قازاق حالقى ۇستاناتىن يسلام ءدىنى  ء«داستۇرلى دىن» دەپ اتالادى.  

ءبىز بۇل ۇعىمدى تولىق ءتۇسىنۋ ءۇشىن سوزدىك قورىمىزداعى ەڭ كوپ قولدانىلاتىن «سالت-ءداستۇر» دەپ قوساقتالىپ ايتىلاتىن ءسوز تىركەستەرىنىڭ  ءمانى مەن ماعىناسىن باعامداۋعا ءتيىسپىز. 

سالت – اتا سالتى. باسى اتانى سىيلاۋدان باستالىپ، ارتى اكەنى، اعانى جانە ءاربىر قازاق بالاسى وزىنەن ۇلكەندەردىڭ ءبارىن سىيلاۋمەن جالعاسادى. مەن قازاقپىن دەگەن جانعا بۇل قاعيدا وزگەرمەيدى. سوعان سايكەس ات، ۇت، قۇت، ۇلت، بۇلت، قۇرت، جۇرت، تۇت، جۇت، توعىز، توقسان ت.ت.، ياعني  «ت» فورمانتى جالعانعان اتاۋلاردىڭ ءبارى وسىنداي، ەشقاشان ماعىناسى وزگەرمەيتىن، تولىپ-تولىسقاندى بىلدىرەتىن ۇعىمدار. مىسالى، ۇلت (ۇل - ادام اتا مەن اۋا انانىڭ ۇلدارى) ءوسىپ-ءونىپ، كوبەيىپ ۇلتقا اينالىپ تۇر), جۇت (جۋ ەلىنىڭ مالىنان ەشتەڭە قالماعان), ءسۇت (سۋدىڭ اعارعان ەڭ ساپالى ءتۇرى), سىرت (ىشتە ەشكىم قالماعان), جىلت (كورىندى دە جوق بولدى) ت. ت. بولىپ كەتە بەرەدى. وسىعان سايكەس قازاقتا بۇلاردان دا باسقا قازاق - قازاق بولعالى وزگەرمەي كەلە جاتقان سالتتار بار. ولار: 

قۇيرىق باۋىر (سالت). «قۇيرىق باۋىر جەدىڭ بە، قۇدا بولدىم دەدىڭ بە» (ماتەل). بۇل قۇدالىق ءداستۇر ءراسىمى بولعانمەن ۇلت سالت داستۇرىندە ورنى بولەك جاي. ەكى جاق كەلىسىپ قۇدا بولعان جاعدايدا ولارعا «قۇيرىق باۋىر» ارناۋلى سىي اكەلەدى. اكەلۋشى ايەل «باۋىرداي جاقىن، قۇيرىقتاي ءتاتتى بولىڭدار» دەپ تىلەك بىلدىرەدى. ودان بارلىق قۇدالار اۋىز تيەدى. قۇيرىق باۋىر قازاق داستۇرىندە قۇدا بولۋدىڭ زاڭدى بەلگىسى قۇجات بولىپ بەكىتىلگەن. 

شاڭىراق كوتەرۋ (سالت). جاس وتاۋدىڭ العاش رەت شاڭىراعىن كوتەرۋ قازاق ءۇشىن وتە قىزىقتى، ەرەكشە ماڭىزدى ءسات. مۇنى قازاق سالت ءداستۇرىن جەتىك بىلەتىن بەلگىلى ەتنوگراف جازۋشى احمەت ءجۇنىسۇلى بىلاي دەپ جازعان: «.... قازاقتا وتاۋدىڭ شاڭىراعىن الباتى ادام كوتەرمەيدى. بۇعان بالاسى كوپ، كارى كۇيەۋ كەرەك. ونى قوس اتپەن بولسا دا العىزادى. ىڭعايلى جەر بولىپ، وتاۋ وتە ۇلكەن بولسا كارى كۇيەۋ شاڭىراقتى اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ كوتەرەدى. بۇل ەڭبەگىنە ول نە ات مىنەدى، نە تۇيە جەتەكتەيدى. بۇعان مالدى وتاۋدى كوتەرتكەن جاق بەرەدى. (ا.ءجۇنىسوۆ «فانيدەن باقيعا دەيىن»). ادەتتە كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن ەر ادامدار كوتەرەدى. ال، جاس وتاۋدىڭ شاڭىراعىن كارى كۇيەۋگە كوتەرتۋدە ۇلكەن ءمان، ىرىم بار. ويتكەنى «جاسى ۇلكەن كۇيەۋ» قاشاندا ەلگە سىيلى جانە تىلەكتەس ادام. جانە كۇيەۋ قارتايعان سايىن جۇرتىنا قادىرى، سىيى ارتا تۇسەدى. قازاق ەلى وسى جولدان ءالى ايرىلعان جوق. كارى كۇيەۋ كەلسە، اۋىلدىڭ ۇلكەن كىشىسى، ەركەك ايەلى ونىمەن ءبىر قاعىسپاي، قاجاسپاي قالمايدى. ونىڭ شاڭىراق كوتەرۋىندە دە وسىنداي تەرەڭ سىيلاستىق بار. 

سىڭسۋ (سالت). «حالقىمىزدا تۇرمىس سالت جىرلارىنىڭ ەڭ كوپ تاراعاندارىنىڭ ءبىرى سىڭسۋ». ۇزاتىلعان قىز ءوز بوساعاسىنان اتتانار الدىندا اعايىن تۋعاندارىن ارالايدى. بىلايشا ايتقاندا قوشتاسادى (بىراق بۇل ءداستۇرلى قوشتاسۋ ەمەس). جەڭگەسىن ەرتىپ اعايىندارىن ارالاپ جۇرگەن قىز ءجاي جۇرمەيدى. ول ءوزىنىڭ بالالىق داۋرەنىنىڭ، وڭ جاقتا بۇلعاقتاپ وسكەن باقىتتى كۇندەرىنىڭ وتكەندىگىن، اياۋلى اتا اناسىنىڭ، تۋىسقاندارىنىڭ ءوزىن ماپەلەپ وسىرۋدەگى ەڭبەگىن ولەڭمەن ايتا ءجۇرىپ وكسيدى. ونداي ولەڭ جىردى سىڭسۋ دەيدى. 

قوشتاسۋ (سالت). ۇزاتىلاتىن قىز ءوز ۇيىنەن اتتانار الدىندا ءوزىنىڭ اتا اناسىمەن، اعا ىنىسىمەن، ءسىڭلىسى، جاقىن جۋىقتارىمەن قوشتاسۋ جىرىن ايتادى.  

«قىز ۇزاتۋ» (سالت، توي). «ۇلىن ۇياعا، قىزىن قياعا قوندىرۋ» اتا انانىڭ تىلەگى ءارى پارىزى. سونىڭ ىشىندە قىز ۇزاتۋ ۇلكەن توي، دۋمان ءارى قىزىق. بۇل كۇنى اتا انا قۋانادى، ءارى جىلايدى. قۋاناتىنى قىز ءوسىردى جانە ونى قۇتتى جەرىنە قوندىرۋى، جىلايتىنى ارينە قيماستىق كوڭىلى. 

