ءولى دەنەسى كوشەدەن تابىلعان ءانشى
كەلەسى كۇنى «قىز جىبەك» وپەراسىندا كۇلاش بايسەيىتوۆامەن بىرگە تولەگەن ءرولىن سومداۋى كەرەك ەدى
تاياۋدا الماتى مەنەدجمەنت ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى، عىلىم كانديداتى داۋرەن ەسكەكباەۆ دەگەن ازاماتتىڭ «قازاق ادەبيەتى» گازەتىندە (12.08.2016) «ماسكەۋ مۇراعاتتارىنداعى ءانشى امىرە دەرەكتەرى» اتتى زەرتتەۋ ماقالاسى جاريالاندى. ماقالا، نەگىزىنەن، امىرە ءومىرى مەن ونەرىنە تولىق ارنالماعانىمەن، وندا ۇلت رۋحانياتىنا قاتىستى قۇندى دەرەكتەر جەتەرلىك. ارينە، ونداعى ماسەلەلەر بۇدان بۇرىن دا ونەر زەرتتەۋشىلەرىنىڭ نازارىنان تىس قالعان ەمەس، تانىس، بەيتانىس، ءمالىم، بەيمالىم جايتتەر بارشىلىق. دەيتۇرعانمەن دە، ءبىزدىڭ نازارىمىزدى اۋدارعان — ماسكەۋ مۇراعاتىنداعى امىرەگە قاتىستى شاعىن دەرەكتەر مەن دايەكتەر. سونىڭ وزىنەن-اق ونىڭ بيىك تۇلعاسى كوزگە انىق كورىنىپ تۇر.
قازاقتىڭ 1000 ءانىن جيناعان رەسپۋبليكانىڭ حالىق ءارتىسى ا.زاتاەۆيچ (قازاققا سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن وعان حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ قاۋلىسىمەن 1923 جىلى 28 تامىزدا «رەسپۋبليكا حالىق ءارتىسى» اتاعى بەرىلگەن) امىرەنىڭ ورىنداۋىندا ونىڭ رەپەرتۋارىنان 11 ءان جازىپ العان. ونىڭ ىشىندە اتاقتى «جالعىز ارشا»، «اعاش اياق»، «بالقاديشا»، «سمەت»، «دۋدار-اي» جانە باسقالارى بار. سونىمەن قاتار امىرەنىڭ اسقان تالانتىنا ءتانتى بولعان ا.زاتاەۆيچ ءوز كۇندەلىگىندە مىنانداي پىكىر بىلدىرگەن.
«امىرە قاشاۋباەۆ 1925 جىلعا دەيىن قازاق مەملەكەتتىك تەاترىنىڭ ترۋپپاسىندا انشىلەردىڭ ىشىنەن شەتجۇرتتا تۇڭعىش ءان سالعان ادام. 1952 جىلى پاريجدە، ودان ءسال كەيىنىرەك ماينداعى فرانكفۋرتتا ونەر كورسەتتى. قاشاۋباەۆ جۇرتقا تاڭقالارلىقتاي دياپازونىمەن تانىمال ءانشى. وعان ءانشى، مۋزىكانت رەتىندە وڭ باعا بەرۋ ءۇشىن قارقارالىلىق عابباس ايتباەۆ جانە قالي بايجانوۆپەن سالىستىرا قاراۋ كەرەك شىعار. بىراق، ءبارىبىر امىرە بولەكتەنىپ، باسىم تۇرادى».
حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ءانشىسى امىرە قاشاۋباەۆتىڭ شىعارماشىلىق بولمىسى، انشىلىك قۋاتى تۋرالى ءار كەزدە جازىلىپ كەلدى. حالقى وسىنداي ءانشىسى بولعانىنان جاقسى حاباردار، ارينە. الايدا، ونىڭ قيىن تاعدىر يەسى بولعانىنان كەشەگى كەڭەستىك يمپەريا تۇسىندا مۇلدەم بەيحابار بولدى. تەك قانا ۇزىنقۇلاقتان ەستىگەن اڭگىمە ءالسىن-ءالسىن الدەبىر جاناشىر ازاماتتار تاراپىنان ايتىلىپ قالاتىن، بىراق، ايقايلاپ ايتپايتىن. تاۋەلسىزدىك العاننان بەرمەن قاراي اشىق جازىلىپ، ايتىلا باستادى. دەيتۇرساق تا، ءانشى ومىرىنەن شىنايى دەرەك پەن دايەككە نەگىزدەلگەن تۋىندى جاساۋ كەشەۋىلدەي بەرەتىن. تاياۋدا «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى گولليۆۋدپەن بىرىگىپ امىرە قاشاۋباەۆ جونىندە فيلم ءتۇسىرۋدى باستاپتى. ازىرگە شارتتى اتاۋى «امىرە» دەپ اتالاتىن فيلم — قازاقستان مەن اقش كينەماتوگرافيستەرىنىڭ العاشقى بىرىككەن جوباسى. قازاقستان تاراپىنىڭ پروديۋسەرى جانە ينۆەستورى — ءاليدار وتەمۇراتوۆ. ال، امەريكاندار جاعىنان «وسكار» جۇلدەسىنىڭ يەگەرى، پروديۋسەر ەد دجونسون بولماق. فيلمدە نەبارى 46 جىل ءومىر سۇرگەن (1888 — 1934) قازاقتىڭ ءبىرتۋار ءانشىسىنىڭ تاعدىرى، ەرتە ۇزىلگەن ءومىرىنىڭ قۇپيا جاقتارى دا ءسوز بولماق. ارينە، ونەردىڭ بيىك شىڭىنا ءوز تالانتىنىڭ ارقاسىندا شىققان تۇلعا تۋرالى فيلم تازا گولليۆۋد ستيلىندە تۇسىرىلمەكشى. دەيتۇرعانمەن دە، بۇل فيلمگە كەڭەس بەرۋشىلەردىڭ قاتارىندا ءانشىنىڭ داۋىسىن تۇڭعىش رەت تاپقان جارقىن شاكارىم ءتارىزدى ونەر زەرتتەۋشىلەرىنىڭ بولۋى دا ونىڭ شىعارماشىلىق ساپاسىنىڭ تومەندەمەيتىنىنە سەنىم تۋعىزادى.
ارينە، زاتاەۆيچتىڭ سوزىندە ايتىلعانداي، ول — ەۋروپاعا قازاق ءانىن دومبىرانىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن تانىتقان تۇڭعىش قازاق. 1925 جىلى پاريجدە وتكەن مۋزىكالىق بايقاۋعا 36 جاستاعى امىرە كسرو-نىڭ وكىلى رەتىندە قاتىسىپ، دۇنيەنى تاڭقالدىردى. وسى بايقاۋدا ول ەكىنشى ورىن الىپ، كۇمىس مەدالمەن ماراپاتتالدى. فرانتسۋز باسىلىمدارى امىرەنىڭ ەرەكشە داۋسىنا تاڭىرقاپ، تامسانىپ جازىپ جاتتى. ايگىلى سىنشىلار ونى ەنريكو كارۋزو، ماريو لانتسپەن تەڭەستىرىپ جاتتى. «وتە نازىك داۋىس بىزگە دالانىڭ داۋسى مەن ونىڭ كوكجيەگىندەگى پوەزيالىق پايىمداردى تۇسىنۋگە ەشقانداي قيىندىق تۋدىرمادى» دەپ جازدى فرانتسۋز باسىلىمدارى. ءتىپتى، ونىڭ ورىنداۋىنداعى بىرنەشە ءاندى حح عاسىردىڭ عاجايىپ تەحنيكاسى فونوگرافقا دا جازىپ الىپتى. ەگەر تاباندى زەرتتەۋشىلەر بولسا، ونىڭ داۋىسى پاريجدەن دە تابىلىپ قالۋى ابدەن مۇمكىن-اۋ. ازىرگە بىزگە ءمالىمى — ماسكەۋدەگى داۋىسى، بىراق، ونىڭ ساپاسى كوڭىل كونشىتپەي تۇر. ەۋروپادا كەزىندە تەحنيكالىق مۇمكىندىكتەر دۇرىس بولدى عوي، بالكىم، سول داۋىستار ساپالى بولۋى ابدەن مۇمكىن. فيلم ستسەناريىندە وتاندىق كينو داستۇرىندە قالىپتاسقان دراماتيكالىق كورىنىستەرگە تەرەڭدەپ بارۋ قاراستىرىلعان ەكەن. وسى تۇستا امىرەنىڭ مۇستافا شوقايمەن، ايگىلى دجاز دانىشپانى دجوردج گەرشۆينمەن كەزدەسۋى دە كورىنىس تاپقان. 30-جىلدارى مۇنداي كەزدەسۋگە باسىن بايگەگە تىگىپ، تاۋەكەل ەتكەندەر بارسا كەرەك. ال، ەلگە كەلگەننەن كەيىنگى ونىڭ تاعدىرى ءتىپتى قيىن بولاتىن ەدى. سولاي بولدى دا عوي.
