەن باسپاحانانى جالعاستىراتىن اۋالىق «پنەۆموپوچتانىڭ» قىر-سىرىنا جاقسى قانىقپىن. حات-حاباردى پلاستماسسادان جاسالعان قول توقپاقتاي ترۋبكالاعا شيىرلاپ سالاسىڭ دا، جەلىلىك جۇيە ارقىلى اتىپ جىبەرەسىڭ. قايدان شىققانى، قايدا باراتىنى «قىزىل تۇيمەلى» داتچيك ارقىلى كورىنىپ تۇرادى. ونىمەن جەكە جازباڭدى جولداۋعا بولادى، ارينە. بىراق، وتە قاۋىپتى. ويتكەنى ارقايسىسى نومىرلەنگەن. قاي رەداكتسياعا، قاي تسەحقا تيەسىلى ەكەندىگى سىرتىندا كورسەتىلگەن، ءارى ارنايى جۋرنالدا تىركەلگەن. ترۋبكا اداسىپ، باسقا جاققا تۇسكەن جاعدايدا، سول ءنومىر بويىنشا وپ-وڭاي تاۋىپ الۋعا بولادى.

سونداي-اق، گازەت شىعاتىن كۇنگى كەزەكشىلىكتە بولعان ادامداردىڭ اتى-جوندەرى تۇگەلدەي جۋرنالعا جازىلىپ، قابىرعادا ءىلۋلى تۇرادى. ونىڭ بارلىعىن عيماراتتى كۇندىز-ءتۇنى تورۋىلداپ جۇرگەن ء«ۇش ءارىپتىڭ» تىڭشىلارى ءجىتى قاداعالاپ وتىرادى. «ساۋ باسىڭىزعا ساقينا» تىلەپ العىڭىز كەلمەسە، ساق جۇرۋگە تىرىساسىز. سول سەبەپتى، ماسكەۋدىڭ تىكەلەي باقىلاۋىنداعى «حالىق  جاۋى» قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ ولەڭىن ورتالىق كوميتەت قۇزىرىنداعى باسپاحانادا «پنەۆموپوچتا» ارقىلى جۇرتقا تاراتۋ دەگەن جاي ءسوز. جاۋ كەتكەننەن كەيىنگى بوس ماقتان. «وسىنداي جۇرەك جۇتقان جاننىڭ مىنانداي ەرلىك ءىسى بولعان ەدى» دەگەن اڭگىمەنى وسى كۇنگە دەيىن بىردە ءبىر ارىپتەسىمنەن ەستىگەن ەمەسپىن.

قايرات بولسا، اۋزىنا بىرەۋ ءسوز سالىپ بەرەتىندەي بوزوكپە جان ەمەس ەكەنىن، جوعارىدا تالداپ كورسەتتىم. اتۋ جازاسىنا كەسىلىپ، ء«ولىم كامەراسىندا» بىرنەشە اي بىرگە وتىرعان مىرزاعۇل ابدىقۇلوۆ ونىڭ  قانداي قيىندىقتا بولسا دا ءومىر ءسۇرۋدى، جاسىماۋدى ۇيرەتكەن قايسارلىعىنا ءتانتى بولعان كۋانىڭ ءبىرى. ەڭ باستىسى قايرات – جازاتىنىن ءوز قولىمەن جازىپ، ايتاتىنىن ءوز اۋزىمەن ايتىپ كەتكەن – قازاقتىڭ ناعىز قايسار پەرزەنتى!

قايرات دەگەن اتىم بار،

قازاق دەگەن زاتىم بار.

“ەركەك توقتى - قۇرباندىق”،

اتام دەسەڭ، اتىڭدار!” – دەپ داۋىلداتقان داۋىسىن ءوز قۇلاعىمەن ەستىگەن دوس كوشىم (سوتتا اۋدارماشى بولعان), اعاسى ەسەنتاي رىسقۇلبەكوۆ، تاعى باسقا كۋالار دا بۇگىندە ورتامىزدا ءجۇر.