ساۋكەلە كيگىزۋ (سالت). ساۋكەلە كەلىنشەك كيىمى. «قارا ماقپال ساۋكەلە، شاشىڭ باسار جار جار اۋ» (جار جار). 

وتاۋ كوتەرۋ (سالت). «كوتەرىلگەن وتاۋىڭ قۇتتى بولىپ، ۇزاق جاساپ ىشىندە ءسۇيسىن جارىڭ» (قىز جىبەك). جاس وتاۋ اكە ءۇيىنىڭ وڭ جاعىنا تىگىلەدى. 

جاساۋ (سالت). «كورسىن دەپ جيىلعان جۇرت تاماشاسىن، جاساۋىن تاۋداي قىلىپ ۇيگىزدى ەندى»! (ناۋرىزباي قانشايىم). ۇزاتىلعان قىزعا بەرىلەتىن دۇنيە مۇلىك «جاساۋ» دەپ اتالادى. حالىق قىزدىڭ جاساۋىنا اسا زور كوڭىل ءبولىپ، «جاساۋدى التى جاستان جيناساڭ اسادى، جەتى جاستان جيناساڭ جەتەدى!» دەگەن. نەبىر ءساندى بۇيىم، ساۋكەلە، كىلەم، تەكەمەت، ىدىس اياق، توسەك ورىن، كيىم كەشەك، اسەم اشەكەيلى تاعىمدار قىزدارعا بەرىلەتىن بولعان. اۋقاتتى ادامدار اق وتاۋ تىگىپ ۇزاتقان. جاساۋدى قىزدىڭ ەنشىسى دەسە دە بولادى. 

كەلىن ءتۇسىرۋ (سالت). ءبىزدىڭ حالقىمىز ءۇشىن دە دۇنيەدەگى قىزىق پەن قۋانىشتىڭ ەڭ باستىسى وسى كەلىن ءتۇسىرۋ. بۇعان بۇكىل اۋىل بولىپ اتسالىسادى، بىرگە قۋانادى، بىرگە تويلايدى، نامىسى بىر قازاقتا «تويدىڭ بولعانىنان بولادىسى قىزىق» دەگەن بار. ال كەلىن ءتۇسىرۋدىڭ ءوزى دە، «بولادىسى» دا قىزىق.  

قازاق سالتى بويىنشا كەلىندى اۋىلعا كولىكپەن اكەلمەيدى. ءبىر قىردىڭ استىنا جەڭگەسىمەن بىرگە ءتۇسىرىپ كەتەدى. اۋىلدىڭ قىز كەلىنشەكتەرى جاس كەلىننىڭ الدىنان شىعىپ، ەشكىمگە كورسەتپەي شىمىلدىق ىشىنە كىرگىزىپ اكەلەدى. اق بوساعانى وڭ اياقپەن اتتايدى. شاشۋ شاشىلادى. قۇتتى بولسىن ايتىلادى. كەلىندى شەشەسى، جەڭگەسى، سىڭلىلەرى ەرتىپ اكەلەدى. قۋانىش، ىردۋ، دىردۋ، ويىن ساۋىق باستالادى. شىمىلدىق جينالعان ساتتە سالتاناتپەن «بەتاشار» باستالادى. 

قازاقتا بۇلاردان دا باسقا ءوزىن قازاقپىن دەپ ايتۋ ءۇشىن ساقتالۋعا ءتيىستى، ماعىناسى ەشقاشان وزگەرمەيتىن اتا سالتتار كوپ. ءبىز ونىڭ ءبارىن قايتالاپ جاتپايمىز. بىزگە سالت دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن تولىقتاي ءتۇسىنۋ ءۇشىن وسى كەلتىرىلگەن  دەرەكتەر (توعىز) جەتكىلىكتى بولسا كەرەك. 

تاريحاتتىڭ (سوپىلىق ءىلىمنىڭ) ەجەلگى قاعيداسىنا سالىپ سالت دەگەن ءسوزدىڭ ءوزىن سويلەتە كەتەر بولسام، ال، سال، الت، سالت بولىپ شىعادى.  

ال – العى، الدىڭعى، العاشقى التى ەل (التى الاش), ياعني الاش (الان) جۇرتى، سوڭعى اتاۋى الشىن. 

سال – سالي، ساقي ياعني ساقتار. قازاقتىڭ كەز-كەلگەن ءسوزىنىڭ الدىنا جالعانعان «س» دىبىسى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. مىسالى، ادامنىڭ ەڭ جوعارعى كوڭىل-كۇيىنىڭ  دەڭگەيى  (سالى سۋعا كەتۋ),  ساداق (ساق اتا), ساناق (ساق انا), ساباق (ساق اپا),  ساقال (سالدىڭ اعاسى), سەنەك (ساق ەنە) ت.ت. بولىپ «اۆتورلىق قۇقىق» ساقتالىپ كەتە بەرەدى. 

الت – التى، بۇل بالىقشى (شىبىنتاي، قىپشاق) اتامىزدىڭ لاقاپ اتى. اداي اتانىڭ شەجىرە دەرەگى بويىنشا التى اتا ەلدى  قۇرايدى، ياعني بۇكىل الەم ەلدەرىنىڭ اۋىزدارىنان تاستامايتىن  التى الاش ۇعىمىنىڭ شىققان تەگى وسى. بالىقشىلاردىڭ اتاسى التا اتامىزدىڭ  مولاسى دا، اتامىزدىڭ اتىنداعى القاپتا ماڭعىستاۋ اۋدانىنىڭ ورتالاعى شەتپە كەنتىنە جاقىن جەردە، التالى (التا ەلى) دەپ اتالادى. ءتىپتى سوناۋ قىرىمداعى يالتا دا وسى اتامىزدىڭ اتى. ءسوز رەتى كەلگەسىن ايتا كەتەيىن، بالتانىڭ دا، بالعانىڭ دا، قازاقتىڭ بەس قارۋىنىڭ ءبىرى ايبالتانىڭ دا اۆتورى وسى اتالارىمىز. العاشقى قالا سالعاندار دا وسىلار. شىعىس حالقىنىڭ كۇنى كەشەگە دەيىنگى قالانى «بالىق» دەپ اتاعاندارىنىڭ سىرى وسى. بالقاش (كول), بالقان (تاۋلار), بالتىق (تەڭىز), بالاساعۇن (قالا)  – بىرىككەن ءسوز. تولىق ماعىناسى بالىقشى ساق عۇن. 

ت.ت. بالىقشىلاردىڭ لاقاپ اتتارى، ياعني ولار وسى اتاۋلاردىڭ ءبارىنىڭ اۆتورى دەگەن ءسوز. بۇكىل دالانى قاپتاتا سالعان بال-بال تاستاردا سولاردان قالدى. 