پاريج ساپارىنان كەيىن امىرەنىڭ ءومىرى تامۇققا اينالدى. نكۆد باسقان ءىزىن اڭدىپ، تۇندە تەرگەۋگە شاقىرىپ، قاتتى سوققىعا جىعاتىن.
ارينە، ەندىگى جەردە جۇرتشىلىقتى تولعاندىراتىنى — ءفيلمنىڭ قالاي بولىپ شىعاتىنى عوي. گولليۆۋد تۇسىرگەننەن كەيىن وندا تەحنولوگيا جاعىنان ەشقانداي پروبلەما بولمايتىنى بەلگىلى. ماسەلە شىعارماشىلىق تۇرعىدان ورىندالۋى تۋراسىندا. ءبىزدىڭ ءبىر ويىمىز — وسى فيلمدە سول كەزەڭنىڭ تۇلعالى ادامدارى، امىرە تاعدىرىنا تىكەلەي قاتىسى بار ازاماتتاردىڭ تۇلعاسى بيىك كورىنسە. ماسەلەن، الگىندە ايتقان الەكساندر زاتاەۆيچ ارقىلى امىرە الەمىنە كوبىرەك دەندەپ ەنۋگە بولادى. سونداي-اق، ج.ايماۋىتوۆتىڭ تۋىندىسىنداعى ءامىرحان بەينەسىندەگى دالدىكتەردىڭ دە فيلمگە كوپ پايداسى تيگەن بولار ەدى. قىسقاسى، بۇل فيلمدە قازاقتىڭ سول تۇستاعى زيالى قاۋىمىنىڭ بولمىسى دا ايقىن كورىنىس تابۋى كەرەك. سول زامان زيالىلارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ەل ءۇشىن جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ جۇمىس ىستەگەن الاش ارىستارىنىڭ بەينەسى دە ءبىرشاما كورىنىس تاپسا دەگەن ويىمىزدى دا جاسىرمايمىز. سەبەبى، امىرەدەي ءان پاتشاسىنىڭ ءومىرىن ولاردان بولە-جارا قاراۋ مۇمكىن ەمەس.
بۇلاردىڭ تاعدىرى وتە ۇقساس بولدى. الگىندە ايتقانىمىزداي، ولاردى ءبىر-بىرىنەن بولە-جارىپ قاراي المايسىز. قازىردىڭ وزىندە ءفيلمنىڭ ەۋروپاداعى ساحناسى لاتۆيادا (ريگا) ءتۇسىرىلىپ، ءتۇسىرۋ پروتسەسى قىركۇيەكتە الماتىدا اياقتالماقشى ەكەن. ءفيلمنىڭ حالىقارالىق ءتۇسىرۋ توبىن قويۋشى رەجيسسەر دجەفف ۆەسپا باسقارماق. ستسەناري اۆتورى – بەنجامين ا. ۆان دەر ۆين. وپەراتورى — «9-روتا»، «ستالينگراد» فيلمدەرىن تۇسىرگەن – ماكسيم وسادچي. امىرەنىڭ رولىندە – سانجار ماديەۆ، مۇستافا شوقايدى ەركەبۇلان دايىروۆ وينايدى. سونداي-اق، شەت ەلدىڭ باسقا تانىمال ارتىستەرى قاتىسادى. ءفيلمنىڭ كەڭەسشىسى — قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، ءانشى تۋرالى بىرنەشە كىتاپتىڭ اۆتورى جارقىن شاكارىم.
