دۇيسەنبى, 6 مامىر 2024
تاريح 13077 0 پىكىر 9 قاراشا, 2016 ساعات 10:31

قاراساقال دەگەن كىم؟ ول نەلىكتەن اۋليە اتانعان؟ (جالعاسى)

تاريح پاراقتارىن اقتارساق، باقتىباي باتىر زامانىندا شىن مانىندە دە قاراساقال دەگەن اتپەن بەلگىلى بولعان ادامنىڭ ءومىر سۇرگەنىن بايقايمىز. جانە دە ول تەگىن ادام ەمەس، تەكتى ادام ەكەنىن كورەمىز. قاراساقال ونىڭ لاقاپ اتى، ال شىن ەسىمى بايبولات.  شىڭعىسحان اۋلەتىنەن شىققان، ءسىبىردىڭ حانى كوشىمنىڭ  ۇرپاعى. باشقۇرتتارعا، قاراقالپاقتارعا جانە نايماندارعا حان بولعان. قاجىلىققا بارعان، ارابشا وقىعان، قازاق، ورىس، ويرات تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەن. قازاقتىڭ حاندارى مەن سۇلتاندارى ونىمەن وتە تىعىز قارىم- قاتىناستا بولعان.

    قاراساقال تۋرالى تاريحشى، شىعىستانۋشى، فيلوسوفيا دوكتورى، پروفەسسور احمەت زاكي ۆاليدي بىلاي دەيدi:

   “سىن داۆلەت-گيرەيا "يشيم-چۋۆەك سۋلتان" ۆ ۋرگەنچە بىل كاراكالپاكسكيم حانوم، ەگو سىن حاسان سۋلتان وستاۆالسيا ۋ كالمىتسكيح حانوۆ، ا ەگو سىن بايبۋلات سۋلتان ەزديل ۆ كرىم ي ستامبۋل ي ودنوۆرەمەننو بىل سۋلتانوم باشكير، ۆوسستاۆشيح پروتيۆ روسسي. چتوبى نە پوپاست ۆ رۋكي رۋسسكيح، ەزديل تاينو پود رازليچنىمي يمەنامي. ودنو يز ەتيح يمەن - كاراساكال. ەگو برات يشيم سۋلتان ي سىنوۆيا يشيم سۋلتانا شايباك ي ۋبەيد (ۋبەيدۋللاح) سۋلتانى بىل سۋلتانامي كاراكالپاكوۆ. بايبۋلات سۋلتان بىل يزۆەستەن سۆوەي ۋچەنوستيۋ ي كراسوتوي. ۋبەيد سۋلتان بىل سۋلتانوم پلەمەني كارات (يلي كاراي). ۆ تو ۆرەميا، كوگدا بايبۋلات (بەيبۋلات) ۆوەۆال پروتيۆ رۋسسكيح ۆ باشكۋرديستانە، شايباك حان بىل حانوم ۋ كاراكالپاكوۆ. ۆو ۆسەح وتنوشەنياح بىل پوموششنيكوم بايبۋلاتا. ەگو مات ايشە حاتۋن بىلا مولوچنوي ماتەريۋ ي ۆوسپيتاتەلنيتسەي بايبۋلاتا". (احمەتزاكي ۆاليدي توگان. يستوريا باشكير، ۋفا، 2010, س.37-39,61,62.)

    ونىڭ اتاتەگى تۋرالى رەسەيدىڭ  فەودالدى-كرەپوستنويلىق  ءداۋىرىنىڭ مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا (گافكە)  مىناداي قۇجات ساقتالىپتى:

    1742 گ. نويابريا 13.—وبياۆلەنيە باشكيرا سيبيرسكوي دارۋگي، كاراتاۆلينسكوي ۆولوستي ياگافەرا ەلداشەۆا ۆ ۋفيمسكوي پروۆينتسيالنوي كانتسەلياري س سووبششەنيام بيوگرافيچەسكيح داننىح و كاراساكالە، ەگو رولي ۆ ۆوسستاني ي وب وتنوشەنياح باشكير س كازاحامي ي كاراكالپاكامي، س پريلوجەنيەم رودوۆوي روسپيسي و پرويسحوجدەني كاراساكالا، سوستاۆلەننوي نا وسنوۆاني سۆەدەني، پولۋچەننىح وت نەگو ساموگو ي كاراكالپاتسكوگو حانا شايباكا. (گافكە. كوللەگيا ينوستراننىح دەل. دەلو 1742 گ. وكتيابريا...، №3, 15-19, 20 – 21بب. كوشىرمەدەن كوشىرمە)