ادام اتا شەجىرەسىندە اداي-كەلىمبەردى-بالىقشى (بالاساعۇن). ءبارىنىڭ «ال»، «بال» دەگەن ءبىر تۇبىردەن بولاتىنى تەك قانا وسىنى بىلدىرەدى. ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ءسوزدىڭ اتاسى) ەشقاشان  جاڭىلىسپايدى. 

ال «ت» دىبىسىمەن اياقتالعان سوز ماعىنالارىنىڭ ەشقاشان وزگەرمەيتىنىن جوعارىدا ايتتىق. «ت» دىبىسى توعىز سانىن يەمدەنگەن توبىشتاردىڭ لاقاپ اتى. ۇلى جاراتۋشى – اللانىڭ توقسان توعىز ەسىمى بار دەلىنەتىنىنىڭ دە سىرى وسى. 

سوندا اتا سالتى دەگەنىمىزدىڭ تولىقتاي ماعىناسى: ادام اتادان باستالىپ، التىنشى اتا بالىقشىلارمەن ءپىسىپ، تۋىستىعى بولىنبەگەن جەتىنشى اتا بۇزاۋ - جەمەنەيلەرمەن  جەتىلىپ، سەگىز سانىن يەمدەنگەن سەميتتەر جەمەنەيدەن اجىراپ، ولاردىڭ باسىن قايتا قوسقان توبىشتارمەن تولىسىپ، سوڭعى نۇكتەسى قويىلعان اتالارىمىزدىڭ سالتقا اينالعان ءداستۇرى بولىپ شىعادى.  

بۇل بۇگىنگى تىلمەن ايتقاندا اتا زاڭ (كونستيتۋتسيا) دەپ اتالادى. بۇگىنگى اتا زاڭىمىزدىڭ نەگىزىندە، تەك قانا ءبىزدىڭ ەمەس بۇكىل الەم ەلدەرى زاڭدارىنىڭ نەگىزىندە قازاقتىڭ اتا زاڭى (سالتى) جاتىر. ايىرماسى قازاقتىڭ اتا سالتى 70 000 جىلدان بەرى وزگەرمەي كەلە جاتسا، بۇگىنگى زاڭدار بيلەۋشى توپتىڭ ىڭعايىنا قاراي كۇنىنە «مىڭ» قۇبىلادى. 

ال داستۇرگە كەلسەك، وعان مىنا ۇعىمدار تولىقتاي كۋالىك ەتە الادى:  توي مالى ء(داستۇر), ء«جۇز جىلقى توي مالىنا كەتىپتى» (م.ج.كوپەەۆ); «قالىڭ مال» ء(داستۇر),  قۇدالاردىڭ داۋلەتىنە بايلانىستى بولادى;  «قىنامەندە» ء(داستۇر), «قىنامەندە، جار جار مەن بەتاشار بار، ولەڭسىز سولار قىزىق بولا ما گۇل؟» (اباي);  يتاياققا سالۋ ء(داستۇر). جاس كەلىنشەك ءبىر اۋىلعا قىدىرىپ بارعاندا، نە ەسىك كورۋگە شاقىرعاندا ايەلدەر نە ۇلكەن اجەلەر وعان «يتاياعىنا سال»، - دەپ ساقينا، كۇمىس، جۇزىك سياقتى زاتتار بەرەدى. «يتاياعىنا سالۋ» دەگەن كەلىنشەك بوسانىپ بالانى شاراناسىنان جۋاتىن سۋعا ياعني «شىلدە سۋىنا» الگىندەي كۇمىس جۇزىك، كۇمىس ساقينا، كۇمىس تۇيمە سياقتى زاتتاردى ىدىسقا سالىپ جىبەرىپ، نارەستەنى جۋادى. جۋىپ بولعاننان كەيىن الگى زاتتاردى سول جەردەگى ايەلدەر ىرىم قىلىپ ءبولىسىپ الىپ، ءماز مەيرام بولىپ تاراسادى.  

ءالى ەسىمدە بالا كەزىمىزدە ءبىزدىڭ ءۇيدىڭ بەسىگىندە كۇمىس قوڭىراۋ سىلدىرلاپ تۇرۋشى ەدى، انامىز ءبارىمىزدىڭ كيىمدەرىمىزگە كۇمىستەن ىلگەك، تەڭگە ت.ب. اشەكەيلەر تاعىپ قويۋشى ەدى. وزىنىڭدە بارلىق اشەكەيلەرى كۇمىستەن بولاتىن.  

ەجەلگى قازاقتار قولىندا، كيىمىندە كۇمىس اشەكەيلەرى جوق ايەلدەردى قازان-وشاققا جولاتپاعان. كەي وڭىرلەردە ونسىز پىسىرىلگەن استى ارامعا ساناعان. بۇل ءداستۇر كورشى تۇرىكپەن ەلىندە كۇنى بۇگىندە دە قولدانىستا بار. 

كۇمىس دەمەكشى، سوناۋ ەرتە زامانداردا قازاق قولى مەن قالماق قولى سوعىسىپ جاتقان كەزەڭدە، سول جەردە ءبىر جۇقپالى اۋرۋ پايدا بولىپ قالماق قولى سول كەسەلدەن باۋداي قىرىلىپتى. ال قازاق ساربازدارىنىڭ ەش قايسىسىنا بۇل كەسەل دارىماعان. كەيىن زەرتتەۋشىلەر بۇنىڭ باستى سەبەبى، قازاقتىڭ قارۋ-جاراعى مەن ات-ابزەلدەرىندە كۇمىستىڭ مول بولۋىنان دەپ تۇجىرىم جاساعان. دانا حالقىمىز كۇمىستىڭ كوپتەگەن جۇقپالى كەسەلدەرگە قارسى تۇراتىن قاسيەتى بارىن ەجەلدەن-اق باعامداعان.   

تۋرا وسىنداي ءبىر دەرەك اراب اڭىزدارىندا دا بار. بىردە اراب ساربازدارى استان جاپپاي ۋلانىپ، بۇل اۋرۋدان تەك قانا ولاردىڭ باسشىلارى امان قالىپتى. كەيىن زەرتتەۋ جۇرگىزگەندە اسكەر باسشىلارىنىڭ استى كۇمىس قاسىقپەن ىشەتىندەرى انىقتالعان.  