«قايرات بۇل ولەڭىن وقىعاندا، سوت زالىندا جىلاماعان ادام قالعان جوق شىعار»، - دەپ، ەسكە الادى ەسەنتاي اعاسى.

سوندىقتان، جاس جۇرەكتىڭ قانىمەن، كوز جاسىمەن سۋعارىلعان «اقتىق ءسوز» ولەڭىن قايرات رىسقۇلبەكوۆتەن ولجالاپ الۋ – ەشكىمنىڭ قولىنان كەلمەيتىن شارۋا.

«اقتىق ءسوز» – كەشەگى ازاتتىق اڭساعان جەلتوقساندىقتاردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرگەن ماڭگىلىك ۇرانىمىز.

مىنە، بۇل ولەڭنىڭ قۇدىرەتى وسىندا!

قازىرگى كۇنى دە قازاقستاندىق ءپاتريوتيزمنىڭ ناعىز ۇلگىسى رەتىندە وقۋلىقتارعا ەنىپ، مەكتەپتەردە وقىتىلۋدا. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ ەرتەڭگى تىرەگى – جاس ۇرپاقتى مەملەكەتشىل، حالىقشىل بولۋعا تاربيەلەپ، وتانىن، تۋعان جەرىن سۇيۋگە شاقىرعان جىر قۋاتى ءالى دە سول بيىگىندە.

تۇيىندەپ ايتار بولساق، قايرات رىسقۇلبەكوۆتىڭ «اقتىق ءسوزى» ادەبي كەم-كەتىگىنە قاراماستان، بۇكىل تۇركى جۇرتىنا ورتاق «دەشتى قىپشاق جىرلارى» جيناعىنان ورىن الۋعا ابدەن لايىقتى تۋىندى.

(«قازاق ادەبيەتى»، 14-20 قازان 2016 ج.).

 

                                     ************

مارات توقاشباەۆ، «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى: –توقتارحان وندا رەسپۋبليكالىق «ارا» جۋرنالىنىڭ قىزمەتكەرى ەدى. «قايرات سوتتا مىناداي ولەڭ وقىپتى. سونى تولىقتىرىپ قايراتتىڭ اتىنان ءبىر ولەڭ جازساڭىز. ولەڭ حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرەتىندەي بولسا»، – دەدىك. توقاڭ دا پاتريوت ادام بولاتىن. رۋحتانىپ 11 شۋماقتان تۇراتىن، اراسىندا 7-8 بۋىندى جولدارى دا بار، ماشينكاعا باسقاندا ءبىر بەت بولاتىن ولەڭ جازدى. ول كەزدە ماشينكانىڭ ءبىرىنشى داناسىن ەلگە تاراتۋعا بولمايتىن. ويتكەنى، ماشينكالاردىڭ بارلىعى ۇقك-نىڭ بازاسىندا ساقتالاتىن. ءبىرىنشى داناسىن جىرتىپ تاستادىق تا، ودان كەيىنگى ءشريفتى كومەسكىلەنگەن دانالارىن تانىستارىمىز ارقىلى جۇرتقا تاراتتىق. قايراتتىڭ ولەڭى بولىپ توقتارحاننىڭ ولەڭى ەلگە تارادى. كەيىن 1991 جىلى عوي دەيمىن، قايراتتىڭ شاعىن كىتاپشاسى شىقتى. سوندا ونىڭ سوتتا ايتقان ءوز ۆاريانتى جاريالاندى. ماسەلە مىنادا – ەكى ولەڭ بار. ءبىرى – قايراتتىڭ ءوز ولەڭى، ەكىنشىسى – قايراتتىڭ ولەڭى دەپ حالىقتىڭ رۋحىن كوتەرۋ ءۇشىن جازعان توقتارحان ءشارىپجانوۆتىڭ ولەڭى. قايراتتىڭ ءوز ولەڭىن توقتارحاندىكى دەۋگە بولمايدى».  اڭگىمەلەسكەن قارلىعا يبراگيموۆا

قايىم-مۇنار تابەەۆ

Abai.kz