جالپى ۇلت ومىرىندەگى الاتىن ورنى ايرىقشا تۇلعالار تۋرالى فيلم ءتۇسىرۋ، شىنىن ايتۋ كەرەك، بىزدە بەلگىلى ءبىر بيىكتى باعىندىرعان ەمەس. وسى كۇنگە دەيىن سونداي ءبىر كينومىز بار دەپ ايتا الامىز با؟ جوق. بار، بىراق، سول باياعى قۇجاتتىق دەڭگەيدە قالىپ قويعان. بۇل جاعىنان كەلگەندە رەسەيدەن ۇيرەنۋىمىز كەرەك. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، وسى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنىڭ وزىندە ورىستار بار تۇلعاسىن تۇگەندەپ تاستادى. سوندىقتان بۇل فيلمدە امىرەنىڭ تەك انشىلىك قىرى عانا ءسوز بولماي، ونىڭ تاعدىرى دا تەرەڭ اشىلۋى كەرەك.
تاعدىر دەمەكشى، ەندىگى جەردە وسى امىرەنىڭ داۋىسىن ىزدەۋ اكتسياسىن ودان ءارى جالعاستىرۋ قاجەت. ىزدەگەن ادام تابادى، بولماسا، باسقا قازىناعا جولىعادى. الگىندە د.ەسكەكباەۆتىڭ ءبىر امىرەدەن باستالعان ىزدەنىسىنىڭ ءوزى قانشا تۇلعامەن تابىستىردى. بۇل رەتتە قازاقتىڭ كوپ مۇراسىن ماسكەۋ باۋىرىنا باسىپ جاتقانى داۋسىز. باسقاسىن ايتپاعاندا، كۇنى كەشەگى «قىز جىبەك» ءفيلمىنىڭ ەكرانعا شىقپاعان كوپ نۇسقاسى دا وسى ماسكەۋدىڭ قورجىنىندا جاتىر. دەمەك، بىزگە ەندى وسى ىسكە باتىل كىرىسەتىن ۋاقىت جەتتى. ودان ابىرويدى دا، اقشانى دا اياماۋ كەرەك. ەندى كەش بولادى.
بۇل فيلمدە نكۆد جەندەتتەرىنىڭ بەينەسى وتە جيىركەنىشتى كورسەتىلۋى كەرەك. جەندەتتەر دەمەكشى، 1934 جىلدىڭ 6 جەلتوقسانىنا قاراعان تۇندە الماتى كوشەلەرىنىڭ بىرىنەن قايران زور داۋىستى ءانشىنىڭ ءولى دەنەسى تابىلدى. ول كەلەسى كۇنى «قىز جىبەك» وپەراسىندا كۇلاش بايسەيىتوۆامەن بىرگە تولەگەننىڭ ءرولىن سومداماقشى ەدى. جالپى، كينو ءار قويىلعان سايىن تۇزەتىلىپ وتىراتىن سپەكتاكل ەمەس. قالاي تۇسىرەدى، سولاي كەتەدى. سوندىقتان دا تاعدىرى وتە قيىن بولعان اياۋلى ءانشىنىڭ تولىققاندى بەينەسى جاسالۋى كەرەك. مۇنداي فيلم تۇسىرۋگە گولليۆۋدتا مۇمكىندىك جەتەرلىك. ەڭ باستىسى، ۇلتتىق مۇددە، ۇلتتىق بولمىسىمىز ەرەكشە ەسكەرىلۋى كەرەك.
ت.مير-اس
دەرەككوزى: almaty-akshamy.kz
Abai.kz