كۇمىس باكتەريتسيدتىك جانە انتيسەپتيكالىق قاسيەتكە يە. ءارى قابىنۋعا دا قارسى ارەكەت ەتە الادى. ءبىر سوزبەن ايتساق، تابيعي باكتەريتسيدتىك مەتالل باكتەريانىڭ  650 تۇرىنە قارسىلىق بىلدىرە الادى ەكەن. كۇمىستىڭ ەمدىك قاسيەتى بۇگىنگى مەديتسينادا دا تولىقتاي دالەلدەنگەن. قازاق ەمشىلەرى وتە ەرتە زاماندا-اق كۇمىستىڭ قاسيەتىن ەرەكشە باعالاعان. كۇمىس سۋمەن ارەكەتتەسكەندە يوندالىپ، ونىڭ قۇرامىندا ۇزاق ساقتالادى. سوندىقتان، كۇمىس قوسىلعان سۋ اعزاداعى كوپتەگەن زياندى ميكرواعزالاردى جويادى. ادام اعزاسىنىڭ تۇماۋ جانە جۇقپالى اۋرۋلارعا توتەپ بەرە الماۋىنىڭ سەبەبى يممۋندىك جۇيەدەگى كۇمىستىڭ ازايۋىنان بولادى. كۇمىس تەك قانا اۋرۋ تۋدىراتىن ەلەمەنتتەردى جويىپ قويماي، اعزادان زياندى توكسيندەر مەن ميكروبتاردى شىعارادى. ءتىپتى، اعزادا از عانا كۇمىس جەتىسپەۋشىلىگى بايقالعان جاعدايدا، ادامنىڭ جۇمىس ىستەۋ قابىلەتى تومەندەپ، قورعانىش قاسيەتى ازايىپ، تەز شارشاۋ پايدا بولادى.  

قازاقتا التىن مەن كۇمىس قاتار جۇرەدى. سەبەبى، التىن كۇمىستىڭ باكتەريتسيدتىك قاسيەتىن ارتتىرادى. اعزاداعى يممۋندى قالىپتى ەتەدى. كونە گرەتسيا مەن ريمدە التىندى (پلاستينكالارىن) اۋىزعا سالىپ، تاماق اۋرۋلارىن ەمدەگەن ەكەن. سونداي-اق، قازىرگى مەديتسينادا دا التىن قوسپالارى كەڭىنەن قولدانىلادى. 

تاريح تاعلىمى: بۇل ءداستۇردىڭ جالعاسۋى ۇرپاعىمىزدىڭ ءار ءتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردان امان بولۋىنىڭ كەپىلى بولماق. 

ءۇي كورسەتۋ ء(داستۇر). جاڭا تۇسكەن كەلىندى تۋىس تۋعان، كورشى كولەم، ىلىك جەكجاتتار ء«ۇي كورسەتۋگە» (شىعىس جاق «وتقا شاقىرۋ» دەيدى» ياعني ەسىك اشارعا شاقىرادى. مۇنىڭ ماعىناسى كەلىن وتباسىمەن تانىسىپ، ۇيگە كەلىپ ءجۇرسىن دەگەن ءسوز. بۇل ۇيگە كەلىن قۇر قول بارمايدى، كادە جوراسىمەن بارادى. مۇنى ء«ىلۋ» دەيدى. بۇل ماسەلەنى شاقىرعان ءۇيدىڭ دارەجەسىنە (ۇلكەن، كىشى دەگەن ماعىنادا) كەلىننىڭ ەنەسى شەشۋى كەرەك. مۇنىمەن بىرگە كەلىندى شاقىرعان ۇيلەر كەلىننىڭ مىنەز قۇلقىن، ءجۇرىس تۇرىسىن ياعني ادەپ، ءتارتىبىن بايقاپ سىناپ وتىراتىنى دا بار. مۇنى بولاشاق كەلىندەر ەسكەرە ءجۇرۋى كەرەك. ويتكەنى اتالعان داستۇر ءالى جالعاسىپ كەلە جاتىر. 

جولدىق ء(داستۇر). «قاينىم، جولدىعىمدى ۇمىتپا، تولىمدى بولسىن، دەدى جەڭگەسى قانىم كۇلە سويلەپ» (ەل اۋزىنان). «جولدىقتىڭ» جولى بولەك. سوندىقتان وعان اتالاتىن كادە دە تولىمدى ءارى باعالى بولادى.  

بەتاشار (داستۇر). ء«ۋا الەۋمەت! ەندى بەتاشار تىڭدايىق!». جاڭا تۇسكەن كەلىندى «بەتاشار» ءداستۇرى جاسالماي ەشكىم كورە المايدى. ونى كورۋ ءۇشىن ادەيى «بەتاشار» جاسالادى. وعان تويعا جينالعان تۋىس تۋعاندار تەگىس قاتىناسادى. جاس كەلىننىڭ ەكى جاعىندا ەكى كورگەندى كەلىندەرى تۇرادى. مۇندا «بەتاشار» جىرى ايتىلا وتىرىپ، كەلىنگە ونىڭ اتاسى، ەنەسى، ونىڭ باسقا تۋىستارى تانىستىرىلىپ، كەلىن ولارعا سالەم جاسايدى. سالەم جاساعان ادامدار «كورىمدىك» بەرەدى. بەت اشاتىن جىگىت ءان جىردى جەلدىرتە، كوڭىلدى كوتەرە جىر توگۋى كەرەك.  

بەتاشار ءداستۇرى بۇگىنگى تاڭدا تەك قانا ەكى ەلدە قازاق پەن ءازىربايجاندا قولدانىلادى. وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي ەكەۋىنىڭ دە ءسوز ءتۇبىرى «از» دەگەن ءبىر تۇبىردەن ء(بىر تۇپتەن، ءبىر تەكتەن) تارايدى. سالت-ءداستۇر جاعىنان، بىزگە ولار كوپ جاقىن. ايتپەسە، ولار قورقىت اتانى مەنىڭ اتام دەپ مويىنداماعان بولار ەدى. شەجىرە دەرەگىمەن قۋالاساق، ولاردا ەجەلگى حازارلار مەن وعىزداردىڭ ۇرپاقتارى. 

دەمەك،ء «داستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەگەندەي بۇل وزگەرىپ، جەتىلدىرىلىپ وتىراتىن ۇعىم. بۇل بۇگىنگى كۇندەگى اتا زاڭنىڭ تالاپتارىن ورىنداۋ ماقساتىندا قابىلداناتىن ۇكىمەت قاۋلىلارىمەن سايكەس كەلەدى. ءداستۇردىڭ توزىعى قولدانىستان شىعىپ، وزىعى قايتالانا-قايتالانا كەلە سالتقا اينالۋى مۇمكىن. سالتتىڭ مارتەبەسى داستۇردەن جوعارى. ول اينىماۋعا جانە بۇزىلماۋعا ءتيىس. دەمەك، قازىرگى وزىق ويلى كوپتەگەن ازاماتتارىمىزدىڭ ءداستۇرلى ءدىنىمىز يسلامدى اتا ءدىن دەپ اتايتىندارى دا وتە ورىندى. 

تاريح تاعلىمى:  سوپىلىق ىلىم قازاقتىڭ اتا سالتىنىڭ (اتا زاڭىنىڭ) عۇمىرىن 70 000 جىل دەيدى. بۇل زاڭداردى جەر بەتىندە قولدانبايتىن ەل جوق. ايىرماسى، كىم قانداي دەڭگەي دە؟ قازاق بولامىن دەگەن جان اتا سالتتان اينىماۋعا ءتيىس. 