بۇل قۇجاتتاعى ءسوز بولىپ وتىرعان كوتەرىلىس- باشقۇرتتاردىڭ ورىنبور ەكسپەديتسياسىنا قارسى 1735-1740 جىلدارداعى ايگىلى كوتەرىلىسى. باشقۇرتتار ورىنبور بەكىنىسى سالىنسا تاۋەلسىزدىكتەن، جەرىمىزدەن اجىرايمىز دەگەن قورقىنىشپەن 1735 جىلى قۇرىلتاي جاساپ، كوتەرىلىس باستايدى. مۇنى ەستىگەن پاتشا ۇكىمەتى 20 مىڭنان اسا اسكەريلەردەن، ورىس-كازاكتاردان، قالماقتاردان جازالاۋشى وتريادتار جاساقتاپ، ولاردى گەنەرال-لەيتەنانت ا.ي.رۋميانتسەۆكە باسقارتىپ باشقۇرت جەرىنە جىبەرەدى. (باشقۇرتتاردى قاتىگەزدىكپەن قىرۋعا ايگىلى ورىس ەلشىسى قۇتلى-مۇحامەد تەۆكەلەۆتىڭ  دە اتسالىسقانى تاريحتان بەلگىلى.) سوعان قاراماستان كوتەرىلىس وتى ءار جەردەن ءبىر تۇتانا بەردى. 1739 جىلى كۇزدە كۋباننان استراحان ارقىلى ديۋانا كيىمىن كيىپ، استىرتىن كەلگەن قاراساقالدى باشقۇرتتار 1740 جىلى حان سايلايدى. كوتەرىلىس جاڭا سەرپىن الادى. الايدا گەنەرال-لەيتەنانت گ.يا.سويمونوۆ قاراساقالدى ۇستاۋعا 7 مىڭ اسكەر جىبەرەدى. ۇرىستا جەڭىلىس تاپقان قاراساقال 1500 ءتۇتىن باشقۇرتتارمەن بىرگە جايىقتان بەرى وتەدى.  1740 جىلى 26 ماۋسىم كۇنى  ولكەاياق وزەنىنىڭ جاعاسىندا قاراساقال اسكەرىنىڭ قالدىقتارىن قازاقتار شابۋىلدايدى. جاراقات العان قاراساقالدى  بوگەنباي باتىر قانجىعالى ارعىنداردا تۇتقىندا ۇستاي تۇرادى دا، شىلدەنىڭ 10-كۇنى  گەنەرال ۋرۋسوۆقا تاپسىرمانىڭ ورىندالعانىن، قاراساقالدىڭ قولعا تۇسكەنىن حابارلايدى. گەنەرال ۋرۋسوۆ بوگەنبايعا قاراساقالدى ورىنبورعا شۇعىل تۇردە جەتكىزۋدى  پارمەن ەتەدى. الايدا، قاراساقال ورىستارعا تاپسىرىلمايدى. ول اۋەلى ارعىننىڭ قانجىعالى تايپاسىندا، سوسىن ۇيسىندەردىڭ اراسىندا بوي تاسالاپ جۇرەدى.   جازالانۋدىڭ ورنىنا ول كەرىسىنشە قازاقتار اراسىندا  ۇلكەن بەدەلگە يە بولىپ، قازاقتىڭ كەيبىر تايپالارىنا حان سايلانادى.

     نەلىكتەن قاراساقالدى بوگەنباي باتىر ورىستارعا ۇستاپ بەرمەدى؟ بۇل سۇراقتىڭ جاۋابى- ونىڭ شىن مانىندە قاراساقال ەمەس، حان تۇقىمى بولۋىندا. ەگەر قاراساقال (بايبولات) حان تۇقىمى ەمەس، ديۋانا بولعان بولسا، بوگەنباي باتىر ونى ويلانباستان ورىستارعا ۇستاپ بەرەر  ەدى. «...كازاحسكيە حانى - ليۋدي «بەلوي كوستي» - نيكوگدا نە پريزنالي بى كاراساكالا راۆنىم سەبە، نە بۋد ون چينگيزيدوم»- دەيدى باشقۇرت عالىمى، تاريحشى سالاۆات تايماسوۆ «ك ۆوپروسۋ و پرويسحوجدەني كاراساكالا» دەگەن ەڭبەگىندە (س. تايماسوۆ ك ۆوپروسۋ و پرويسحوجدەني كاراساكالا. ۆەستنيك اكادەمي ناۋك رب. 2004, № 4, 67-70 بب.)