مىنە وسىمەن اتالارىمىزدىڭ بىزگە مۇرا ەتىپ قالدىرىپ كەتكەن يسلام ءدىنىنىڭ ورنىن انىقتاپ الدىق. بۇل مەنىڭ الەمدەگى ەڭ ۇلى بەس ءدىننىڭ بەسەۋى دە بۇگىنگى قازاقتاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلگەن دەگەن تۇجىرىمىما تولىقتاي سايكەس كەلەدى. دەمەك، ءدىن ۇلى جاراتۋشى - اللانىڭ قالاۋىمەن  بىزدىڭ اتالارىمىزدىڭ ساناسى جەتىلىپ، اقىلى مەن ءبىلىمى مولايعان سايىن وزگەرىپ، اللانى تانۋ جولىندا كەمەلدەنىپ وتىرعان ۇعىم بولعان.        

بۇكىل الەم حالىقتارى ۇستاناتىن نەگىزگى ۇلى دىندەر قازىرگى قازاقتىڭ اتا-بابالارىنىڭ اراسىندا دۇنيەگە كەلدى، ەڭ العاشقى اللانىڭ حاقتىعىن تانىپ، دىن دەگەن ۇعىمدى دۇنيەگە اكەلگەن سولار بولاتىن.    

ال،  ءدىن دەگەن ۇعىمنىڭ ءوزى قايدان شىقتى دەگەنگە كەلەتىن بولساق، ورتا عاسىرلىق تۇران الەمىندەگى اتا-تەكتىڭ ءجازىلۋىنىڭ بىر نۇسقاسى راشيد-اد-دين (پارسى (يران) ەلىنىڭ بيلەۋشىسى قازان حاننىڭ باس ءۋازىرى، شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى، ورتا عاسىرلىق تاريحشى), الا-اد-دين مۇحاممەد حورەزمشاح، ونىڭ ۇلى جەلال-اد-دين سۇلتان، ورتا عاسىرداعى سىرداريادان ىلەگە دەيىنگى ايماق ءامىرى بولاتشىنىڭ ءىنىسى كامار-اد-دين دۋلاتي، وسى بولاتشىنىڭ باۋىرى شامىس-اد-دين دۋلاتي، وتىرار قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى قايىر حاننىڭ ءۋازىرى دادىر-اد-دين ال-اميد، باحاۋ-اد-دين ناكشباند، ناجم-اد-دين كۋبرا، ونىڭ مۇراگەرى التىن وردا بيلەۋشىسى بەركە حانعا تىكەلەي ۇستازدىق ەتكەن بۇحارادا تۇرعان شەيح سايف-اد-دين باحارزي، ورتاعاسىرلىق مۇسىلمان عۇلاماسى نۇر-اد-دين حورەزمي، يمانعا كەلىپ، شاريعاتتى مويىنداعان ۇلى مۇڭال بيلەۋشىسى وزبەك حاننىڭ رۋحاني تاربيەشىسى نۇعمان-اد-دين ال حورەزمي، ءوز زامانىنىڭ ۇلى تاقۋاسى اتالعان جالەل-اد-دين اس ساماركاندي،  اتاقتى ويشىل، اقىن، قولباسشى مۇحاممەد زاكير اد دين بابىر،  الەمگە ايگىلى «زافارنامەنىڭ» اۆتورى شاراف اد دين ءالي ءيازدي، بەكەت اتانىڭ ۇستازى باقىر اد دين مۇحاممەد ت. ت. بولىپ تابىلادى. وسى ەسىمدەردەگى اد (اد قاۋىمى، ياعني قازىرگىشە ايتقاندا وسى قاۋىمنىڭ قاراشاڭىراعىنىڭ يەسى اداي، ال، (الان، الاش، التى الاش، الشىن), اس (از، الاشتىڭ لاقاپ اتى) ال دينگە كەلسەك، بۇكىل قازاققا ءدىن دەگەن ۇعىمدى ەنگىزگەن وسى اتالارىمىز. بۇل جايلى قىتاي جىلناماسىندا ادامدارى اتتىڭ قۇلاعىندا وينايتىن دي تايپاسى، دينلين ەلى جايلى دەرەكتەر بار. پارسى (يران) تاريحى ولاردىڭ نەگىزىن قالاعانداردى ماد (ما اداي، مان اداي م.ق.) تايپالارىنىڭ ۇرپاعى دياكۋ دەپ اتايدى. ولاردىڭ ەسىمدەرىنىڭ سوڭىنا جالعانعان «ن» ءارىبى، باستاۋىن مان اتا ەسىمىنىڭ سوڭعى «ن» دىبىسىنان الادى، سوعان سايكەس بالاسى، ۇلى، قىزى، ۇرپاعى، ياعني نۇق پايعامبار  ادام اتا مەن مان اتانىڭ ۇلى (ۇرپاعى) دەگەندى بىلدىرەدى.  بۇگىنگى بەيىمبەت مايلين (بەيىمبەت مايلىنىڭ بالاسى), ءىلياس ەسەنبەرلين، ساكەن سەيفۋللين، ءالىبي جانگەلدين، عابيدەن مۇستافين، مۇحتار ماعاۋين، ەرلان كارين، راشيت ابدۋللين، مارات تاجين  ت.ت. دەپ جۇرگەندەرىمىزدىڭ سىرى وسى. 

ديار اراب تىلىندە تۇرعىن ءۇي، ەل دەگەن ماعىنا بەرسە، پارسى تىلىندە «جارىق بەرۋشى نەمەسە قۇدايدىڭ بەرگەنى» دەپ اۋدارىلادى. ديار تازا قازاق ءسوزى – دي جانە ار دەگەن ەكى بىرىككەن سوزدەن تۇرادى. ماعىناسى دي اردىڭ اتاسى. مىسالى، ليۆاننىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالىنىڭ اتاۋى كۇنى بۇگىندە دە «اد-ديار» دەپ اتالادى. 

بۇل اتامىزدىڭ ەسىمى ەجەلگى ماڭعىستاۋدا (بەينەۋ اۋدانى) ديار دەگەن اتپەن جەر جانە ەلدى مەكەن اتاۋىندا ساقتالعان. قازىر بۇل ەلدى مەكەن مانقىستاۋ مەن اقتوبە وبلىسىنىڭ شەكارا جەرىندە ورنالاسقان، بايعانين اۋدانىنا قارايدى. بۇل اتاۋ الەمنىڭ وزگە دە ەلدەرىندە كەزدەسەدى. مىسالى، ديارباكىر تۇركيانىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنداعى قالا مەن اۋداننىڭ اتاۋى، بۇل قالا تۇركيالىق كۋردتاردىڭ اكىمشىلىك ورتالىعى. ديالا يراك پەن يراندا وزەن، يراكتا ايماق اتاۋى. 

قازاقتان باسقا كوپتەگەن ەلدەردە، ءتىپتى تۇگەلگە جۋىق دەسە دە بولادى (اعىلشىننان باسقا) ء«ى» دىبىسى جوق. ولاردا بۇل دىبىس «ي» دەپ وقىلادى. قازاقتىڭ ءدىن دەگەن ءسوزىنىڭ دينگە اينالۋ سىرى وسى. 

«قىتاي تاريحىنداعى قىتايلىق ەمەس سولتۇستىك بەس تايپا مەملەكەتتەرىنىڭ (ب.ز.ب. 304-439) قۇرىلۋىنا حۇن مەن ءۇيسىننىڭ، ولاردىڭ تارماقتالعان تۇركى تايپالارىنىڭ بىرلەستىكتەرى (سيۋننۋ، تسزە، سيانبي، دي، سيان) قاتىستى، ارينە ولاردىڭ اتاۋى قىتاي ترانسكريپتسياسىمەن جازىلىپ كەلەدى، شاتىستىرماس ءۇشىن ءتۇپ نۇسقاعا سۇيەنگەن دۇرىس قوي (ك. ماتەريالى پو يستوري كوچەۆىح نارودوۆ ۆ كيتاە. 111-ءۇ ۆۆ. م.،1989) (ب.ك.الباني «قازاقيا» الماتى. 1998. 46 بەت). بۇل ەسىمدەر قازاقتا كۇنى بۇگىندە دە قولدانىلادى. بىراق ماعىناسى وزگەرىسكە ۇشىراعان. ياعني ءۇش ۇرپاقتىڭ ء(وز اتى جانە اتا-تەگى) اتتارى ءبىر ەسىم بولىپ شىققان. مىسالى، ناسىراددين، اساماددين، الۋاددين، القاماددين، شايقىماددين، ناعىماددين، سالەحاددين، جالالاددين، ءناجىماددين... دەمەك، ولار وزدەرىن اد ۇرپاعىمىز، ءدىنىمىز مۇسىلمان دەپ وتىر.  

ء دىننىڭ بالاما اتاۋى ءدىڭ. بۇل قۇلادۇز، جازىق دالاداعى ءدوڭ، توبە، شوقى. مىسالى، اناۋ كورىنگەن دىڭگە شىقسا، الىستاعىنىڭ ءبارى كورىنەدى. كاپىر بولماي وزىق ءدىندى ۇستانساڭ، بۇندا دا سولاي، الىستاعىنىڭ ءبارىن (وتكەنىڭدى دە، كەلەشەگىڭدى دە) كورە الاسىڭ. دەمەك، ءدىن ەلدىڭ دىڭگەگى. ال، ەل مەن ءدىننىڭ تۇعىرى ءتىل. قازاقتىڭ ء«تىل تۇعىرىم، ءدىن دىڭگەگىم» دەيتىنى وسى. ەلىمىزدىڭ تۋى دىڭگەككە ءىلىنىپ، تۇعىرعا بەكىتىلگەن. تۇعىر مەن دىڭگەك ءالسىز بولسا، جالاۋدىڭ قۇلايتىنى سياقتى، ءتىلى مەن ءدىنى ءالسىز ەلدىڭ دە كەلەشەگى بولمايدى. ءتىلى ەكەۋدىڭ ءدىنى ەكەۋ، ال ءدىنى ەكەۋدىڭ... ءمۇنى اربىر قازاق ازاماتى بەس ساۋساعىنداي بىلۋگە جانە ونى كوزىنىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋعا ءتيىس. ايتپەسە ءبىرتۇتاس قازاق ەلىن ساقتاي المايسىڭ. جەر بەتىنەن جويىلعان ەلدەردىڭ ءبارى وسىلاي جويىلعان. بىزگە شەگىنەر جەر قالعان جوق، ارتىمىزدا قۇلاما جار تۇر...  

مۇسىلمان مەن ەروپالىق دىندەردىڭ ارا قاتىناسى جايلى قاسيەتتى قۇران كارىمنىڭ ء«ال-مايدا» سۇرەسىنىڭ 51 اياتىندا ايقىن كورسەتىلگەن. 

تاريح تاعلىمى: تۇعىرى مەن دىڭگەگى ءالسىز تۋدىڭ دا، ءتىلى مەن ءدىنى السىز ەلدىڭ دە ءومىر جاسى ۇزاققا بارمايدى. «جەل ايداعان قاڭباقتاي» تاريح ساحناسىنان شىعىپ قالادى. 

ەندى باستاعان اڭگىمەمىزدىڭ وزەگىنە ورالايىن. ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ بارىندە دە «قاراعاي باسىن شورتان شالعان» كەزدەگى نۇق پايعامباردىڭ توپان سۋدان امان قالعان قاۋىمى مۇسىلمان ەدى دەلىنەدى.   

مۇسىلمان – (مۇ، ۇس، مۇس (مۋسا), مۇسىل، مۇسىلمان بولىپ شىعادى. ءسوز ءتۇبىرى «ۇس» - قۇس، قۇسا بولۋ، ۇستا، ۇستاحانا، ۇستانۋ-ۇستانباۋ، ۇستاعان-ۇستاماعان. ءوزىمىز كۇندە كورىپ جۇرگەن قۇس اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگى وسى اتامىزدىڭ اتى. ماڭعىستاۋدىڭ اششىمۇرىن مۇيىسىنەن 27 كم. وڭتۇستىگىندە قۇسىم اتتى جەر مەن اۋليە قورىم بار. قورىم وتە ەسكى. وندا جەرلەنگەن ادامنىڭ پاتشالىق (حاندىق) تەگىن بىلدىرەتىن ء«تاج» قۇلپىتاسى، ادايدىڭ ەجەلگى ءبىر تاياق (اسا), كرەس، جەبە جانە اي تاڭبالارى بەينەلەنگەن.  

ەڭ العاشقى ۇلى جاراتۋشىعا (قۇدايعا، تاڭىرگە، اللاعا) يمان كەلتىرگەن وسى مۇسا پايعامباردىڭ ەسىمىمەن بۇكىل اسپاندا ۇشاتىن تىرشىلىك يەلەرىنىڭ بارلىعىنىڭ جالپى اتاۋى قۇس دەپ اتالدى. بۇل مۇسا پايعامباردىڭ جولىن ۇستانۋشى مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ «اۆتورلىق» قۇقى.  

مۇسا پايعامبار ەسىمىنىڭ ءسوز ءتۇبىرى «ۇس»، الدىڭعى بۋىندا قۋ. دەمەك، مۇسا پايعامباردىڭ تەگى ادايدىڭ ەكى ۇلىنىڭ ۇلكەنى قۋ اداي اكە (قۇدايكە) دەگەن ءسوز.   بۇل اداي شەجىرەسىمەن دە تولىقتاي سايكەس كەلەدى. دەمەك، «ۇس» ءتۇبىرى بار بارلىق اتاۋلاردىڭ ءبارى وسى اتامىزعا بايلانىستى. ەجەلگى شەجىرەلەردىڭ بارىندە دە مۇسا سيناي  (سىندى) تاۋىندا جەرلەنگەن دەلىنەدى. بۇل اتاۋلاردىڭ ءبارى ماڭعىستاۋعا قاتىستى. ماڭعىستاۋدىڭ تۇپقاراعان اۋدانى جەرىندە ۇساق دەگەن جەر مەن قۇسىم دەگەن اۋليە قورىم كۇنى بۇگىندە دە بار.   