      قازاق جەرىندە قاراساقال «مەن جوڭعار بيلەۋشىسى قالدان سەرەننەن جاپا شەككەن ونىڭ توقالدان تۋعان ءىنىسى شونامىن»  دەگەن لاقاپ تاراتتى. باشقۇرت عالىمىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا ونى ابىلاي حان ءپىر تۇتتى، ابىلقايىر حان وعان سيلاستىقپەن قارادى. ال باتىر سۇلتان بولسا ونىمەن دوس بولدى.

   «ۆ كازاحسكيح ستەپياح س ناشيم گەروەم پرويزوشلا نوۆايا مەتامورفوزا: ون وبياۆيل سەبيا پرينتسەم شۋنوي، ۆەرنۋۆشيمسيا، چتوبى ناكازات تيرانا ي ۋبيتسۋ گالدانا. ۆ سەنتيابرە 1740 گ. ون ي حان باراك سوۆەرشيلي پوحود ۆ دجۋنگاريۋ، نو پوتەرپەلي پوراجەنيە. تەپەر زا كاراساكالوم وحوتيلوس نە تولكو رۋسسكوە پراۆيتەلستۆو، نو ي دجۋنگارسكي كونتايشا. گالدان زاحۆاتيل ۆ پلەن ۆلياتەلنوگو سۋلتانا ابلايا ي ترەبوۆال زا نەگو كاراساكالا. ابلاي نە تولكو نە سوگلاسيلسيا نا وبمەن، نو ي پەرەدال كازاحام، چتوبى وني بەرەگلي «شۋنۋ» ي وت دجۋنگار، ي وت رۋسسكيح ي بىلي گوتوۆى «پري سلۋچاە زا نەگو ۆسەم پومەرەت». داجە زانوسچيۆىي ي امبيتسيوزنىي ابۋلحاير-حان پرونيكسيا ۋۆاجەنيەم ك بەگلەتسۋ، ا باتىر-سۋلتان, سىن بىۆشەگو حيۆينسكوگو حانا كايپا، ستال درۋگوم كاراساكالا. ەششە بولشەي پوپۋليارنوستيۋ كاراساكال پولزوۆالسيا ۋ ريادوۆىح كازاحوۆ. ۆاليحانوۆ سۆيدەتەلستۆۋەت، چتو ۆ پرەدانياح كازاحوۆ، كيرگيزوۆ، دجۋنگار ي كالمىكوۆ يميا كاراساكالا ۋتراتيلوس ي سۋششەستۆۋەت ليش شۋنا.
روسسيسكيە ۆلاستي دولگوە ۆرەميا نە وستاۆليالي پوپىتوك سحۆاتيت كاراساكالا. ۆ تەچەنيە نەسكولكيح لەت سويمونوۆ، ۋرۋسوۆ ي نەپليۋەۆ ناپراۆليالي سۆويح پرەدستاۆيتەلەي ك كازاحسكيم پراۆيتەليام، زاسىلالي ۆ ستەپ شپيونوۆ.
.. كازاحسكي يستوريك XIX ۆ. چ. ۆاليحانوۆ پيشەت، چتو بەجاۆشي كاراساكال ناشەل ۋبەجيششە ۋ كابانبايا - يز رودا كارا-كيرەي، س ەگو پوموششيۋ پولۋچيل ۆ ۋپراۆلەنيە نەبولشوي ۋدەل يز پوكولەنيا نايمانوۆ ي پرينيال نوۆوە يميا - كارا-حان.... ۆسكورە كاراساكال ستال حانوم ستارشەگو جۋزا، ا ۆ 1748 گ. پراۆيل ۆسەمي 11 رودامي پلەمەني نايمان ي كوچەۆال س نيمي ۆ ۆەرحوۆياح يشيما، نا بىۆشەي تەرريتوري كۋچۋما.»

   باشقۇرت عالىمى قاراساقالدى ءارى كەلبەتتى، ءارى تاقۋا، ءارى وقىمىستى، ءارى باتىر ادام رەتىندە سيپاتتايدى، قاجىلىقا بارعان، ەمشىلىكپەن اينالىسقان دەيدى.