ارى قاراي ەڭ كيەلى، ەڭ سۋلۋ، سىڭارى ءۇشىن جانىن ولىمگە قياتىن، جاڭا جاۋعان اقشا قارداي اپپاق ارۋ قۇسقا، ماحابباتتىڭ سيمۆولى  اققۋ دەگەن ات قويىلدى. بۇل ەسىمدى قاس بي (كاسپي) اتانعان ۇلى اتالارىمىزدىڭ ءسوز جۇيەسى مەن ولاردىڭ شەجىرە دەرەگىنە سالساق، اق (اع) - اقپان (اقيقات پەن اعا ءسوزىنىڭ شىعۋ تەگى، ساق، ساقتار، ساقي (مىرزا), تاق پەن تاقيا ت.ت. جانە قۋ ەلىنىڭ – قۋ مانداردىڭ، ياعني اداي  اتانىڭ ەكى بالاسىنىڭ ۇلكەنى قۇدايكە اتامىزدىڭ ەسىمى شىعادى. دەمەك، مۇنىڭ ماعىناسى اقپان (ساق), قۇدايكە (قۋماندار) جانە قازدار (ازدار (ازاۋلى ەلى) قازان، قازار جانە قازاقتار) ءبارى ءبىر حالىق، ەگىزدەر دەگەن ءسوز.  ەكى (ەگىز) قازاقتىڭ ساندىق  اتاۋى. 

تاعى ءبىر كيەلى قۇس قازاق اتامىزدىڭ «اۆتورلىق» قۇقىعىنا ساي قاز (اتا قاز) دەپ اتاۋىن يەمدەندى. ۇلى اتالارىمىز وسى ەكى ارۋ قۇستى، وسى قۇستار ارقىلى قۋ ەلى مەن قاز ەلىن، ءبىر انادان تۋعان ەگىز دەپ ۇرپاعىنا امانات ەتتى. قازاقتىڭ سوناۋ اتام زاماننان بەرى اۋىزدارىنان تاستاماي كەلە جەتقان «اققۋ مەن قاز ەگىز، اداي مەنەن تاز ەگىز» دەيتىندەرىنىڭ سىرى وسى. بۇل شىنىندا دا سولاي بولاتىن. ءباز-بىرەۋلەردىڭ قازاق ەلىنىڭ اتاۋى اسپانداعى قازدان الىندى دەگەندەرىنە ايتارىمىز (مەن مۇنى اباي اتامىز ايتتى دەگەنگە كۇمانىم بار. شاماسى بۇل كەيىنگى تاريحتى وزگەرتۋگە تىرىسقان «جولبيكەلەردىڭ» ءىسى بولۋى مۇمكىن), بۇل ەندى مەكتەپ جاسىنداعى بالانىڭ ءسوزى. سەبەبى، قۇس ادامعا ات قويا المايدى. قەرىسىنشە، بۇندايعا ادامدار عانا قۇقىلى. اللانىڭ جاراتۋى سولاي. بۇل داۋعا جاتپايدى.      

تاريح تاعلىمى: اققۋ - قازاقتىڭ لاقاپ اتى. «اققۋ مەن قازدىڭ ەگىز» بولاتىنىنىڭ سىرى وسى. قازاقتىڭ اتا-بابالارى، ياعني ەجەلگى قازاق مەملەكەتتىگى ءبىز ۇيالاتىنداي ەشتەڭە جاساعان ەمەس. ولار اللاتاعالا ىقتيار ەتكەن ادام بالاسىنا كورسەتىلۋگە ءتيىستى سىي-قۇرمەتتىڭ بارىنە دە لايىق. 

ارى قاراي ماندار – مانعۇس; كۇن قۇدايى سام (نۇق پايعامباردىڭ ءۇش بالاسىنىڭ ورتانشىسى) مەن تۇرىك – سامۇرىق; قىر ەلى مەن قىرعىزدار-قىرعي، قىران، قىرعاۋىل; قاراباس-شۋمەرلەر (قارامان، تۇپقاراعان), ارىستار (اقارىس، جانارىس، بەكارىس), اراپ، پارسى، ارمياندار - باسىندا قارلىعاش، قارشىعا، كەيىننەن ەڭ ۇزاق جاسايتىن جانە ولگەندەرىن جەرلەيتىن قارا قارعا (قارعانىڭ ولگەندەرىن جەرلەيتىنى قۇران كارىمنىڭ ءال-ءمايدا سۇرەسىنىڭ 31 اياتىندا كورسەتىلگەن); اقپان مەن مۇڭالدار - اق سۇڭقار; استار – لاشىن،  ۇيسىندەر – ۇيرەك; تۇرىكتەر – بۇركىت; سەميتتەر (اراب پەن ەبرەيلەر), يت ەلى (يتاليا) – يتەلگى، يت-قۇس; ماتريارحات زامانىنان – جاپالاق ء(سوز ءتۇبىرى «اپا»، ماقال «تاس پەن جاپالاقتى ۇرساڭدا جاپالاق ولەدى، جاپالاق پەن تاستى ۇرساڭدا جاپالاق ولەدى»),   بايعىز ء(تۇبىرى اي مەن قىز، بايعىز تەك قانا تۇندە ۇشادى); قۇنانورىس، بۇزاۋ، توبىش جانە مۇڭالدار – بوز (قارا) تورعاي اتالدى. ولاردىڭ زامانىنان  «قوي ۇستىنە بوز تورعاي جۇمىرتقالادى» دەگەن ۇرپاعىنا اڭىز بولعان زامان قالدى. 

اتانى – جوعارىدا كورسەتكەنىمدەي اتا قازعا;  اكەنى – كوكەك پەن كوك قۇتانعا; اعانى – شاعالاعا، اپانى – كەپتەرگە، ادام بالاسىنىڭ ساناسى تولىق جەتىسپەگەن، كوپ سوزدەردىڭ ورنىنا «ىمدى» قولدانعان كەزەڭىن – شىمشىققا تەڭەدى. قۇرمەتتى وقىرمانىم! ءسوز ءتۇبىرى ء(وز ءتۇبى، ياعني ءسوزدىڭ اتاسى) جاڭىلىسپايدى. دانالىق دەپ وسىنى ايت. تاريح جازساڭ وسىلاي جاز. ارينە سولاي. ايتپەسە، سىزدەردى بۇكىل الەم قاز بي (قاسپي) دەپ مويىندار ما ەدى. 

وسى اتاۋلاردىڭ بارى كارى كاسپيدىڭ جاعاسىنداعى ماڭعىستاۋ تۇبەگىندە (مانداردىڭ تۇپ مەكەنىندە) ماد (مان اداي) پاتشالىعى داۋىرىندە دۇنيەگە كەلدى. ونى سەن مويىندا، مويىنداما، ودان ەشتەڭە وزگەرمەيدى. ءبارىبىر سەن ولاردىڭ «اۆتورلىق» قۇقىعىن ەشقاشان تارتىپ الا المايسىڭ. ول تەك قانا سەنىڭ ساناڭنىڭ، ياعني اقىلىڭ مەن ءبىلىمىڭنىڭ جەتكەن جەرىنىڭ كورسەتكىشى عانا بولماق. اقىلى مەن ءبىلىمى تاياز، ءوز اتالارىنىڭ قاراپايىم سوزىنە تۇسىنبەيتىن ەبرەي مەن ورىستىڭ «ويىنشىعىنا» اينالعان جاندارعا قانداي داۋا بار. ايتپەسە، وسى ۋاقىتقا دەيىن  اتام ورىس (وۆ، وۆا، وۆنا), اكە-شەشەم ەبرەي (ەۆا، ەۆنا مەن يچ) دەپ جۇرەر مە ەدىك. 

شىندىعىندا، «وۆ (وب)» ءبىز ۇشىندە جات ەمەس. بۇل ولاردىڭ ءوز تەكتەرىن توبىش دەپ مويىنداعانى. بۇل ولار ءۇشىن وتە ورىندى. ولار ءۇشىن شىندىعى سولاي. ال، بىزدەرگە (قازاقتارعا) تەگىمىزدى بۇلاي اتاۋعا بولمايدى. بۇل جاعدايدا ءبىز ءوز نەمەرە، شوبەرە، شوپشەكتەرىمىزدى اتا دەپ مويىنداعان بولىپ شىعامىز. سەبەبى، ءبىزدىڭ تەگىمىز ولاردان تىم ءارى دە، ياعني ادامزات تەگىنىڭ باستاۋىندا جاتىر. 

مۋ – سۋ، بۋ، جۋ، تۋ، نۋ سياقتى قۋ توبىنا جاتادى. بۇل ەسىم اداي اتا شەجىرەسىندە قۇدايكە  ەسىمىمەن حاتتالعان. ول اداي  اتانىڭ ەكى  بالاسىنىڭ ۇلكەنى. 

ىل ء(ىل) – ا. اداي اتانىڭ جەتىنشى بۋىن ۇرپاعى بۇزاۋ اتانىڭ ۇلكەن ۇلى شىلىم; ءا. قىل، قىلۋ، قىلماۋ ياعني ىستە، ىستەۋ، ىستەمەۋ; ب. اتتىڭ جالىنىڭ قىلى; گ. بالاماسى ەڭ  باستاپقى، ەڭ تومەنگى  جانە تارازىلىق ولشەم (قارا قىلدى قاق جارۋ، قىلداي ەتىپ ءبولىپ بەرۋ). ع. ىل – ىلكى، ىلگەرگى، ءتىل، ءتىلىم، ءبىل، ءبىلۋ، بىلمەۋ، ءبىلىم-عىلىم. 

مۇسىل مان – مۇسا پايعامباردىڭ جولىن ء(ىلىمىن)  ۇستانۋشى ماننىڭ ۇرپاقتارى دەگەن ماعىنانى بەرەدى.  

قازاقتا وسى اتاۋدان تۋىندايتىن قۇسىل (عۇسىل) دەگەن ءسوز بار.  «قۇرعاق جەر تاستاماي دەنەنىڭ بارلىق جەرىن جۋدى عۇسىل دەيدى». (سەيفەتتىن يازىجى «بەينەلى ناماز» انكارا – 1997. 16 بەت). بۇنىڭ ماعىناسى مۇسىلمان بولۋ ارقىلى كاپىرلىكتەن تەك قانا جانىڭدى ەمەس، وسى عۇسىل ارقىلى ءتانىڭدى دە تازارتۋ دەگەن ءسوز. كرەستيان ءدىنىن قابىلداۋشىلاردىڭ «سۋعا شومىلۋ» راسىمىنەن وتكىزىلەتىندەرىنىڭ باستاۋ الاتىن جەرى وسى. بۇل ءراسىم جاڭا وسيەتتە (ەۆانگەليە) وتە كوپ ايتىلادى. 

وسى تۇبىردەن تۋىندايتىن «قۇس» پەن «قۇسۋعا» كەلسەك، مۇسا پايعامباردىڭ ءىلىمىن، ياعني ونىڭ اللانى تانۋىن دانا حالقىمىز اسپانعا ۇشاتىن قۇسقا تەڭەسە، باسىندا مۇسىلمان بولىپ، كەيىن دىنسىزگە اينالعانداردى «ىشكەن-جەگەندەرى بويىنا تاراماي» قايتا قۇسقانمەن تەڭەپ وتىر. ال، قازاقتا «قۇسىق»، ياعني ىشكەن-جەگەنىڭ بويىڭا تاراماي قايتا قۇسساڭ ماكىرۋ (ارام) دەلىنەدى. 

مۇسىلماننىڭ ءسوز ءتۇبىرى ايتىپ تۇرعانداي باستاۋىن مۇسا پايعامباردان الادى. 

سول سياقتى بۇكىل الەم ەلدەرى دىندەرىنىڭ باستاۋى  قازاق دالاسىنان (ەلىنەن) باستالادى. 

جاقىندا الەمدىك باق (بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى) الەم ەلدەرى ءتىل عىلىمى وسىدان 6000 جىل بۇرىندا بۇكىل الەم ەلدەرى بىر تىلدە سويلەگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلگەنىن جاريالادى. ارينە، ول ءتىل قازاقتىڭ انا ءتىلى. بۇكىل جەر شارىنداعى جەر، سۋ، تاۋ، ۇلتتار مەن مەملەكەتتەر جانە ەلدى مەكەن اتاۋلارىنىڭ قازاقتىڭ انا تىلىنە سايكەس كەلەتىنىنىڭ سىرى وسى. سوندىقتان، قازاقستاننىڭ تىل مەن تاريح عىلىمدارى وسى باعىتتى زەرتتەپ، زەردەلەپ، قازاقستان ۇكىمەتى قازاققا «ۇش تۇعىرلى تىل» مەن ارابتىڭ دىنىن تىقپالاعاننىڭ ورنىنا بۇكىل الەمگە وسىنى ۋاعىزداعانى ءجون بولادى. 

ادام اتانىڭ قاراشاڭىراعىندا وتىرعان قارت قازاقتى ءبىلىمسىز، نادان «بالا» ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋدى توقتاتىن ۋاقىت جەتتى.  

ۇلى جاراتۋشى – اللا وسى جولداردى وقىعان بارشاڭىزعا يمان بەرگەي! 

قوجىربايۇلى مۇحامبەتكارىم، ماڭعىستاۋ 

Abai.kz