 « ... پو سلوۆام يگناتەۆا، كاراساكال «سلاۆنو ۆلادەل كونەم ي ورۋجيەم، ۋديۆليال داجە پەرۆەيشيح ۋدالتسوۆ ي ناەزدنيكوۆ. زنانيە ارابسكوگو يازىكا داۆالو ەمۋ پەرەۆەس ناد ۆسەمي مۋللامي; نيكتو يز نيح نە موگ لۋچشە كاراساكالا تولكوۆات كوران; ك تومۋ جە ون بىۆال ۆ مەككە ي مەدينە، زۆالسيا حادجي ي نوسيل بەلۋيۋ چالمۋ...وبلادال داروم گوۆوريت ۋمنو، ۋۆلەكاتەلنو ي ۆسەگدا دوكازاتەلنو، جيزن ۆەل بەزۋكوريزنەننۋيۋ، رەليگيوزنىم بىل دو فاناتيزما»... كاراساكال بىسترو ستال كۋميروم پروستوگو نارودا. ەگو ۆيدەلي حرابرىم ۆ بيتۆە، ۆمەستە س تەم ون بىل حلادنوكروۆەن ي سدەرجان، نيكوگدا نە تەريالسيا، نە ۋنىۆال ۆ نەسچاستە ي نەۋداچە. ون ۆىدەليالسيا يمپوزانتنوي ۆنەشنوستيۋ، ۋچەنوستيۋ، زنال نايزۋست كوران، وبلادال داروم تسەليتەليا». (س. تايماسوۆ. ك ۆوپروسۋ و پرويسحوجدەني كاراساكالا. ۆەستنيك اكادەمي ناۋك رب. 2004 ج، №4,  67-70 بب.)

   ال ونىڭ اۋليەلىك قاسيەتىنە كەلەر بولساق، ول تۋرالى بۇرىنعى قازاقستاندىك عالىم، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆلاديمير مويسەەۆ 1984 جىلى «پروستور» جۋرنالىنا بىلاي دەپ جازعان ەكەن:

   «نەسموتريا نا منوجەستۆو پروتيۆورەچي ي ۆىمىشلەننىح سوبىتي، منوگيە ستەپنياكي ۆەريلي كاراساكالۋ. ك تومۋ جە ەتوت ساموزۆانىي شونو ۆىداۆال سەبيا زا چەلوۆەكا، كوتورومۋ ۆەدومى تاينى پريرودى، كوتورىي موجەت وبششاتسيا س پوتۋستوروننيمي سيلامي ي داجە ۆوزدەيستۆوۆات نا نيح، كاراساكال، راسسكازىۆالي پوبىۆاۆشيە ۆ ەگو ۆلادەنياح رۋسسكيە ليۋدي، ۋۆەريال كازاحوۆ، بۋدتو ون «موجەت سنەگ ي دوجد ناپۋستيت، ا كوگدا ونوە سلۋچيتسيا، تو سكازىۆاەت، ياكوب ون ناپۋستيل، تاكجە بولنىح وت رازنىح بولەزنەي ۆىلەچيۆاەت، چەم، تاكو ج دە ي درۋگيمي سۆويمي ۆىمىسلامي ي وبمانامي يح، كيرگيس-كايساكوۆ، ۆ تاكوە سۋەۆەرستۆو پريۆەل، چتو وني ەۆو پو سۆوەمۋ لەگكومىسليۋ پونۋجدەنى ستالي بىت پريزناۆات ي سودەرجات زا سۆياتوگو». دوۆەريە كوچەۆنيكوۆ ك ۆسەسيليۋ كاراساكالا پروستيرالوس دو توگو، چتو وني لەچيليس ۋ نەگو وت سامىح رازنىح بولەزنەي، ۆ توم چيسلە ي وت بەسپلوديا.» (ۆ. مويسەەۆ. ستەپنوي ساموزۆانەتس. الماتى، «پروستور» جۋرنالى، №6, 1984 ج.)

      قاراساقال اۋليەنى پاتشا ۇكىمەتى قولعا تۇسىرە الماي-اق قويدى. باشقۇرت عالىمى سالاۆات تايماسوۆ قاراساقال اۋليە (بايبولات حان) 1749 جىلى مامىر ايىندا باراقتىڭ قولىنان قازا بولدى دەيدى.    

   «ورەنبۋرگسكيە ۆلاستي ۆ تەچەنيە دەۆياتي لەت نەوتستۋپنو سلەديلي زا كاراساكالوم ي نە وستاۆليالي پوپىتوك سحۆاتيت ەگو. ۆ كونتسە جيزني گالدان-تسەرەن پوميريلسيا س كازاحامي، وتپۋستيل سىنوۆەي ابۋلمامبەتا ي باراكا. پوسلە ەگو سمەرتي ۆ سەنتيابرە 1745 گ. وتنوشەنيا كاراساكالا س باراكوم، ۆيديمو، ۋلۋچشيليس. پو كراينەي مەرە، ۆ اۆگۋستە 1748 گ.­ كاراساكال ناحوديلسيا ۋ باراكا. ۆ ماە 1749 گ.، پرەدپولوجيتەلنو ۆ 58 لەت، كاراساكال ۋمەر. پو سلۋحام، ۆينوۆنيكوم ەگو سمەرتي بىل ۆسە توت جە باراك.»

   ۆلاديمير مويسەەۆ سول «پروستورداعى» ماقالاسىندا  ابىلقايىر حاندى ولتىرگەن باراق سۇلتاننىڭ قاراساقال اۋليەنى ۋ بەرىپ ءولتىرۋىنىڭ سەبەبىن ونىڭ ابىلقايىر تۇقىمىنىڭ كەكتەنۋىنەن قورقىپ جوڭعارلارعا پانالاۋ ءۇشىن جاعىنۋ پيعىلىمەن تۇسىندىرەدى:

    «رۋسسكي كازاك فەدور نايدەنوۆ، ۆوزۆراتيۆشيس يز پوەزدكي ك حانشە پوپاي، سۋپرۋگە پوكوينوگو ابۋلحايرا، كستاتي تاكجە ۋبيتوگو باراكوم ۆ 1748 گ.، راسسكازىۆال، چتو باراك، وپاساياس مەستي رودستۆەننيكوۆ ابۋلحايرا، «يششەت پروتەكتسي زەنگورسكوگو ۆلادەلتسا. ۆ زناك دە چەگو بۋدتو ي ۋسلۋگۋ سۆويۋ ەمۋ ۋجە وكازال تەم، چتو پروتيۆنوگو ەمۋ، زەنگورسكومۋ ۆلادەلتسۋ، كاراساكالا ۆ ۋگودنوست ەگو وتراۆيل».

   قاراساقالدىڭ جەرلەنگەن جەرى كەڭەس اسكەرىنىڭ گەنشتابىنىڭ توپوگرافيالىق  كارتاسىندا قورسەتىلگەن:


   بۇل كارتادان ونىڭ بەيىتىنىڭ ەمبا (جەم) وزەنىنىڭ بويىندا جاتقانىن كورەمىز. باقتىباي ۇرپاقتارىنىڭ باتىرعا مازار سالىپ جۇرگەنى دە وسى جەر. دەمەك باقتىباي ۇرپاقتارى،  شەكتىنىڭ ۇرانى بولعان باقتىباي باتىردىڭ باسىنا ەمەس، قاراقالپاق، باشقۇرت ءھام كەيبىر قازاق تايپالارىنىڭ حانى بايبولاتتىڭ باسىنا ەسكەرتكىش ورناتقان.

    كوزى تىرىسىندە باقتىباي باتىر مەن بايبولات-قاراساقالدىڭ ءومىر جولدارى قيىلىستى ما؟ قيىلىسپاۋى مۇمكىن ەمەس. ەكەۋى دە ءبىر داۋىردە ءومىر ءسۇردى، جاستارى شامالاس. ەكەۋى دە ايگىلى ادامدار، ءبىرى- شەكتى سياقتى ۇلكەن رۋدىڭ ۇرانى بولعان باتىر، ءارى بي. ەكىنشىسى حان تۇكىمى، بۇكىل قازاققا تانىمال بوپ كەتكەن تۇلعا. ءبىرى ولكەاياق وزەنىنىڭ جاعاسىن جايلاسا، ەكىنشىسى سول وزەننىڭ جاعاسىنا ورىستان قاشىپ كەلدى. ءبىرى باتىر سۇلتاننىڭ باتىرى بولعان بولسا، ەكىنشىسى- دوسى.

   قۇدايدىڭ قۇدىرەتى شىعار، بايبولات حان بيلىك ءۇشىن ارپالىس پەن قاراما–قايشىلىققا تولى عۇمىر كەشىپ، كوزى تىرىسىندە سۇلتانگەرەي، شونا باتىر، قاراساقال، قاراحان دەگەن لاقاپ اتتاردى پايدالانسا، ولگەسىن دە  جەم بويىندا باقتىباي باتىردىڭ اتىن جامىلىپ جاتىر...

(جالعاسى بار)

سەرىك داۋلەتوۆ

abai.kz

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

قۇيىلسىن كوشىڭ

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى 1550
ادەبيەت

«سولاي ەمەس پە؟»

عابباس قابىشۇلى 1426
قوعام

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ءابدىراشيت باكىرۇلى 1177
ەل ءىشى...

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

ءومارالى ادىلبەكۇلى 1172